diff --git a/src/classifier2.py b/src/classifier.py
similarity index 98%
rename from src/classifier2.py
rename to src/classifier.py
index 980c335..e4b00e2 100644
--- a/src/classifier2.py
+++ b/src/classifier.py
@@ -1,6 +1,6 @@
 from sklearn.svm import *
 from sklearn.model_selection import cross_val_score, GridSearchCV
-from doc_representation2 import *
+from doc_representation import *
 from sklearn.metrics import f1_score, make_scorer
 
 probability=False
diff --git a/src/doc_representation2.py b/src/doc_representation.py
similarity index 100%
rename from src/doc_representation2.py
rename to src/doc_representation.py
diff --git a/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt b/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt
index 059b48f..5d9a1d5 100644
--- a/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt
+++ b/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt
@@ -1,6 +1,6 @@
-In principio huius libri sunt 6 generaliter videnda. Primo quis fuerit libri autor. Secundo que est ipsius materia. Tertio que fuit autoris intentio. Quarto que utilitas. Quinto cui parti philosophie supponatur. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Primo autor libri fuit Publius Virgilius Maro Parthenias poeta Mantuanus. Publius dicitur quia publice doctrinam suam tradidit. Virgilius dictus fuit a virga quia mater eius pregnans de eo somniavit se peperisse quandam virgam lauream que, cum tangebat terram, crescebat usque ad celum. Et hoc fuit verum, quia ipse peritissimus descripsit rerum multarum naturas que sub celo sunt et generaliter de omnibus virtutibus et viciis. Virga competit etiam multis scilicet pastoribus et ipse in libro isto Buccolicorum descripsit pastores. Virga competit bubulcis et ipse tractat in libro Georgicorum de bubulcis. Virga etiam competit regibus et ducibus armatis et ipse in libro Eneidos tractat de bellis et ducibus armatis. Maro est agnomen autoris. Et dicitur a 'maron', quod est nigrum, quia Virgilius fuit niger et in vultu rusticus, sed moribus excellentissimus. Parthenias dicitur a parthene grece latine virgo, quia fuit honestus ad modum virginis. Poeta est nomen professionis et nomen sacrum. Mantuanus dicitur a patria, quia fuit de Mantua civitate. Secundoquid sit materia libri? Materia libri Buccolicorum est collocutio pastorum, libri Georgicorum est agriculture cultus, libri Eneidos armorum exercicium. Tertio intentio autoris fuit duplex, privata et publica. Publica, quia intendit describere vitam viciosam potentum ducum et dominorum. Privata, quia intendit promereri gratiam Cesaris Augusti, describens tria necessaria esse regi et duci scilicet opulentiam, prudentiam et exercicium armorum. Quarto que utilitas. Utilitas in libro Buccolicorum est quadruplex. Prima ut licenter et impune detegat vicia potentum et magnatum. Secunda ut honeste et sine rubescentia possit laudare se et alios sub stilo bucolico. Tertia fuit ne res ipsa sive materia vilerescet. Quarta est delectatio quia delectatur assimilatione rei ad rem. Utilitas in libro Georgicorum est cognitio frugum terrarum, pascuorum et pecudum. Utilitas in libri Eneidos est cognitio armorum et virorum potentum in armis. Quinta cui parti philosophie supponatur. Supponitur ethice, quia de moribus tractat. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Titulus libri est Publii Virgilii Maronis Partheniatis poete Mantuani liber Buccolicorum incipit. Buccolicus id est bos paruus, inde Buccolica. Egle grece latine capra, inde egloga. 
+In principio huius libri sunt 6 generaliter videnda. Primo quis fuerit libri autor. Secundo que est ipsius materia. Tertio que fuit autoris intentio. Quarto que utilitas. Quinto cui parti philosophie supponatur. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Primo autor libri fuit Publius Virgilius Maro Parthenias poeta Mantuanus. Publius dicitur quia publice doctrinam suam tradidit. Virgilius dictus fuit a virga quia mater eius pregnans de eo somniavit se peperisse quandam virgam lauream que, cum tangebat terram, crescebat usque ad celum. Et hoc fuit verum, quia ipse peritissimus descripsit rerum multarum naturas que sub celo sunt et generaliter de omnibus virtutibus et viciis. Virga competit etiam multis scilicet pastoribus et ipse in libro isto Buccolicorum descripsit pastores. Virga competit bubulcis et ipse tractat in libro Georgicorum de bubulcis. Virga etiam competit regibus et ducibus armatis et ipse in libro Eneidos tractat de bellis et ducibus armatis. Maro est agnomen autoris. Et dicitur a maron, quod est nigrum, quia Virgilius fuit niger et in vultu rusticus, sed moribus excellentissimus. Parthenias dicitur a parthene grece latine virgo, quia fuit honestus ad modum virginis. Poeta est nomen professionis et nomen sacrum. Mantuanus dicitur a patria, quia fuit de Mantua civitate. Secundoquid sit materia libri? Materia libri Buccolicorum est collocutio pastorum, libri Georgicorum est agriculture cultus, libri Eneidos armorum exercicium. Tertio intentio autoris fuit duplex, privata et publica. Publica, quia intendit describere vitam viciosam potentum ducum et dominorum. Privata, quia intendit promereri gratiam Cesaris Augusti, describens tria necessaria esse regi et duci scilicet opulentiam, prudentiam et exercicium armorum. Quarto que utilitas. Utilitas in libro Buccolicorum est quadruplex. Prima ut licenter et impune detegat vicia potentum et magnatum. Secunda ut honeste et sine rubescentia possit laudare se et alios sub stilo bucolico. Tertia fuit ne res ipsa sive materia vilerescet. Quarta est delectatio quia delectatur assimilatione rei ad rem. Utilitas in libro Georgicorum est cognitio frugum terrarum, pascuorum et pecudum. Utilitas in libri Eneidos est cognitio armorum et virorum potentum in armis. Quinta cui parti philosophie supponatur. Supponitur ethice, quia de moribus tractat. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Titulus libri est Publii Virgilii Maronis Partheniatis poete Mantuani liber Buccolicorum incipit. Buccolicus id est bos paruus, inde Buccolica. Egle grece latine capra, inde egloga. 
  
-egloga ista prima dividi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed veniendo ad sententiam dico quod Virgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, videns alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem invenerat. Ipse vero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oves suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt convenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur 'maior aries', per quem intellige Virgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub favore Octaviani, ad cuius gratiam admissus recuperavit agros suos et cantat de amore nove amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius civis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bovis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Virgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse vero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Virgilium qui bene vocatur Titirus, idest 'maior aries', quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octaviani. Sed Melibeus, qui interpretatur 'curam agens', est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adveniente Virgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Virgilius qui tunc iuvenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem virum solitarium et contemplatum vacantem ocio et cetera. Et introducitur meditativus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis vir civilis activus qui implicatur maximis laboribus. 
+egloga ista prima dividi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed veniendo ad sententiam dico quod Virgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, videns alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem invenerat. Ipse vero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oves suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt convenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Virgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub favore Octaviani, ad cuius gratiam admissus recuperavit agros suos et cantat de amore nove amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius civis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bovis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Virgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse vero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Virgilium qui bene vocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octaviani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adveniente Virgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Virgilius qui tunc iuvenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem virum solitarium et contemplatum vacantem ocio et cetera. Et introducitur meditativus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis vir civilis activus qui implicatur maximis laboribus. 
 
 in prima egloga Virgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in vicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Virgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, vixit et scripsit. Et ideo Virgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Virgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens. 
 
@@ -14,8 +14,8 @@ Imo vult dicere quod abiecerat girlandas alonge quando cecidit. Ista serta erant
  
 in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suavitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Virgilius describit illam cantilenam sive formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis valde appareat clara, oportet vos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indivisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare vacuum ita quod vacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Servius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe videre meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a voluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc vult persuadere quod sequantur homines voluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum. Unde dico quod per consequens vult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in voluptate. In isto passu patet ignorantia Servii, quia dicit quod nubes vadunt usque ad speram solis. Sed certe non vadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non vadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic vult dicere Virgilius quod pluvie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluvie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perveniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in vento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. 
    
-postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluvium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluvia particularia. Unum diluvium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ovidio. Et aliud diluvium volebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo vide litteram: et canebat ille Sillenus 'hinc', idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ovidio quod Prometheus fuit primus qui creavit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerva et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse vitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima venit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Iove huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo vultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone ivit ad acquirendum aureum vellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et vocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non valens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute vocabant eum. Unde adverte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest videre, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus 'adiungit his', scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Virgilius ostendit quare ille Sillenus cantavit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter voluptatem. Nunc consequenter idem Virgilius transit ad fabulas continentes in se voluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamavit taurum et illum cognovit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricavit iuvencam ligneam quam coperuit corio vere vacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognovit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria vera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamavit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est vera, quia verum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est verum hystorice sicut volunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Virgilius exprimit hoc pro hystoria vera. Et hic Virgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et vult dicere licet iste Epicureus quereret voluptatem tamen ipse sequebatur voluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. 
+postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluvium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluvia particularia. Unum diluvium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ovidio. Et aliud diluvium volebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo vide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ovidio quod Prometheus fuit primus qui creavit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerva et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse vitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima venit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Iove huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo vultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone ivit ad acquirendum aureum vellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et vocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non valens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute vocabant eum. Unde adverte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest videre, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Virgilius ostendit quare ille Sillenus cantavit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter voluptatem. Nunc consequenter idem Virgilius transit ad fabulas continentes in se voluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamavit taurum et illum cognovit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricavit iuvencam ligneam quam coperuit corio vere vacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognovit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria vera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamavit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est vera, quia verum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est verum hystorice sicut volunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Virgilius exprimit hoc pro hystoria vera. Et hic Virgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et vult dicere licet iste Epicureus quereret voluptatem tamen ipse sequebatur voluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. 
 
-statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Virgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuvenis. Vel 'virgo': idest virago, quia excessit vires mulieris. Vel virgo, quia annuit per hoc quod virgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha virgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ovidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuvente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet viderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste vult sic arguere licet iste Pretides viderentur sibi ipsis esse in forma iuvencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu vero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: 'Pretides', idest filie Preti. tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreverat nullum habere virum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos venit ad certamen secum et illam devicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portavit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquavit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam devicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram veni: et 'tunc', ille Sillenus. in superioribus audistis quare Sillenus fingente Virgilio decantaverit varias fabulas continentes varia genera voluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera voluptatum. Et advertatis quod ista lectio est fortis, quia Virgilius videtur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Viriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breviter et aliam brevissime, duarum Sillarum quarum utraque laboravit morbo libidinis et utraque malecessit. Videamus ergo primo de illa quam Viriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra civitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo invasit Megaram civitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam civitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat civitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, vidit regem Minoem obequitantem circa menia civitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et invenit modum quia truncavit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est civitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare civitatem et ipsam vicit. Ista Silla videns Minoem victorem volentem recedere statim cucurrit ad navem et manu cepit navem dicens quod volebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de navi et dicitur esse conversa in avem que dicitur Alauda. Et istud est verum quia ille Nisus habebat coronam vel thesaurum quo durante poterat diu susitnere civitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et volebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conversa fuit in Alaudam, quia discurrens et vaga. Fuit una alia Silla que vocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamavit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogavit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis veneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conversa sunt in varia genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est vir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Venus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina vertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et navigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria vorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Virgilius volens describere istam fabulam duarum Sillarum. ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum navi sua pervenit ad istum locum et ibi invasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit navim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes evasit. Si hoc fuerit verum vel non nescio, sed Homerus vult ostendere quod vir sapiens scit interdum vitare istam libidinem. Ergo 'fama' est istam Sillam. 'Vexasse' idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que vocabatur Progne. Accidit quod semel ivit Athenas et rogatus a Progne impetravit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in navim et cum pervenit ad litus suum illam nolentem stupravit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse evulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista pervenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laboravit unam telam in qua breviter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam venire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, venit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breviter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie venit et proiecit membra Itis in vultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conversus est in avem upupam, Progne vero in yrundinem, Philomena in Philomenam avem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam 'Pan', idest totum et 'dian', idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, violat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus convertit in upupam. Upupa est tristis avis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne vero vertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit silvas, idest solitudines.
+statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Virgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuvenis. Vel virgo: idest virago, quia excessit vires mulieris. Vel virgo, quia annuit per hoc quod virgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha virgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ovidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuvente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet viderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste vult sic arguere licet iste Pretides viderentur sibi ipsis esse in forma iuvencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu vero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreverat nullum habere virum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos venit ad certamen secum et illam devicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portavit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquavit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam devicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram veni: et tunc, ille Sillenus. in superioribus audistis quare Sillenus fingente Virgilio decantaverit varias fabulas continentes varia genera voluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera voluptatum. Et advertatis quod ista lectio est fortis, quia Virgilius videtur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Viriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breviter et aliam brevissime, duarum Sillarum quarum utraque laboravit morbo libidinis et utraque malecessit. Videamus ergo primo de illa quam Viriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra civitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo invasit Megaram civitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam civitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat civitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, vidit regem Minoem obequitantem circa menia civitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et invenit modum quia truncavit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est civitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare civitatem et ipsam vicit. Ista Silla videns Minoem victorem volentem recedere statim cucurrit ad navem et manu cepit navem dicens quod volebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de navi et dicitur esse conversa in avem que dicitur Alauda. Et istud est verum quia ille Nisus habebat coronam vel thesaurum quo durante poterat diu susitnere civitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et volebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conversa fuit in Alaudam, quia discurrens et vaga. Fuit una alia Silla que vocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamavit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogavit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis veneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conversa sunt in varia genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est vir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Venus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina vertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et navigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria vorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Virgilius volens describere istam fabulam duarum Sillarum. ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum navi sua pervenit ad istum locum et ibi invasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit navim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes evasit. Si hoc fuerit verum vel non nescio, sed Homerus vult ostendere quod vir sapiens scit interdum vitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Vexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que vocabatur Progne. Accidit quod semel ivit Athenas et rogatus a Progne impetravit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in navim et cum pervenit ad litus suum illam nolentem stupravit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse evulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista pervenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laboravit unam telam in qua breviter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam venire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, venit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breviter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie venit et proiecit membra Itis in vultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conversus est in avem upupam, Progne vero in yrundinem, Philomena in Philomenam avem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, violat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus convertit in upupam. Upupa est tristis avis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne vero vertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit silvas, idest solitudines.
 
 In superiori egloga proxime precedenti Virgilius deploravit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, vidilicet Galli circa eius personam. Et sic vide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Virgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Virgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, vidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Virgilius facit invocationem et invocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste vocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Virgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltavit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen videtur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Svetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem privavit eum domo sua et omnibus provinciis suis et convictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Svetonius quod tamen ipse Augustus lacrimavit super mortem eius et vicem suam conquestus est. Ergo Virgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que vocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo ivit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Virgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et invocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt b/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt
index 27ecb79..e5b9e50 100644
--- a/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt
+++ b/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt
@@ -1,6 +1,6 @@
 Poscis, clarissime Marchio, memorandarum avidus rerum alta mente ut Valerii Maximi maximum breveque compendium exponendum adsumam, brevia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum volitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam voto. Tu quidem vir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris virtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se vidit, gloriatus est urbem quam invenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inveneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima valle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros avidissime semper legis hystcriarum, precipue Livium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Verum ut veram gloriam cito actingam, que in sola virtute consistit, quis hac tempestate animi vigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, velut naviculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuvit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa servavit? Quis humanius benefitia erogavit? Tu, inquam, vir tante virtutis, cui nichil difficile videatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in adversitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero.
 
-Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt  scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens. Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium,  ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas  virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo. Unde Augustinus 5° de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit; et suddit, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio  et fides. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5° dicens. Bene ergo Augustinus ibidem. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano. Ideo clarissimus poeta Virgilius. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio.  Quid plura? Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen.
+Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt  scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens. Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium,  ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas  virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo. Unde Augustinus 5 de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit; et suddit, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio  et fides. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5 dicens. Bene ergo Augustinus ibidem. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano. Ideo clarissimus poeta Virgilius. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio.  Quid plura? Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen.
 
 Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breviter quedam de more evidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Valerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Valerius fuit de nobili et antiqua familia Valeriorum que postea dicta est Corvina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Valerius non fuit vir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius sive scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit vir eloquentissimus, ut patet suo loco. Valerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Valerius quasi valens virtute. Fuit civis Romanus, orator clarissimus. Valerius dictus est Maximus ad differentiam Valerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Valerii Maximi ante eum diversis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Livium, Plinium et alios.  Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasivis non demonstrativis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et virtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet universalis cognitio virtutum et vitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut visa exhortatione virtutum et detestatione  viciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et civitatis sive rei publice. Titulus libri debet esse talis: Valerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Valerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet videatur loqui de Augusto vivente; quod declarabo si et quando ad finem pervenero. Tangitur et causa formalis sive ordo, cum dicitur primus. Finis Valerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, favorem apud legentes, famam apud posteros. His breviter percursis, perstringatur brevis divisio. Liber totus generaliter dividitur in novem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt vel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Valerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et invocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, benivolum et actentum cum premittit humilitatem, brevitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter vult dicere quod ipse intendit sub brevi volumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod voluerit invenire.
 
diff --git a/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt b/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt
index d2d25c3..d7b6b77 100644
--- a/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt
+++ b/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt
@@ -3,10 +3,10 @@ Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum,
 Harum quoque duarum nobilior est vulgaris: tum quia prima fuit humano generi usitata; tum quia totus orbis ipsa perfruitur, licet in diversas prolationes et vocabula sit divisa; tum quia naturalis est nobis, cum illa potius artificialis existat.
 Et de hac nobiliori nostra est intentio pertractare.
 
-Hec est nostra vera prima locutio. Non dico autem 'nostra' ut et aliam sit esse locutionem quam hominis: nam eorum que sunt omnium soli homini datum est loqui, cum solum sibi necessarium fuerit. Non angelis, non inferioribus animalibus necessarium fuit loqui, sed nequicquam datum fuisset eis: quod nempe facere natura aborret.
+Hec est nostra vera prima locutio. Non dico autem nostra ut et aliam sit esse locutionem quam hominis: nam eorum que sunt omnium soli homini datum est loqui, cum solum sibi necessarium fuerit. Non angelis, non inferioribus animalibus necessarium fuit loqui, sed nequicquam datum fuisset eis: quod nempe facere natura aborret.
 Si etenim perspicaciter consideramus quid cum loquimur intendamus, patet quod nichil aliud quam nostre mentis enucleare aliis conceptum. Cum igitur angeli ad pandendas gloriosas eorum conceptiones habeant promptissimam atque ineffabilem sufficientiam intellectus, qua vel alter alteri totaliter innotescit per se, vel saltim per illud fulgentissimum Speculum in quo cuncti representantur pulcerrimi atque avidissimi speculantur, nullo signo locutionis indiguisse videntur. Et si obiciatur de hiis qui corruerunt spiritibus, dupliciter responderi potest: primo quod, cum de hiis que necessaria sunt ad bene esse tractemus, eos preferire debemus, cum divinam curam perversi expectare noluerunt; secundo et melius quod ipsi demones ad manifestandam inter se perfidiam suam non indigent nisi ut sciat quilibet de quolibet quia est et quantus est; quod quidem sciunt: cognoverunt enim se invicem ante ruinam suam.
 Inferioribus quoque animalibus, cum solo nature instinctu ducantur, de locutione non oportuit provideri: nam omnibus eiusdem speciei sunt iidem actus et passiones, et sic possunt per proprios alienos cognoscere; inter ea vero que diversarum sunt specierum non solum non necessaria fuit locutio, sed prorsus dampnosa fuisset, cum nullum amicabile commertium fuisset in illis.
-Et si obiciatur de serpente loquente ad primam mulierem, vel de asina Balaam, quod locuti sint, ad hoc respondemus quod angelus in illa et dyabolus in illo taliter operati sunt quod ipsa animalia moverunt organa sua, sic ut vox inde resultavit distincta tanquam vera locutio; non quod aliud esset asine illud quam rudere, neque quam sibilare serpenti. Si vero contra argumentetur quis de eo quod Ovidius dicit in quinto Metamorfoseos de picis loquentibus, dicimus quod hoc figurate dicit, aliud intelligens. Et si dicatur quod pice adhuc et alie aves locuntur, dicimus quod falsum est, quia talis actus locutio non est, sed quedam imitatio soni nostre vocis; vel quod nituntur imitari nos in quantum sonamus, sed non in quantum loquimur. Unde si expresse dicenti 'pica' resonaret etiam 'pica', non esset hec nisi representatio vel imitatio soni illius qui prius dixisset.
+Et si obiciatur de serpente loquente ad primam mulierem, vel de asina Balaam, quod locuti sint, ad hoc respondemus quod angelus in illa et dyabolus in illo taliter operati sunt quod ipsa animalia moverunt organa sua, sic ut vox inde resultavit distincta tanquam vera locutio; non quod aliud esset asine illud quam rudere, neque quam sibilare serpenti. Si vero contra argumentetur quis de eo quod Ovidius dicit in quinto Metamorfoseos de picis loquentibus, dicimus quod hoc figurate dicit, aliud intelligens. Et si dicatur quod pice adhuc et alie aves locuntur, dicimus quod falsum est, quia talis actus locutio non est, sed quedam imitatio soni nostre vocis; vel quod nituntur imitari nos in quantum sonamus, sed non in quantum loquimur. Unde si expresse dicenti pica resonaret etiam pica, non esset hec nisi representatio vel imitatio soni illius qui prius dixisset.
 Et sic patet soli homini datum fuisse loqui. Sed quare necessarium sibi foret, breviter pertractare conemur.
 
 Cum igitur homo non nature instinctu, sed ratione moveatur, et ipsa ratio vel circa discretionem vel circa iudicium vel circa electionem diversificetur in singulis, adeo ut fere quilibet sua propria specie videatur gaudere, per proprios actus vel passiones, ut brutum anirnal, neminem alium intelligere opinamur. Nec per spiritualem speculationem, ut angelum, alterum alterum introire contingit, cum grossitie atque opacitate mortalis corporis humanus spiritus sit obtectus. Oportuit ergo genus humanum ad comunicandas inter se conceptiones suas aliquod rationale signum et sensuale habere: quia, cum de ratione accipere habeat et in rationem portare, rationale esse oportuit; cumque de una ratione in aliam nichil deferri possit nisi per medium sensuale, sensuale esse oportuit. Quare, si tantum rationale esset, pertransire non posset; si tantum sensuale, nec a ratione accipere nec in rationem deponere potuisset.
@@ -14,7 +14,7 @@ Hoc equidem signum est ipsum subiectum nobile de quo loquimur: nam sensuale quid
 
 Soli homini datum fuit ut loqueretur, ut ex premissis manifestum est. Nunc quoque investigandum esse existimo cui hominum primum locutio data sit, et quid primitus locutus fuerit, et ad quem, et ubi, et quando, nec non et sub quo ydiomate primiloquium emanavit.
 Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem invenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Evam, cum dyabolo sciscitanti respondit. Sed quanquam mulier in scriptis prius inveniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconvenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a viro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmaverat.
-Quid autem prius vox primi loquentis sonaverit, viro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod 'Deus' est, scilicet El, vel per modum interrogationis vel per modum responsionis. Absurdum atque rationi videtur orrificum ante Deum ab homine quicquam nominatum fuisse, cum ab ipso et in ipsum factus fuisset homo. Nam sicut post prevaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab 'heu', rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset 'Deus'.
+Quid autem prius vox primi loquentis sonaverit, viro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod Deus est, scilicet El, vel per modum interrogationis vel per modum responsionis. Absurdum atque rationi videtur orrificum ante Deum ab homine quicquam nominatum fuisse, cum ab ipso et in ipsum factus fuisset homo. Nam sicut post prevaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab heu, rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset Deus.
 Oritur et hinc ista questio, cum dicimus superius per viam responsionis hominem primum fuisse locutum, si responsio fuit ad Deum: nam, si ad Deum fuit, iam videretur quod Deus locutus extitisset, quod contra superius prelibata videtur insurgere. Ad quod quidem dicimus quod bene potuit respondisse Deo interrogante, nec propter hoc Deus locutus est ipsa quam dicimus locutionem. Quis enim dubitat quicquid est ad Dei nutum esse flexibile, quo quidem facta, quo conservata, quo etiam gubernata sunt omnia? Igitur cum ad tantas alterationes moveatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat nivem, grandinea lancinet, nonne imperio Dei movebitur ad quedam sonare verba, ipso distinguente qui maiora distinxit? Quid ni?
 Quare ad hoc et ad quedam alia hec sufficere credimus.
 
@@ -23,11 +23,11 @@ Si quis vero fatetur contra obiciens quod non oportebat illum loqui, cum solus a
 Et hinc penitus elicere possumus locum illum ubi effutita est prima locutio: quoniam, si extra paradisum afflatus est homo, extra, si vero intra, intra fuisse locum prime locutionis convicimus.
 
 Quoniam permultis ac diversis ydiomatibus negotium exercitatur humanum, ita quod multi multis non aliter intelligantur verbis quam sine verbis, de ydiomate illo venari nos decet quo vir sine matre, vir sine lacte, qui nec pupillarem etatem nec vidit adultam, creditur usus.
-In hoc, sicut etiam in multis aliis, Petramala civitas amplissima est, et patria maiori parti filiorum Adam. Nam quicunque tam obscene rationis est ut locum sue nationis delitiosissimum credat esse sub sole, hic etiam pre cunctis proprium vulgare licetur, idest maternam locutionem, et per consequens credit ipsum fuisse illud quod fuit Ade. Nos autem, cui mundus est patria velut piscibus equor, quanquam Sarnum biberimus ante dentes et Florentiam adeo diligamus ut, quia dileximus, exilium patiamur iniuste, rationi magis quam sensui spatulas nostri iudicii podiamus. Et quamvis ad voluptatem nostram sive nostre sensualitatis quietem in terris amenior locus quam Florentia non existat, revolventes et poetarum et aliorum scriptorum volumina quibus mundus universaliter et membratim describitur, ratiocinantesque in nobis situationes varias mundi locorum et eorum habitudinem ad utrunque polum et circulum equatorem, multas esse perpendimus firmiterque censemus et magis nobiles et magis delitiosas et regiones et urbes quam Tusciam et Florentiam, unde sumus oriundus et civis, et plerasque nationes et gentes delectabiliori atque utiliori sermone uti quam Latinos. Redeuntes igitur ad propositum, dicimus certam formam locutionis a Deo cum anima prima concreatam fuisse. Dico autem 'formam' et quantum ad rerum vocabula et quantum ad vocabulorum constructionem et quantum ad constructionis prolationem: qua quidem forma omnis lingua loquentium uteretur, nisi culpa presumptionis humane dissipata fuisset, ut inferius ostendetur.
-Hac forma locutionis locutus est Adam; hac forma locutionis locuti sunt omnes posteri eius usque ad edificationem turris Babel, que 'turris confusionis' interpretatur; hanc formam locutionis hereditati sunt filii Heber, qui ab eo dicti sunt Hebrei. Hiis solis post confusionem remansit, ut Redemptor noster, qui ex illis oriturus erat secundum humanitatem, non lingua confusionis, sed gratie frueretur. Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt.
+In hoc, sicut etiam in multis aliis, Petramala civitas amplissima est, et patria maiori parti filiorum Adam. Nam quicunque tam obscene rationis est ut locum sue nationis delitiosissimum credat esse sub sole, hic etiam pre cunctis proprium vulgare licetur, idest maternam locutionem, et per consequens credit ipsum fuisse illud quod fuit Ade. Nos autem, cui mundus est patria velut piscibus equor, quanquam Sarnum biberimus ante dentes et Florentiam adeo diligamus ut, quia dileximus, exilium patiamur iniuste, rationi magis quam sensui spatulas nostri iudicii podiamus. Et quamvis ad voluptatem nostram sive nostre sensualitatis quietem in terris amenior locus quam Florentia non existat, revolventes et poetarum et aliorum scriptorum volumina quibus mundus universaliter et membratim describitur, ratiocinantesque in nobis situationes varias mundi locorum et eorum habitudinem ad utrunque polum et circulum equatorem, multas esse perpendimus firmiterque censemus et magis nobiles et magis delitiosas et regiones et urbes quam Tusciam et Florentiam, unde sumus oriundus et civis, et plerasque nationes et gentes delectabiliori atque utiliori sermone uti quam Latinos. Redeuntes igitur ad propositum, dicimus certam formam locutionis a Deo cum anima prima concreatam fuisse. Dico autem formam et quantum ad rerum vocabula et quantum ad vocabulorum constructionem et quantum ad constructionis prolationem: qua quidem forma omnis lingua loquentium uteretur, nisi culpa presumptionis humane dissipata fuisset, ut inferius ostendetur.
+Hac forma locutionis locutus est Adam; hac forma locutionis locuti sunt omnes posteri eius usque ad edificationem turris Babel, que turris confusionis interpretatur; hanc formam locutionis hereditati sunt filii Heber, qui ab eo dicti sunt Hebrei. Hiis solis post confusionem remansit, ut Redemptor noster, qui ex illis oriturus erat secundum humanitatem, non lingua confusionis, sed gratie frueretur. Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt.
 
 Dispudet, heu, nunc humani generis ignominiam renovare! Sed quia preferire non possumus quin transeamus per illam, quanquam rubor ad ora consurgat animusque refugiat, percurremus.
-O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam prevaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per universalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riservata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut proverbialiter dici solet, misera miserum venire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod vel oblitus homo vel vilipendens disciplinas priores, et avertens oculos a vibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad verbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est 'confusio', per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias verberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigavit.
+O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam prevaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per universalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riservata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut proverbialiter dici solet, misera miserum venire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod vel oblitus homo vel vilipendens disciplinas priores, et avertens oculos a vibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad verbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias verberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigavit.
 Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra vehere intendebant, partesque diverse diversis aliis operibus indulgebant; cum celitus tanta confusione percussi sunt ut, qui omnes una eademque loquela deserviebant ad opus, ab opere multis diversificati loquelis desinerent et nunquam ad idem commertium convenirent. Solis etenim in uno convenientibus actu eadem loquela remansit: puta cunctis architectoribus una, cunctis saxa volventibus una, cunctis ea parantibus una; et sic de singulis operantibus accidit. Quot quot autem exercitii varietates tendebant ad opus, tot tot ydiomatibus tunc genus humanum disiungitur; et quanto excellentius exercebant, tanto rudius nunc barbariusque locuntur. Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed graviter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem.
 
 Ex precedenter memorata confusione linguarum non leviter opinamur per universa mundi climata climatumque plagas incolendas et angulos tunc primum homines fuisse dispersos. Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, demumque ad fines 	occidentales protracta, forte primitus tunc vel totius Europe flumina, vel saltim quedam, rationalia guctura potaverunt. Sed sive advene tunc primitus advenissent, sive ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos vocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
@@ -35,12 +35,12 @@ Ab uno postea eodemque ydiomate in vindice confusione recepto diversa vulgaria t
 Totum vero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium videatur: nam alii oc, alii oil, alii sì affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur vulgaria, in promptu est, quia multa per eadem vocabula nominare videntur, ut Deum, celum, amorem, mare, terram, est, vivit, moritur, amat, alia fere omnia. Istorum vero proferentes oc meridionalis Europe tenent partem occidentalem, a Ianuensium finibus incipientes. Qui autem sì dicunt a predictis finibus orientalem tenent, videlicet usque ad promuntorium illud Ytalie qua sinus Adriatici maris incipit, et Siciliam. Sed loquentes oil quodam modo septentrionales sunt respectu istorum: nam ab oriente Alamannos habent et ab occidente et settentrione anglico mari vallati sunt et montibus Aragonie terminati; a meridie quoque Provincialibus et Apenini devexione clauduntur.
 
 Nos autem oportet quam nunc habemus rationem periclitari, cum inquirere intendamus de hiis in quibus nullius autoritate fulcimur, hoc est de unius eiusdemque a principio ydiomatis variatione secuta. Et quia per notiora itinera salubrius breviusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationali, videtur in aliis esse causa.
-Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii vero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia convenimus in vocabulis multis, velut eloquentes doctores ostendunt: que quidem convenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conveniunt, et maxime in hoc vocabulo quod est 'amor'.
+Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii vero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia convenimus in vocabulis multis, velut eloquentes doctores ostendunt: que quidem convenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conveniunt, et maxime in hoc vocabulo quod est amor.
 Quare autem tripharie principaliter variatum sit, investigemus; et quare quelibet istarum variationum in se ipsa variatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare vicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Veronenses, Romani et Florentini, nec non convenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Ravennates et Faventini, et, quod mirabilius est, sub eadem civilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris. Hee omnes differentie atque sermonum varietates quid accidant, una eademque ratione patebit.
-Dicimus ergo quod nullus effectus superat suam causam, in quantum effectus est, quia nil potest efficere quod non est. Cum igitur omnis nostra loquela - preter illam homini primo concreatam a Deo - sit a nostro beneplacito reparata post confusionem illam que nil aliud fuit quam prioris oblivio, et homo sit instabilissimum atque variabilissimum animal, nec durabilis nec continua esse potest, sed sicut alia que nostra sunt, puta mores et habitus, per locorum temporumque distantias variari oportet. Nec dubitandum reor modo in eo quod diximus 'temporum', sed potius opinamur tenendum: nam si alia nostra opera perscrutemur, multo magis discrepare videmur a vetustissimis concivibus nostris quam a coetaneis perlonginquis. Quapropter audacter testamur quod si vetustissimi Papienses nunc resurgerent, sermone vario vel diverso cum modernis Papiensibus loquerentur. Nec aliter mirum videatur quod dicimus quam percipere iuvenem exoletum quem exolescere non videmus: nam que paulatim moventur, minime perpenduntur a nobis, et quanto longiora tempora variatio rei ad perpendi requirit, tanto rem illam stabiliorem putamus. Non etenim ammiramur, si extimationes hominum qui parum distant a brutis putant eandem civitatem sub invariabili semper civicasse sermone, cum sermonis variatio civitatis eiusdem non sine longissima temporum successione paulatim contingat, et hominum vita sit etiam, ipsa sua natura, brevissima. Si ergo per eandem gentem sermo variatur, ut. dictum est, successive per tempora, nec stare ullo modo potest, necesse est ut disiunctim abmotimque morantibus varie varietur, ceu varie variantur mores et habitus, qui nec natura nec consortio confirmantur, sed humanis beneplacitis localique congruitate nascuntur.
+Dicimus ergo quod nullus effectus superat suam causam, in quantum effectus est, quia nil potest efficere quod non est. Cum igitur omnis nostra loquela - preter illam homini primo concreatam a Deo - sit a nostro beneplacito reparata post confusionem illam que nil aliud fuit quam prioris oblivio, et homo sit instabilissimum atque variabilissimum animal, nec durabilis nec continua esse potest, sed sicut alia que nostra sunt, puta mores et habitus, per locorum temporumque distantias variari oportet. Nec dubitandum reor modo in eo quod diximus temporum, sed potius opinamur tenendum: nam si alia nostra opera perscrutemur, multo magis discrepare videmur a vetustissimis concivibus nostris quam a coetaneis perlonginquis. Quapropter audacter testamur quod si vetustissimi Papienses nunc resurgerent, sermone vario vel diverso cum modernis Papiensibus loquerentur. Nec aliter mirum videatur quod dicimus quam percipere iuvenem exoletum quem exolescere non videmus: nam que paulatim moventur, minime perpenduntur a nobis, et quanto longiora tempora variatio rei ad perpendi requirit, tanto rem illam stabiliorem putamus. Non etenim ammiramur, si extimationes hominum qui parum distant a brutis putant eandem civitatem sub invariabili semper civicasse sermone, cum sermonis variatio civitatis eiusdem non sine longissima temporum successione paulatim contingat, et hominum vita sit etiam, ipsa sua natura, brevissima. Si ergo per eandem gentem sermo variatur, ut. dictum est, successive per tempora, nec stare ullo modo potest, necesse est ut disiunctim abmotimque morantibus varie varietur, ceu varie variantur mores et habitus, qui nec natura nec consortio confirmantur, sed humanis beneplacitis localique congruitate nascuntur.
 Hinc moti sunt inventores gramatice facultatis: que quidem gramatica nichil aliud est quam quedam inalterabilis locutionis ydemptitas diversibus temporibus atque locis. Hec cum de comuni consensu multarum gentium fuerit regulata, nulli singolari arbitrio videtur obnoxia, et per consequens nec variabilis esse potest. Adinvenerunt ergo illam ne, propter variationem sermonis arbitrio singulariurn fluitantis, vel nullo modo vel saltim imperfecte antiquorum actingeremus autoritates et gesta, sive illorum quos a nobis locorum diversitas facit esse diversos.
 
-Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc vel istam vel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inveniuntur accepisse 'sic' adverbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare videtur Ytalis, qui sì dicunt.
+Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc vel istam vel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inveniuntur accepisse sic adverbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare videtur Ytalis, qui sì dicunt.
 Quelibet enim partium largo testimonio se tuetur. Allegat ergo pro se lingua oil quod propter sui faciliorem se delectabiliorem vulgaritatem quicquid redactum est sive inventum ad vulgare prosaycum, suum est: videlicet Biblia cum Troianorum Romanorumque gestibus compilata et Arturi regis ambages pulcerrime et quamplures alie ystorie ac doctrine. Pro se vero argumentatur alia, scilicet oc, quod vulgares eloquentes in ea primitus poetati sunt tanquam in perfectiori dulciorique loquela, ut puta Petrus de Alvernia et alii antiquiores doctores. Tertia quoque, que Latinorum est, se duobus privilegiis actestatur preesse: primo quidem quod qui dulcius subtiliusque poetati vulgariter sunt, hii familiares et domestici sui sunt, puta Cynus Pistoriensis et amicus eius; secundo quia magis videntur inniti gramatice que comunis est, quod rationabiliter inspicientibus videtur gravissimum argumentum. 
 Nos vero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad vulgare latium retrabentes, et receptas in se variationes dicere nec non illas invicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea dividente, breviter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diversa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, levum vero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Trivisiana cum Venetiis. Forum Iulii vero et Ystria non nisi leve Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, videlicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, vel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum variantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Trivisianis et Venetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus.
 Quare ad minus xiiii vulgaribus sola videtur Ytalia variari. Que adhuc omnia vulgaria in sese variantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem civitate aliqualem variationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias vulgaris Ytalie variationes calcolare velimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele variationem venire contigerit, sed etiam ad magis ultra.
@@ -67,13 +67,13 @@ De Perusio, Urbe Veteri, Viterbio, nec non de Civitate Castellana, propter affin
 Si quis autem quod de Tuscis asserimus, de Ianuensibus asserendum non putet, hoc solum in mente premat, quod si per oblivionem Ianuenses ammicterent z licteram, vel mutire totaliter eos vel novam reparare oporteret loquelam. Est enim z maxima pars eorum locutionis; que quidem lictera non sine multa rigiditate profertur.
 
 Transeuntes nunc humeros Apenini frondiferos levam Ytaliam contatim venemur ceu solemus, orientaliter ineuntes. 
-Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio invenisse vulgaria quibusdam convenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre videtur propter vocabulorum et prolationis mollitiem quod virum, etiam si viriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum. Hoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forlivienses, quorum civitas, licet novissima sit, meditullium tamen esse videtur totius provincie: hii deuscì affirmando locuntur, et oclo meo et corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando divertisse audivimus, Thomam videlicet et Ugolinum Bucciolam Faventinos. Est et aliud, sicut dictum est, adeo vocabulis accentibusque yrsutum et yspidum quod propter sui rudem asperitatem mulierem loquentem non solum	disterminat, sed esse virum dubitares lector. Hoc omnes qui magara dicunt, Brixianos videlicet, Veronenses et Vigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominativa in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Trivisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro 'novem' et vif pro 'vivo': quod quidem barbarissimum reprobamus.
+Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio invenisse vulgaria quibusdam convenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre videtur propter vocabulorum et prolationis mollitiem quod virum, etiam si viriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum. Hoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forlivienses, quorum civitas, licet novissima sit, meditullium tamen esse videtur totius provincie: hii deuscì affirmando locuntur, et oclo meo et corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando divertisse audivimus, Thomam videlicet et Ugolinum Bucciolam Faventinos. Est et aliud, sicut dictum est, adeo vocabulis accentibusque yrsutum et yspidum quod propter sui rudem asperitatem mulierem loquentem non solum	disterminat, sed esse virum dubitares lector. Hoc omnes qui magara dicunt, Brixianos videlicet, Veronenses et Vigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominativa in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Trivisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro novem et vif pro vivo: quod quidem barbarissimum reprobamus.
 Veneti quoque nec sese investigati vulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, vanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit.
 Inter quos omnes unum audivimus nitentem divertire a materno et ad curiale vulgare intendere, videlicet Ildebrandinum Paduanum. 
 Quare, omnibus presentis capituli ad iudicium comparentibus, arbitramur nec romandiolum, nec suum oppositum ut dictum est, nec venetianum esse illud quod querimus vulgare illustre.
 
 Illud autem quod de ytala silva residet percontari conemur expedientes.
-Dicimus ergo quod forte non male opinantur qui Bononienses asserunt pulcriori locutione loquentes, cum ab Ymolensibus, Ferrarensibus et Mutinensibus circunstantibus aliquid proprio vulgari asciscunt, sicut facere quoslibet a finitimis suis conicimus, ut Sordellus de Mantua sua ostendit, Cremone, Brixie atque Verone confini: qui, tantus eloquentie vir existens, non solum in poetando sed quomodocunque loquendo patrium vulgare descruit. Accipiunt enim prefati cives ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus vero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione advenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse. Et hec est causa quare Ferrarensium, Mutinensium vel Regianorum nullum invenimus poetasse: nam proprie garrulitati assuefacti nullo modo possunt ad vulgare aulicum sine quadam acerbitate venire. Quod multo magis de Parmensibus est putandum, qui monto pro 'multo' dicunt.
+Dicimus ergo quod forte non male opinantur qui Bononienses asserunt pulcriori locutione loquentes, cum ab Ymolensibus, Ferrarensibus et Mutinensibus circunstantibus aliquid proprio vulgari asciscunt, sicut facere quoslibet a finitimis suis conicimus, ut Sordellus de Mantua sua ostendit, Cremone, Brixie atque Verone confini: qui, tantus eloquentie vir existens, non solum in poetando sed quomodocunque loquendo patrium vulgare descruit. Accipiunt enim prefati cives ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus vero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione advenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse. Et hec est causa quare Ferrarensium, Mutinensium vel Regianorum nullum invenimus poetasse: nam proprie garrulitati assuefacti nullo modo possunt ad vulgare aulicum sine quadam acerbitate venire. Quod multo magis de Parmensibus est putandum, qui monto pro multo dicunt.
 Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile videtur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suavitatem remaneat temperata:	quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in vulgari sermone sola municipalia Latinorum vulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si vero simpliciter vulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre vocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio divertissent: qui doctores fuerunt illustres et vulgarium discretione repleti.
 Que quidem verba prorsus a mediastinis Bononie sunt diversa.
 Cumque de residuis in extremis Ytalie civitatibus neminem dubitare pendamus (et si quis dubitat, illum nulla nostra solutione dignamur), parum restat in nostra discussione dicendum. Quare, cribellum cupientes deponere, ut residentiam cito visamus, dicimus Tridentum atque Taurinum nec non Alexandriam civitates metis Ytalie in tantum sedere propinquas quod puras nequeunt habere loquelas; ita quod si etiam quod turpissimum habent vulgare, haberent pulcerrimum, propter aliorum commixtionem esse vere latium negaremus. Quare, si latium illustre venamur, quod venamur in illis inveniri non potest.
@@ -133,18 +133,18 @@ Nec mireris, lector, de tot reductis autoribus ad memoriam: non enim hanc quam s
 Grandiosa modo vocabula sub prelato stilo digna consistere, successiva nostre progressionis presentia lucidari expostulat.
 Testamur proinde incipientes non minimum opus esse rationis discretionem vocabulorum habere, quoniam perplures eorum maneries inveniri posse videmus. Nam vocabulorum quedam puerilia, quedam muliebria, quedam virilia; et horum quedam silvestria, quedam urbana; et eorum que urbana vocamus, quedam pexa et lubrica, quedam yrsuta et reburra sentimus. Inter que quidem, pexa atque yrsuta sunt illa que vocamus grandiosa, lubrica vero et reburra vocamus illa que in superfluum sonant; quemadmodum in magnis operibus quedam magnanimitatis sunt opera, quedam fumi: ubi, licet in superficie quidam consideretur ascensus, ex quo limitata virtutis linea prevaricatur, bone rationi non ascensus sed per altera declivia ruina constabit.
 Intuearis ergo, lector, actente quantum ad exaceranda egregia verba te cribrare oportet: nam si vulgare illustre consideres, quo tragici debent uti poete vulgares, ut superius dictum est, quos informare intendimus, sola vocabula nobilissima in cribro tuo residere curabis. In quorum numero nec puerilia propter sui simplicitatem, ut mamma et babbo, mate et pate, nec muliebria propter sui mollitiem, ut dolciada et placevole, nec silvestria propter austeritatem, ut greggia et cetra, nec urbana lubrica et reburra, ut femina et corpo, ullo modo poteris conlocare. Sola etenim pexa yrsutaque urbana tibi restare videbis, que nobilissima sunt et membra vulgaris illustris. Et pexa vocamus illa que, trisillaba vel vicinissima trisillabitati, sine aspiratione, sine accentu acuto vel circumflexo, sine z vel x duplicibus, sine duarum liquidarum geminatione vel positione immediate post mutam, dolata quasi, loquentem cum quadam suavitate relinquunt: ut amore, donna, disio, virtute, donare, letitia, salute, securtate, defesa.
-Yrsuta quoque dicimus omnia, preter hec, que vel necessaria vel ornativa videntur vulgaris illustris. Et necessaria quidem appellamus que campsare non possumus, ut quedam monosillaba, ut si, no, me, te, sé, à, è, i', ò, u', interiectiones et alia multa. Ornativa vero dicimus omnia polisillaba que, mixta cum pexis, pulcram faciunt armoniam compaginis, quamvis asperitatem habeant aspirationis et accentus et duplicium et liquidarum et prolixitatis: ut terra, honore, speranza, gravitate, alleviato, impossibilità, impossibilitate, benaventuratissimo, inanimatissimamente, disaventuratissimamente, sovramagnificentissimamente, quod endecasillabum est. Posset adhuc inveniri plurium sillabarum vocabulum sive verbum, sed quia capacitatem omnium nostrorum carminum superexcedit, rationi presenti non videtur obnoxium, sicut est illud honorificabilitudinitate, quod duodena perficitur sillaba in vulgari et in gramatica tredena perficitur in duobus obliquis.
+Yrsuta quoque dicimus omnia, preter hec, que vel necessaria vel ornativa videntur vulgaris illustris. Et necessaria quidem appellamus que campsare non possumus, ut quedam monosillaba, ut si, no, me, te, sé, à, è, i, ò, u, interiectiones et alia multa. Ornativa vero dicimus omnia polisillaba que, mixta cum pexis, pulcram faciunt armoniam compaginis, quamvis asperitatem habeant aspirationis et accentus et duplicium et liquidarum et prolixitatis: ut terra, honore, speranza, gravitate, alleviato, impossibilità, impossibilitate, benaventuratissimo, inanimatissimamente, disaventuratissimamente, sovramagnificentissimamente, quod endecasillabum est. Posset adhuc inveniri plurium sillabarum vocabulum sive verbum, sed quia capacitatem omnium nostrorum carminum superexcedit, rationi presenti non videtur obnoxium, sicut est illud honorificabilitudinitate, quod duodena perficitur sillaba in vulgari et in gramatica tredena perficitur in duobus obliquis.
 Quomodo autem pexis yrsuta huiusmodi sint armonizanda per metra, inferius instruendum relinquimus. Et que iam dicta sunt de fastigiositate vocabulorum ingenue discretioni sufficiant.
 
 Preparatis fustibus torquibusque ad fascem, nunc fasciandi tempus incumbit. Sed quia cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, velut signum ante ammissionem sagipte vel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus videamus.
 Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio videamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum verum nominis significatum, ipse canendi actus vel passio, sicut lectio passio vel actus legendi. Sed divaricemus quod dictum est, utrum videlicet hec sit cantio prout est actus, vel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Virgilius primo Eneidorum dicit Arma virumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur vel ab autore vel ab alio quicunque sit, sive cum soni modulatione proferatur, sive non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo vero agere videtur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius videtur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari videtur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricaverit illam.
 Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio verborum armonizatorum, vel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, vel tonus, vel nota, vel melos. Nullus enim tibicen, vel organista, vel cytharedus melodiam suam cantionem vocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes verba opera sua cantiones vocant, et etiam talia verba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones vocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse videtur quam actio completa dicentis verba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi verba sunt armonizata vuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola vulgaria ventilamus, regulata linquentes, dicimus vulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem vocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale videtur, resumentes diffinitum iam generale vocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus.
-Quod autem dicimus 'tragica coniugatio' est quia, cum comice fiat hec coniugatio, cantilenam vocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus.
+Quod autem dicimus tragica coniugatio est quia, cum comice fiat hec coniugatio, cantilenam vocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus.
 Et sic patet quid cantio sit, et prout accipitur generaliter et prout per superexcellentiam vocamus eam. Satis etiam patere videtur quid intelligimus cum cantionem vocamus, et per consequens quid sit ille fascis quem ligare molimur.
 
 Quia, ut dictum est, cantio est coniugatio stantiarum, ignorato quid sit stantia necesse est cantionem ignorare: nam ex diffinientium cognitione diffiniti resultat cognitio; et ideo consequenter de stantia est agendum, ut scilicet investigemus quid ipsa sit et quid per eam intelligere volumus. 
 Et circa hoc sciendum est quod hoc vocabulum per solius artis respectum inventum est, videlicet ut in quo tota cantionis ars esset contenta, illud diceretur stantia, hoc est mansio capax sive receptaculum totius artis. Nam quemadmodum cantio est gremium totius sententie, sic stantia totam artem ingremiat; nec licet aliquid artis sequentibus arrogare, sed solam artem antecedentis induere. Per quod patet quod ipsa de qua loquimur erit congregatio sive compages omnium eorum que cantio sumit ab arte: quibus divaricatis, quam querimus descriptio innotescet.
-Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria videtur consistere: primo circa cantus divisionem, secundo circa partium habitudinem, tertio circa numerum carminum et sillabarum. De rithimo vero mentionem non facimus, quia de propria cantionis arte non est. Licet enim in qualibet stantia rithimos innovare et eosdem reiterare ad libitum: quod, si de propria cantionis arte rithimus esset, minime liceret: quod dictum est. Si quid autem rithimi servare interest huius quod est ars, illud comprehenditur ibi cum dicimus 'partium habitudinem'.
+Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria videtur consistere: primo circa cantus divisionem, secundo circa partium habitudinem, tertio circa numerum carminum et sillabarum. De rithimo vero mentionem non facimus, quia de propria cantionis arte non est. Licet enim in qualibet stantia rithimos innovare et eosdem reiterare ad libitum: quod, si de propria cantionis arte rithimus esset, minime liceret: quod dictum est. Si quid autem rithimi servare interest huius quod est ars, illud comprehenditur ibi cum dicimus partium habitudinem.
 Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem.
 
 Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, vel de ipso corpore, perfectam hominis cognitionem habere non possumus: quia cognitionis perfectio uniuscuiusque terminatur ad ultima elementa, sicut magister sapientum in principio Physicorum testatur. Igitur ad habendam cantionis cognitionem quam inhiamus, nunc diffinientia suum diffiniens sub compendio ventilemus, et primo de cantu, deinde de habitudine, et postmodum de carminibus et sillabis percontemur.
@@ -154,7 +154,7 @@ Vide igitur, lector, quanta licentia data sit cantiones poetantibus, et consider
 Satis hinc innotescere potest quomodo cantionis ars circa cantus divisionem consistat; et ideo ad habitudinem procedamus.
 
 Videtur nobis hec quam habitudinem dicimus maxima pars eius quod artis est; hec etenim circa cantus divisionem atque contextum carminum et rithimorum relationem consistit; quapropter diligentissime videtur esse tractanda.
-Incipientes igitur dicimus quod frons cum versibus, pedes cum cauda vel sirmate, nec non pedes cum versibus, in stantia se diversimode habere possunt. Nam quandoque frons versus excedit in sillabis et carminibus, vel excedere potest; et dicimus 'potest' quoniam habitudinem hanc adhuc non vidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet versus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et versus endecasillaba essent. Quandoque versus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus, fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes dividi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in versibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de versibus. Possent etenim versus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si versus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta.
+Incipientes igitur dicimus quod frons cum versibus, pedes cum cauda vel sirmate, nec non pedes cum versibus, in stantia se diversimode habere possunt. Nam quandoque frons versus excedit in sillabis et carminibus, vel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non vidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet versus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et versus endecasillaba essent. Quandoque versus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus, fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes dividi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in versibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de versibus. Possent etenim versus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si versus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta.
 Quandoque vero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus.
 Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus.
 Et quemadmodum diximus frontem posse superare carminibus, sillabis superatam (et e converso), sic de sirmate dicimus.
@@ -163,7 +163,7 @@ Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, q
 
 Est etiam, ut superius dictum est, habitudo quedam quam carmina contexendo considerare debemus: et ideo rationem faciamus de illa, repetentes proinde que superius de carminibus diximus.
 In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogativam habere videntur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu vincendi privilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta.
-Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est vel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque versibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons vel cauda non est; sed ubi hec sunt, vel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque videtur posse contexi, dummodo in tragico vincat endecasillabum et principiet. Verumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse invenimus, videlicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses; et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare velimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse videbitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, vel duo ad plus in pedibus; et dico 'pedibus' propter necessitatem qua pedibus, versibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico videtur esse sumendum per se subsistens: et dico 'per se subsistens' quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter videtur assumptum, sicut inveniri potest in illa Guidonis Florentini.
+Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est vel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque versibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons vel cauda non est; sed ubi hec sunt, vel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque videtur posse contexi, dummodo in tragico vincat endecasillabum et principiet. Verumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse invenimus, videlicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses; et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare velimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse videbitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, vel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, versibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico videtur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter videtur assumptum, sicut inveniri potest in illa Guidonis Florentini.
 Nec per se ibi carmen est omnino, sed pars endecasillabi tantum, ad rithimum precedentis carminis velut eco respondens.
 Hoc etiam precipue actendendum est circa carminum habitudinem, quod, si eptasillabum interseratur in primo pede, quem situm accipit ibi, eundem resumat in altero: puta, si pes trimeter primum et ultimum carmen endecasillabum habet et medium, hoc est secundum, eptasillabum, et pes alter habeat secundum eptasillabum et extrema endecasillaba: non aliter ingeminatio cantus fieri posset, ad quam pedes fiunt, ut dictum est; et per consequens pedes esse non possent. Et quemadmodum de pedibus, dicimus et de versibus: in nullo enim pedes et versus differre videmus nisi in situ, quia hii ante, hii post diesim stantie nominantur. Et etiam quemadmodum de trimetro pede, et de omnibus aliis servandum esse asserimus; et sicut de uno eptasillabo, sic de pluribus et de pentasillabo et omni alio dicimus.
 Satis hinc, lector, elicere sufficienter potes qua qualitate tibi carminum habituanda sit stantia habitudinemque circa carmina considerandam videre.
@@ -173,7 +173,7 @@ In principio igitur huius capituli quedam resecanda videntur. Unum est stantia s
 Aliud est stantia cuius omnia carmina eundem rithimum reddunt, in qua superfluum esse constat habitudinem querere. Sic proinde restat circa rithimos mixtos debere insisti.
 Et primo sciendum est quod in hoc amplissimam sibi licentiam fere omnes assumunt, et ex hoc maxime totius armonie dulcedo intenditur. Sunt etenim quidam qui non omnes quandoque desinentias carminum rithimantur in eadem stantia, sed easdem repetunt sive rithimantur in aliis, sicut fuit Gottus Mantuanus, qui suas multas et bonas cantiones nobis oretenus intimavit. Hic semper in stantia unum carmen incomitatum texebat, quod clavem vocabat; et sicut de uno licet, licet etiam de duobus, et forte de pluribus.
 Quidam alii sunt, et fere omnes cantionum inventores, qui nullum in stantia carmen incomitatum relinquunt quin sibi rithimi concrepantiam reddant, vel unius vel plurium. Et quidam diversos faciunt esse rithimos eorum que post diesim carmina sunt a rithimis eorum que sunt ante; quidam vero non sic, sed desinentias anterioris stantie inter postera carmina referentes intexunt. Sepissime tamen hoc fit in desinentia primi posteriorum, quam plerique rithimantur ei que est priorum posterioris; quod non aliud esse videtur quam quedam ipsius stantie. concatenatio pulcra. De rithimorum quoque habitudine, prout sunt in fronte vel in cauda, videtur omnis optata licentia concedenda; pulcerrime tamen se habent ultimorum carminum desinentie si cum rithimo in silentium cadant.
-In pedibus vero cavendum est; et habitudinem quandam servatam esse invenimus. Et, discretionem facientes, dicimus quod pes vel pari vel impari metro completur; et utrobique comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio vero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de trisillabo, quando pars existens endecasillabi velut eco respondet. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero sibi instauratio fiat. Si vero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium habeat, in altero prout libet referre vel innovare desinentias licet, vel totaliter vel in parte, dumtaxat precedentium ordo servetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri, hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias convenit concrepare; et qualem se in primo media videt, comitatam quidem vel incomitatam, talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est servandum. In versibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et 'fere' dicimus quia propter concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam dictum perverti contingit. 
+In pedibus vero cavendum est; et habitudinem quandam servatam esse invenimus. Et, discretionem facientes, dicimus quod pes vel pari vel impari metro completur; et utrobique comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio vero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de trisillabo, quando pars existens endecasillabi velut eco respondet. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero sibi instauratio fiat. Si vero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium habeat, in altero prout libet referre vel innovare desinentias licet, vel totaliter vel in parte, dumtaxat precedentium ordo servetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri, hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias convenit concrepare; et qualem se in primo media videt, comitatam quidem vel incomitatam, talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est servandum. In versibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et fere dicimus quia propter concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam dictum perverti contingit. 
 Preterea nobis bene convenire videtur ut que cavenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte novum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogativa suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, secundum vero est ipsa inutilis equivocatio, que semper sententie quicquam derogare videtur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit.
 Et hec de arte, prout habitudinem respicit, tanta sufficiant.
 
diff --git a/testi/Dante_Monarchia.txt b/testi/Dante_Monarchia.txt
index 19aa91b..940d05d 100644
--- a/testi/Dante_Monarchia.txt
+++ b/testi/Dante_Monarchia.txt
@@ -1,34 +1,34 @@
 Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maxime interesse videtur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe nanque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere veritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo pervigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens, quam de lumine Largitoris illius.
 
-Primum quidem igitur videndum quid est quod “temporalis Monarchia” dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt “Imperium”, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo nanque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis - movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est.
+Primum quidem igitur videndum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo nanque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis - movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est.
 
 Nunc autem videndum est quid sit finis totius humane civilitatis: quo viso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum. Et ad evidentiam eius quod queritur advertendum quod, quemadmodum est finis aliquis ad quem natura producit pollicem, et alius ab hoc ad quem manum totam, et rursus alius ab utroque ad quem brachium, aliusque ab omnibus ad quem totum hominem; sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem viciniam, et alius ad quem civitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem universaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit. Et hoc queritur hic tanquam principium inquisitionis directivum. Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit. Est ergo aliqua propria operatio humane universitatis, ad quam ipsa universitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una vicinia, nec una civitas, nec regnum particulare pertingere potest. Que autem sit illa, manifestum fiet si ultimum de potentia totius humanitatis appareat. Dico ergo quod nulla vis a pluribus spetie diversis participata ultimum est de potentia alicuius illorum; quia, cum illud quod est ultimum tale sit constitutivum spetiei, sequeretur quod una essentia pluribus spetiebus esset specificata: quod est inpossibile. Non est ergo vis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur in mineralibus; nec esse animatum, quia sic etiam in plantis; nec esse apprehensivum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensivum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit vel supra vel infra. Nam, etsi alie sunt essentie intellectum participantes, non tamen intellectus earum est possibilis ut hominis, quia essentie tales speties quedam sunt intellectuales et non aliud, et earum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sine interpolatione, aliter sempiterne non essent. Patet igitur quod ultimum de potentia ipsius humanitatis est potentia sive virtus intellectiva. Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile. Et huic sententie concordat Averrois in comento super hiis que De anima. Potentia etiam intellectiva, de qua loquor, non solum est ad formas universales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculativus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere. Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, vigentes aliis naturaliter principari.
 
-Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete sive tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere divinum est iuxta illud “Minuisti eum paulominus ab angelis”, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax universalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non divitie, non voluptates, non honores, non longitudo vite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens visum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, velut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax universalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, velut signum prefixum in quod quicquid probandum est resolvatur tanquam in manifestissimam veritatem.
+Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete sive tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere divinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax universalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non divitie, non voluptates, non honores, non longitudo vite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens visum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, velut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax universalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, velut signum prefixum in quod quicquid probandum est resolvatur tanquam in manifestissimam veritatem.
 
-Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori vocabulo nuncupatur “Imperium”; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla vi rationis vel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi venerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia vero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiva. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere videbimus, quia, cum omnes vires eius ordinentur ad felicitatem, vis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem pervenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene vivere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, vel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod proverbialiter dicitur illa maledictio. Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere volentibus, vicinia tota destruitur. Si vero unam civitatem, cuius finis est bene sufficienterque vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, verum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans sive regens, et hoc “Monarcha” sive “Imperator” dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse sive Imperium.
+Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori vocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla vi rationis vel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi venerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia vero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiva. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere videbimus, quia, cum omnes vires eius ordinentur ad felicitatem, vis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem pervenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene vivere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, vel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod proverbialiter dicitur illa maledictio. Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere volentibus, vicinia tota destruitur. Si vero unam civitatem, cuius finis est bene sufficienterque vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, verum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans sive regens, et hoc Monarcha sive Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse sive Imperium.
 
 Et sicut se habet pars ad totum, sic ordo partialis ad totalem. Pars ad totum se habet sicut ad finem et optimum: ergo et ordo in parte ad ordinem in toto, sicut ad finem et optimum. Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalis ordinis, sed magis e converso. Cum ergo duplex ordo reperiatur in rebus, ordo scilicet partium inter se, et ordo partium ad aliquod unum quod non est pars, sicut ordo partium exercitus inter se et ordo earum ad ducem, ordo partium ad unum est melior tanquam finis alterius: est enim alter propter hunc, non e converso. Unde si forma huius ordinis reperitur in partibus humane multitudinis, multo magis debet reperiri in ipsa multitudine sive totalitate per vim sillogismi premissi, cum sit ordo melior sive forma ordinis; sed reperitur in omnibus partibus humane multitudinis, ut per ea que dicta sunt in capitulo precedenti satis est manifestum: ergo et in ipsa totalitate reperiri debet. Et sic omnes partes prenotate infra regna et ipsa regna ordinari debent ad unum principem sive principatum, hoc est ad Monarcham sive Monarchiam.
 
-Amplius, humana universitas est quoddam totum ad quasdam partes, et est quedam pars ad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, ut superiora ostendunt; et est quedam pars ad totum universum. Et hoc est de se manifestum. Sicut ergo inferiora humane universitatis bene respondent ad ipsam, sic ipsa “bene” dicitur respondere ad suum totum; partes enim bene respondent ad ipsam per unum principium tantum, ut ex superioribus colligi potest de facili: ergo et ipsa ad ipsum universum sive ad eius principem, qui Deus est et Monarcha, simpliciter bene respondet per unum principium tantum, scilicet unicum principem. Ex quo sequitur Monarchiam necessariam mundo ut bene sit.
+Amplius, humana universitas est quoddam totum ad quasdam partes, et est quedam pars ad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, ut superiora ostendunt; et est quedam pars ad totum universum. Et hoc est de se manifestum. Sicut ergo inferiora humane universitatis bene respondent ad ipsam, sic ipsa bene dicitur respondere ad suum totum; partes enim bene respondent ad ipsam per unum principium tantum, ut ex superioribus colligi potest de facili: ergo et ipsa ad ipsum universum sive ad eius principem, qui Deus est et Monarcha, simpliciter bene respondet per unum principium tantum, scilicet unicum principem. Ex quo sequitur Monarchiam necessariam mundo ut bene sit.
 
-Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum divinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est; quod licet “ad ymaginem” de rebus inferioribus ab homine dici non possit, “ad similitudinem” tamen de qualibet dici potest, cum totum universum nichil aliud sit quam vestigium quoddam divine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: vera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est: «Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est». Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum divinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum.
+Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum divinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum universum nichil aliud sit quam vestigium quoddam divine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: vera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum divinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum.
 
-Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum vestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando evidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, sive unicum principatum qui “Imperium” appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens.
+Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum vestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando evidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, sive unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens.
 
 Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum – quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur – nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo.
 
 Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Virgilius commendare volens illud seculum quod suo tempore surgere videbatur, in suis Buccolicis cantabat.
-“Virgo” nanque vocabatur iustitia, quam etiam “Astream” vocabant; “Saturnia regna” dicebant optima tempora, que etiam “aurea” nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, «neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est». Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas nanque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere – ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit?
+Virgo nanque vocabatur iustitia, quam etiam Astream vocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, «neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est». Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas nanque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere – ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit?
 Satis igitur declarata subassumpta principalis, quia conclusio certa est: scilicet quod ad optimam dispositionem mundi necesse est Monarchiam esse.
 
-Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt nanque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: “triangulus habet tres duobus rectis equales”. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum – sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod «sui met et non alterius gratia est», ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides – que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse.
+Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt nanque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum – sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod «sui met et non alterius gratia est», ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides – que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse.
 
 Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, sive necessitate nature sive voluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios vita et moribus informare, non advertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam verba, licet ille falsum, illa verum persuaderent. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere volentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius veniunt ad habitum phylosophice veritatis qui nichil unquam audiverunt, quam qui audiverunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit vel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiva iudicii et iustitie prepeditiva, consequens est quod ipse vel omnino vel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conveniunt, testante rege illo sanctissimo cum convenientia regi et filio regis postulabat a Deo. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria.
 
-Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent nanque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc “unum” et hoc “plura”, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse.
+Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent nanque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse.
 
-Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi “prius”. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse videtur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte vero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc videri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista videbat dicens. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura vel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium voluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem voluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse vel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus “concordes” propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures “concordes” dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas. Nam virtus volitiva potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes.
+Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse videtur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte vero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc videri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista videbat dicens. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura vel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium voluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem voluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse vel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas. Nam virtus volitiva potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes.
 Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sic arguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in voluntatibus; genus humanum optime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens et quantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus, civitas et regnum, sic totum genus humanum; ergo genus humanum optime se habens ab unitate que est in voluntatibus dependet. Sed hoc esse non potest nisi sit voluntas una, domina et regulatrix omnium aliarum in unum, cum mortalium voluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeant directivo, ut in ultimis ad Nicomacum docet Phylosophus. Nec ista una potest esse, nisi sit princeps unus omnium, cuius voluntas domina et regulatrix aliarum omnium esse possit. Quod si omnes consequentie superiores vere sunt, quod sunt, necesse est ad optime se habere humanum genus esse in mundo Monarcham, et per consequens Monarchiam ad bene esse mundi.
 
 Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status videlicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, vel expectavit vel cum voluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diverticulum fuit totius nostre deviationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inveniemus nisi sub divo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis universalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus statum illum felicissimum appellavit. Vere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro vacavit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non videre. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diversa conaris!
@@ -36,10 +36,10 @@ Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus in
 
 Sicut ad faciem cause non pertingentes novum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo violentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa divinam providentiam hoc effecisse cognovi, admiratione cedente, derisiva quedam supervenit despectio, cum gentes noverim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum videam populos vana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut adversentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisive, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat. Verum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estivus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mavult, ad dirumpendum vincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis veritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Veritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio divine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior.
 
-Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de veritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de veritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciverit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est videre que sit illa veritas, in quam rationes inquisitionis presentis velut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu invenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis divine, quam “naturam” comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud, et Deus maxime se ipsum velit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit volitum. Et cum voluntas et volitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod divina voluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo divine voluntatis; unde fit quod quicquid divine voluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid divine voluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia verba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus vult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate vult, illud pro vero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub invento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Voluntas quidem Dei per se invisibilis est; et invisibilia Dei; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamvis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si divina voluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra volentem non aliter quam per signa cernatur.
+Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de veritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de veritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciverit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est videre que sit illa veritas, in quam rationes inquisitionis presentis velut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu invenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis divine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud, et Deus maxime se ipsum velit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit volitum. Et cum voluntas et volitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod divina voluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo divine voluntatis; unde fit quod quicquid divine voluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid divine voluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia verba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus vult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate vult, illud pro vero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub invento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Voluntas quidem Dei per se invisibilis est; et invisibilia Dei; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamvis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si divina voluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra volentem non aliter quam per signa cernatur.
 
-Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod “Imperium” dicitur, sibi super mortales omnes ascivit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo convenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo convenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium virtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio virtutis est premium. Sed constat quod merito virtutis nobilitantur homines, virtutis videlicet proprie vel maiorum. Est enim nobilitas virtus et divitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuvenalem.
-Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conveniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud evangelicum «Eadem mensura qua mensi fueritis, remetietur vobis», maxime nobili maxime preesse convenit. Subassumptam vero testimonia veterum persuadent; nam divinus poeta noster Virgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui voluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem invictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis vir fuerit, non solum sua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem: sed «summa sequar vestigia rerum».
+Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes ascivit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo convenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo convenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium virtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio virtutis est premium. Sed constat quod merito virtutis nobilitantur homines, virtutis videlicet proprie vel maiorum. Est enim nobilitas virtus et divitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuvenalem.
+Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conveniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud evangelicum, maxime nobili maxime preesse convenit. Subassumptam vero testimonia veterum persuadent; nam divinus poeta noster Virgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui voluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem invictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis vir fuerit, non solum sua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem.
 Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic.
 Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum vero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam avis quam coniugibus illum nobilitasse invenitur. Nam Asya propinquioribus avis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnaverunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio.
 Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait.
@@ -50,23 +50,23 @@ Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit con
 Tertia Lavinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic.
 Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima. Hiis itaque ad evidentiam subassumpte prenotatis, cui non satis persuasum est romani populi patrem, et per consequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo duplici concursu sanguinis a qualibet mundi parte in unum virum predestinatio divina latebit?
 
-Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt: «Digitus Dei est hic». Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium – ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter – cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim.
+Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium – ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter – cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim.
 Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante visum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Livius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octavo; canit enim sic.
 
-Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit – nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene “quid est” et “quare” comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper – inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, “legem vinculum” dicat «humane sotietatis». Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam – ut iam dictum est – satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis. Hec Cicero.
-De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit: «Itaque» inquit «et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset». Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret.
+Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit – nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper – inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, legem vinculum dicat. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam – ut iam dictum est – satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis. Hec Cicero.
+De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret.
 Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit.
 Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis.
-Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam invasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Livius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit. In hiis que De fine bonorum inquit enim Tullius hoc de Deciis: «Publius Decius princeps in ea familia consul, cum se devoveret, et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de voluptatibus suis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum, eamque mortem ardentiori studio peteret quam Epycurus voluptatem petendam putat? Quod quidem eius factum, nisi esset iure laudatum, non esset ymitatus quarto consulatu suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset in prelio seque e continenti genere tertiam victimam rei publice tribuisset». In hiis vero que De offitiis, de Catone dicebat: «Non enim alia in causa Marcus Cato fuit, alia ceteri qui se in Affrica Cesari tradiderunt. Atque ceteris forsan vitio datum esset si se interemissent, propterea quod levior eorum vita et mores fuerunt faciliores; Catoni vero cum incredibilem natura tribuisset gravitatem, eamque perpetua constantia roborasset, semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum ei potius quam tyrampni vultus aspiciendus fuit».
-Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit – ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi “eubuliam” pertractantis elici solet. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur.
+Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam invasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Livius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit.
+Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit – ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur.
 
 Et illud quod natura ordinavit, de iure servatur: natura enim in providendo non deficit ab hominis providentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac providentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media vero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divine similitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus divine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis devenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature universalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diversas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum virtutes et proprietates. Propter quod videmus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et cives eius sive populus. Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic.
 Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo.
 Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad imperandum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem de iure ad Imperium venit.
 
-Ad bene quoque venandum veritatem quesiti scire oportet quod divinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam civitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Unde Phylosophus ad Nicomacum: «Amabile quidem enim et uni soli, melius et divinius vero genti et civitati». Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, elevatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici revelatione, quandoque revelatione disceptatione quadam mediante. Simplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut revelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni revelatum fuit per signa quod Deus iudicaverat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon. Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; “certare” etenim ab eo quod est “certum facere” dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ovidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis.
+Ad bene quoque venandum veritatem quesiti scire oportet quod divinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam civitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, elevatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici revelatione, quandoque revelatione disceptatione quadam mediante. Simplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut revelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni revelatum fuit per signa quod Deus iudicaverat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon. Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ovidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis.
 
-Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum – si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim “Imperium” dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus nanque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo, et infra.
+Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum – si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus nanque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo, et infra.
 Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum vitam simul et intentionem deposuit. Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic.
 Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Livius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octavo, invehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens.
 Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo.
@@ -74,9 +74,9 @@ Et Lucanus in primo.
 Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit.
 Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia vera dicit, in illa parte sui eloquii; in quibus verbis universalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: ergo de divino iudicio prevaluit, et per consequens de divino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse.
 
-Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, vel ignorantie tenebris involutum vel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo supplevit; unde psalmus. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per virium tam animi quam corporis mutuam collisionem divinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inventa, “duellum” appellamus. Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim. Quod si formalia duelli servata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in evangelio nobis hoc promictat? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc veritatem etiam Gentiles ante tubam evangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondit.
-Hic Pirrus “Heram” vocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos “divinam providentiam” appellamus. Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra veritatem ostensam de inparitate virium instetur, ut assolet, per victoriam David de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per victoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est valde vires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisivit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, verteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter divinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus videlicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Livius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic
-Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non videat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum? Vere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum; “reposita”, scilicet in Dei providentia ecterna. Videant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti.
+Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, vel ignorantie tenebris involutum vel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo supplevit; unde psalmus. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per virium tam animi quam corporis mutuam collisionem divinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inventa, duellum appellamus. Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim. Quod si formalia duelli servata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in evangelio nobis hoc promictat? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc veritatem etiam Gentiles ante tubam evangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondit.
+Hic Pirrus Heram vocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos divinam providentiam appellamus. Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra veritatem ostensam de inparitate virium instetur, ut assolet, per victoriam David de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per victoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est valde vires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisivit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, verteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter divinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus videlicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Livius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic.
+Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non videat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum? Vere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum; reposita, scilicet in Dei providentia ecterna. Videant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti.
 Et iam manifestum est quod romanus populus per duellum acquisivit Imperium: ergo de iure acquisivit; quod est principale propositum in libro presenti.
 
 Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationalibus principiis innituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est. Maxime enim fremuerunt et inania meditati sunt in romanum Principatum qui zelatores fidei cristiane se dicunt; nec miseret eos pauperum Cristi, quibus non solum defraudatio fit in ecclesiarum proventibus, quinymo patrimonia ipsa cotidie rapiuntur, et depauperatur Ecclesia dum, simulando iustitiam, executorem iustitie non admittunt. Nec iam depauperatio talis absque Dei iudicio fit, cum nec pauperibus, quorum patrimonia sunt Ecclesie facultates, inde subveniatur, nec ab offerente Imperio cum gratitudine teneantur. Redeunt unde venerunt: venerunt bene, redeunt male, quia bene data, et male possessa sunt. Quid ad pastores tales? Quid si Ecclesie substantia defluit dum proprietates propinquorum suorum exaugeantur? Sed forsan melius est propositum prosequi, et sub pio silentio Salvatoris nostri expectare succursum.
@@ -90,39 +90,38 @@ Questio igitur presens, de qua inquisitio futura est, inter duo luminaria magna
 
 Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc verum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut velle aut non velle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non velle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem verum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature vult, aliter celum otiose moveret; quod dicendum non est. Si Deus vellet impedimentum finis, vellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose vellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum velle non esse finem nature, quem dicitur velle esse. Si enim Deus non vellet impedimentum finis, prout non vellet sequeretur ad non velle nichil de impedimento curare, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult. Propter quod si finis nature impediri potest – quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicet Deum velle quod non vult. Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur.
 
-In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus nanque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed – ut plerique – de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus nanque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan – ut dixi – non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit – et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt – non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii – quos decretalistas vocant – qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo – tota intentione innixi, de illarum prevalentia – credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas “decretales” dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent – negligebant enim manuum lotionem – Cristus eis, Matheo testante, respondit. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc – ut dicebatur – gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent?
+In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus nanque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed – ut plerique – de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus nanque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan – ut dixi – non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit – et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt – non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii – quos decretalistas vocant – qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo – tota intentione innixi, de illarum prevalentia – credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent – negligebant enim manuum lotionem – Cristus eis, Matheo testante, respondit. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc – ut dicebatur – gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent?
 Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur veritatem ignorant: cum quibus illa reverentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute veritatis in hoc libro certamen incipio.
 
 Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diversis argumentis moventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria – luminare maius et luminare minus – ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine.
-Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens. Et accipio hic largo modo “falsum” etiam pro “inoppinabili”, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam. Si vero peccatum sit in materia, aut est quia “simpliciter” falsum assumptum est, aut quia falsum “secundum quid”. Si “simpliciter”, per interemptionem assumpti solvendum est; si “secundum quid”, per distinctionem.
+Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam. Si vero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti solvendum est; si secundum quid, per distinctionem.
 Hoc viso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum evidentiam advertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si vero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in David, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe divini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est.
-Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior nanque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt “lucem”, in predicato vero conclusionis “auctoritatem”: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est.
+Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior nanque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato vero conclusionis auctoritatem: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est.
 
-Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Levi et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter vero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Levi ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Levi precessit Iudam in nativitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur. Et cum arguendo inferunt “sicut Levi precedit in nativitate sic Ecclesia in auctoritate”, dico similiter quod aliud est predicatum conclusionis et aliud maior extremitas: nam aliud est “auctoritas” et aliud “nativitas”, subiecto et ratione; propter quod peccatur in forma. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad nativitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. Et sic instantia videtur errare secundum “non causam ut causa”.
+Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Levi et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter vero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Levi ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Levi precessit Iudam in nativitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad nativitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. 
 
 De lictera vero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui vice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei vicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesie universalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium sive ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege vel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola virtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod vicarius Dei hoc facere possit.
 
-Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Utraque nanque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est “Deus”, quod subicitur in maiori, et aliud “vicarius Dei”, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet.
+Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Utraque nanque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud vicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet.
 
-Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum: «Et quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis; et quodcunque solveris super terram, erit solutum et in celis»; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Sillogizant enim sic: “Petrus potuit solvere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petrus potuit; ergo successor Petri potest omnia solvere et ligare”. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem vero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum universale “omne”, quod includitur in “quodcunque”, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico “omne animal currit”, “omne” distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si vero dico “omnis homo currit”, tunc signum universale non distribuit nisi pro suppositis huius termini “homo”; et cum dico “omnis grammaticus”, tunc distributio magis coartatur.
-Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur “quodcunque ligaveris”, si illud “quodcunque” summeretur absolute, verum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam solvere uxorem a viro et ligare ipsam alteri vivente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam solvere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respective ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est evidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Et sic signum universale quod includitur in “quodcunque” contrahitur in sua distributione ab offitio clavium regni celorum: et sic assummendo, vera est illa propositio; absolute vero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur.
+Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem vero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum universale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si vero dico omnis homo currit, tunc signum universale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur.
+Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaveris, si illud quodcunque summeretur absolute, verum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam solvere uxorem a viro et ligare ipsam alteri vivente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam solvere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respective ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est evidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Et sic signum universale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clavium regni celorum: et sic assummendo, vera est illa propositio; absolute vero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur.
 
-Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo, cum ait «Ecce duo gladii hic»; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum.
+Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum.
 Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur verba precedentia et causa verborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic. Et ex hinc continuato colloquio venit ad hec.
-Dicit etiam ipsum gladio percussisse ministri servum: quod etiam conscribunt omnes quatuor. Dicit etiam Iohannes ipsum introivisse subito, cum venit in monumentum, videns alium discipulum cunctantem ad hostium. Dicit iterum quod, existente Iesu in litore post resurrectionem, «Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enim nudus, et misit se in mare». Ultimo dicit quod, cum Petrus vidisset Iohannem, dixit Iesu: «Domine, hic autem quid?». Iuvat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, in quibus aperte deprehenditur quod, cum de duobus gladiis loquebatur, intentione simplici respondebat ad Cristum.
 
 Dicunt adhuc quidam quod Constantinus imperator, mundatus a lepra intercessione Silvestri tunc summi Pontificis, Imperii sedem, scilicet Romam, donavit Ecclesie cum multis aliis Imperii dignitatibus. Ex quo arguunt dignitates illas deinde neminem assummere posse nisi ab Ecclesia recipiat, cuius eas esse dicunt; et ex hoc bene sequeretur auctoritatem unam ab alia dependere, ut ipsi volunt.
-Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere videbantur, restant nunc illa ponenda et solvenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant: “ea que sunt Ecclesie nemo de iure habere potest nisi ab Ecclesia” – et hoc conceditur – “romanum regimen est Ecclesie: ergo ipsum nemo habere potest de iure nisi ab Ecclesia”; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni velle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili videri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum verum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie universalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum.
+Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere videbantur, restant nunc illa ponenda et solvenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni velle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili videri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum verum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie universalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum.
 Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e converso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e converso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: videtur enim in patiente et disposito actus activorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitivum expressum, ut habemus per Matheum sic. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam invenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur. Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur.
 Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie advocavit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim. Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi advocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia advocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere volunt. Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit.
 
-Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur “secundum accidens”. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere “ad aliquid”, sive “relationis”. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam – quisquis ille sit – ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus “Imperator est Papa”, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri.
+Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, sive relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam – quisquis ille sit – ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri.
 Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relativum ad relativum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeant reduci ad respectum superpositionis, a quo respectu cum suis differentialibus descendunt, Papa et Imperator, cum sint relativa, reduci habebunt ad aliquod unum in quo reperiatur ipse respectus superpositionis absque differentialibus aliis. Et hoc erit vel ipse Deus, in quo respectus omnis universaliter unitur, vel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur. Et sic patet quod Papa et Imperator, in quantum homines, habent reduci ad unum; in quantum vero Papa et Imperator, ad aliud: et per hoc patet ad rationem.
 
 Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem divinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen convertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Sed nec per divinam: omnis nanque divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse. Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam virtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere.
 
-Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum virtutum, cum virtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed virtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero virtutum suarum. Ad evidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamvis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oves. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat «quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundaverunt manus eius»; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens “non sum mensura in aliquo genere”; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere vel sentire, contrarium forme, ut patet, sive nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo “ad inconveniens” probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere.
+Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum virtutum, cum virtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed virtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero virtutum suarum. Ad evidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamvis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oves. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere vel sentire, contrarium forme, ut patet, sive nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconveniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere.
 
-Licet in precedenti capitulo ducendo “ad inconveniens” ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, “ostensive” probandum est Imperatorem, sive mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem universi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit: «Et solum hoc contingit separari, tanquam perpetuum, a corruptibili». Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis.
-Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, velut ad diversas conclusiones, per diversa media venire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta venimus, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; ad secundam vero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem veritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate vagantes «in camo et freno» compescerentur in via. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus perduceret ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinavit, ut per ipsam ipse providens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint “electores”, sic dicendi sunt: quin potius “denuntiatores divine providentie” sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, divine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis.
-Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata nanque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator.
+Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconveniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensive probandum est Imperatorem, sive mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem universi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis.
+Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, velut ad diversas conclusiones, per diversa media venire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta venimus, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; ad secundam vero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem veritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate vagantes compescerentur in via. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus perduceret ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinavit, ut per ipsam ipse providens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores divine providentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, divine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis.
+Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata nanque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/EpistolaXIII_2.txt b/testi/EpistolaXIII_2.txt
index 39f31a6..ad28230 100644
--- a/testi/EpistolaXIII_2.txt
+++ b/testi/EpistolaXIII_2.txt
@@ -1,10 +1,10 @@
 Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum; cuius ratio est, quia veritas de re, que in veritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum vero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relativa: sicut pater et filius, dominus et servus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum veritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. 
 Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus.  Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, videlicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam vobis destinare proposui, variatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis vero non variatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. 
 Ad evidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui  habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus vero allegoricus, sive moralis. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis versibus. 
-Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conversio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis servitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici variis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali sive historiali diversi. Nam allegoria dicitur ab 'alleon' grece, quod in latinum dicitur 'alienum', sive 'diversum'. 
+Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conversio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis servitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici variis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali sive historiali diversi. Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, sive diversum. 
 Hiis visis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo videndum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis versatur processus. Si vero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. 
 Forma vero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem. Prima divisio est, qua totum opus dividitur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus dividitur in rithimos. Forma sive modus tractandi est poeticus, fictivus et descriptivus, digressivus, transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. 
-Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a 'comos', villa, et 'oda', quod est cantus, unde comedia quasi 'villanus cantus'. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a 'tragos', quod est hircus, et 'oda', quasi 'cantus hircinus', idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, 'tragicum principium, et comicum finem'. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso:
+Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, villa, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi villanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, tragicum principium, et comicum finem. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso.
 Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio vulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia votiva, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. 
 Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. 
 Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet divisio cantuum et rithimorum. Non eius potest esse propria forma divisio prima, cum ista pars sit prime divisionis. 
@@ -22,7 +22,7 @@ Bene ergo dictum est, cum dicit quod divinus radius sive divina gloria: penetrat
 Et postquam premisit hanc veritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, sive de luce, recipit affluentius. Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora universa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora moventur, ipso in sempiterna quiete permanente; virtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia virtutem recipiens. 
 Et dicitur Empyreum, quod est idem quod; non quod in eo sit ignis vel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus sive caritas. 
 Quod autem de divina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem sive pacem. Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formativum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius universi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formativum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis vis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce divina recipit. 
-Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud 'ubi' ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet 'ubi', quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. 
+Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. 
 Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem. 
 Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se vidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac vita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando elevatur, in tantum elevatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et ubi ista invidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Victore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non invidebunt. Si vero in dispositionem elevationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor invenient contra peccatores aliqua vidisse divinitus, oblivionique mandasse. Nam aliquando misericorditer ad conversionem, aliquando severe ad punitionem, plus et minus, ut vult, gloriam suam quantumcunque male viventibus manifestat. 
 Vidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum videmus quibus signa vocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale vidit que sermone proprio nequivit exprimere. 
diff --git a/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt b/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt
index 54265f9..4cace83 100644
--- a/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt
+++ b/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt
@@ -2,43 +2,43 @@ Amicitie virtus profecto ingens est: expertus loquor. Ecce, rogatu tuo M.M.F.L.
 
 An sacrarum Scripturarum secreta revelantes promereantur in conspectu Dei et hominum. Occurrit nobis, et non indigne fortasse, indagare an cura et sollicitudo conantis illud quod potest, secundum datam sibi a Domino gratiam, de latebris Scripturarum in lucem ducere aliquid promereantur. Questioni huic sufficiant pauca testimonia que de sacris Licteris habentur. Penes me scribens, predicans, docens et elucidans ut laudes venetur humanas nichil omnino poterit promereri, quia ypocrita est. At si solum peragat ut fratrem instruat, invenientur multi meriti apud Deum et laudis digne penes proximum. Cui noster poeta, pietatis intuitu, secutus orientalium regum ymaginem qui Christo infantulo obtulerunt, esennium tradidit mirre asperrime in Inferno, thuris odoriferi in Purgatorio et auri purissimi in Paradiso.
 
-Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inventa tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt. Viso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est videre quare poete eorum inventa, iuxta utramque phylosophiam, apologicis velaminibus operuerint. Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et vigiliis invenissent, vilescere visa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que vero ardenti studio cum difficultatibus vestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris. Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, vario multiplicique sensu velantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur. Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, videlicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione versus Prophete dicentis, exemplariter ostendunt. Nam, si simplicis ystorie veritatem velimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de servitute Pharaonis facta per Moysem apparebit. Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra verborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus. Si vero de licterali hystoricoque allegoriam velimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in versu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum. Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, videlicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum vestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete vulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam. Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inveniretur gramatice discipline in scripturis meis, si verborum intellectum verum capiant, oro pios lectores ne curent. Et, prosequendo, dico quod grecum nomen ‘allegoria’ est, compositum ab ‘allon’, quod ‘alienum’ seu ‘diversum’ latine sonat, et ‘gore’, quod est ‘intellectus’. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur. Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in versu Prophete ostenditur anime converse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie. Verumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptive ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conversivus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resolvitur in moralem. Nam dum invehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo convertitur. Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo versus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis servitute ad eterne glorie libertatem. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes versus editi sunt qui dicunt. Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus versatur. Si vero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo viator prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius.
+Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inventa tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt. Viso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est videre quare poete eorum inventa, iuxta utramque phylosophiam, apologicis velaminibus operuerint. Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et vigiliis invenissent, vilescere visa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que vero ardenti studio cum difficultatibus vestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris. Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, vario multiplicique sensu velantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur. Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, videlicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione versus Prophete dicentis, exemplariter ostendunt. Nam, si simplicis ystorie veritatem velimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de servitute Pharaonis facta per Moysem apparebit. Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra verborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus. Si vero de licterali hystoricoque allegoriam velimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in versu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum. Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, videlicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum vestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete vulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam. Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inveniretur gramatice discipline in scripturis meis, si verborum intellectum verum capiant, oro pios lectores ne curent. Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diversum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur. Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in versu Prophete ostenditur anime converse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie. Verumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptive ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conversivus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resolvitur in moralem. Nam dum invehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo convertitur. Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo versus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis servitute ad eterne glorie libertatem. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes versus editi sunt qui dicunt. Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus versatur. Si vero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo viator prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius.
 
 Nunc ad inquisitionem causarum veniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio invocato – quod et nos pia devotione humilique deprecatione exposcimus –, antequam ad lictere planationem pervenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci ‘periochyas’ appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus. Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores benivolos, dociles et actentos compararent. Noster vero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere videtur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt. Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine. Michi placet antiquorum diligentiam revocare in medium et novissima cum veteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitaverit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummaverit. Et sane poeta in civitate Florentie divinum hoc opus feliciter inchoavit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare. Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inventum sive materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperaverat. Ceterum, ubi opera nobilis viri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique viri preter spem et ipsum materie inventum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens. A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Verone per quadriennium continuum operi studiose vacavit. Postremo a Guidone Novello Ravenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummavit.
 
 De tempore vero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam invenerit et, qua inventa, metrice modulando atque expoliendo ediderit. Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum venisse poetam, annoque vigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inventione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogavit, ut ipse testatur dicens. In millesimo vero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Veneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et viginti complevit.
 
-Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam 'De origine, vita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii' libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus 'De hedificatione civitatis Florentie et de suis illustribus civibus' referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum. Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo vetustior manavit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum civitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta videtur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait. Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe <e>a diu antique servato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari. Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset vir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis brevitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii. Hic noster poeta, non secus gravitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam vetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitavit. Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante.
+Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam De origine, vita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus De hedificatione civitatis Florentie et de suis illustribus civibus referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum. Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo vetustior manavit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum civitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta videtur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait. Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe <e>a diu antique servato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari. Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset vir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis brevitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii. Hic noster poeta, non secus gravitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam vetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitavit. Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante.
 
 Rem, hoc est materiam, auctoris hactenus prefati sumus iuxta et secundum sensum, duplicem subiectum ponentes: ad licteram, animam exutam corpore et, secundum allegoriam, viatorem hominem secundum arbitrii libertatem promerentem et demerentem.
 
-‘Qualitatem’ dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius divisionem: nam divisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi vero in versus. Quantum vero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque dividit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat.
+Qualitatem dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius divisionem: nam divisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi vero in versus. Quantum vero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque dividit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat.
 
 Causam vero, hoc est cur et ad quem finem tam laboriosum et difficile opus poeta fuerit aggressus, et ad duplicem certe ducere poterimus: propinquam scilicet ac remotam. Subtilitatibus tamen modernorum, volentes apparere, explosis, causam fuisse dicemus ut in via universe carnis peregrinantibus hominibus de turpi miseroque statu vitiorum doceret effugere, et ad felicem virtutum statum pervenire; vel ut errantes a via recta revocaret ad semitam veritatis.
 
-Facultatem, que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inventum est, et totum, et eius partes. Ubi vero contigerit in aliquo loco vel passu ad modum speculativi negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut vult Phylosophus 'Methaphysice'. Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis videntur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque viri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se videri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales.
+Facultatem, que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inventum est, et totum, et eius partes. Ubi vero contigerit in aliquo loco vel passu ad modum speculativi negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut vult Phylosophus Methaphysice. Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis videntur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque viri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se videri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales.
 
-Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum veniamus, qui super universo opere talis est. Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine ‘comos’, quod latine ‘villa’ sonat, et ‘oda’, ‘cantus’, dicitur ‘comedia’, hoc est ‘villanus cantus’. Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine vero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam ‘tragos’ grece, latine ‘yrcus’ dicitur et, ut supra dictum est, ‘oda’, ‘cantus’: unde ‘tragedia’ grece, latine ‘yrcinus cantus’. Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora converterit, turpis et fetidus invenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii verba confirmant dicentis. Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio vero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pavida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie. Modus vero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et vulgaris est, mulierculis quodammodo pervius, ubi apud tragedos elatum et sublime. Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui velit cognoscere et in 'Poetria' Oratii poterit invenire.
+Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum veniamus, qui super universo opere talis est. Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine comos, quod latine villa sonat, et oda, cantus, dicitur comedia, hoc est villanus cantus. Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine vero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam tragos grece, latine yrcus dicitur et, ut supra dictum est, oda, cantus: unde tragedia grece, latine yrcinus cantus. Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora converterit, turpis et fetidus invenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii verba confirmant dicentis. Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio vero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pavida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie. Modus vero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et vulgaris est, mulierculis quodammodo pervius, ubi apud tragedos elatum et sublime. Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui velit cognoscere et in Poetria Oratii poterit invenire.
 
-Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in invento materie Homerum immitasse, presertim in 'Odixea', ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractavit, commodius rectiusque dicemus Virgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo. De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, vitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis vite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales virtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem viatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque virtutibus suis iustificari posse. Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animadvertissent vitam hominis multipliciter variari pro etatis cuiusque variatione, triplicem vivendi modum et ordinem perpenderunt. Videntes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum voluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale vitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem vitam refertam lasciviis, et voluptatibus servientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos ‘brutalem’, ‘voluptuosam’ et ‘concupiscibilem’ appellaverunt, et penitus ‘sensualem’. Cumque animadverterent venientes ad iuventutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et vitia abolere carnalia, studioque virtutem vite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueverunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, invalescente nomine, futuris se prebere, mortique obviam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, vitam talem ‘activam’ periti veteres vocaverunt, quum gestorum celebritate floreret. Postremo cum, tum in senium vergentes, voluptuose vite impetum atque active ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum vel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e vestigio, ut in limum et pulverem revertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reverti desiderio naturali, quod primam causam vocaverunt et causam causarum, vitam meditantium talia et que hiis similia ‘speculativam’ seu ‘contemplativam’ dixere. Poete vero, quibus proprium est inventa phylosophie sub figmentis occulere et integumentis involvere et velare, tale inventum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitivo appetitui obedientem vitam, petulanti Veneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operativis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum valitudine et robore iuventutis; speculativam, seu contemplativam, que rerum divinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iovis cerebro, tradiderunt. Per harum trium decursum Homerus in 'Odixea' deducit Ulixem. Nostri tamen invento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi vacaret, in mari demergitur. Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et virtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest evadere, ordinate traducit.
+Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in invento materie Homerum immitasse, presertim in Odixea, ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractavit, commodius rectiusque dicemus Virgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo. De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, vitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis vite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales virtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem viatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque virtutibus suis iustificari posse. Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animadvertissent vitam hominis multipliciter variari pro etatis cuiusque variatione, triplicem vivendi modum et ordinem perpenderunt. Videntes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum voluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale vitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem vitam refertam lasciviis, et voluptatibus servientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos brutalem, voluptuosam et concupiscibilem appellaverunt, et penitus sensualem. Cumque animadverterent venientes ad iuventutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et vitia abolere carnalia, studioque virtutem vite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueverunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, invalescente nomine, futuris se prebere, mortique obviam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, vitam talem activam periti veteres vocaverunt, quum gestorum celebritate floreret. Postremo cum, tum in senium vergentes, voluptuose vite impetum atque active ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum vel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e vestigio, ut in limum et pulverem revertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reverti desiderio naturali, quod primam causam vocaverunt et causam causarum, vitam meditantium talia et que hiis similia speculativam seu contemplativam dixere. Poete vero, quibus proprium est inventa phylosophie sub figmentis occulere et integumentis involvere et velare, tale inventum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitivo appetitui obedientem vitam, petulanti Veneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operativis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum valitudine et robore iuventutis; speculativam, seu contemplativam, que rerum divinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iovis cerebro, tradiderunt. Per harum trium decursum Homerus in Odixea deducit Ulixem. Nostri tamen invento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi vacaret, in mari demergitur. Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et virtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest evadere, ordinate traducit.
 
-Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa universalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima viam substernent. Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie varietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant vita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum; ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas involvitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes verborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina vocabula videntur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum verborum proprietates et significata; ad multivocationes et equivocationes que multos depellunt errores; ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro varietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et vite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur. Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme verba poete integumentis involuta sunt et misticum aliquid introducunt. ‘Ferme’ dixi propter verba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur. Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successivam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona individui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie vel nascentis, vel adulte, vel senescentis, vel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum viatoris hominis, pro temporis qualitate diversimode variatum. Tempus vero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie vero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium vero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti.
+Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa universalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima viam substernent. Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie varietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant vita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum; ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas involvitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes verborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina vocabula videntur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum verborum proprietates et significata; ad multivocationes et equivocationes que multos depellunt errores; ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro varietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et vite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur. Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme verba poete integumentis involuta sunt et misticum aliquid introducunt. Ferme dixi propter verba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur. Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successivam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona individui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie vel nascentis, vel adulte, vel senescentis, vel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum viatoris hominis, pro temporis qualitate diversimode variatum. Tempus vero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie vero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium vero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti.
 
 Insuper opere pretium reor fore necessarium, volentibus indagare allegorie profunditates, indagare quid mistice in toto opere representent personarum introductiones, presertim ipsius Maronis, Statii, Beatricis sanctique Bernardi. Et sane noster comicus et altissimi ingenii viatoris fert typum, sublimia, quantum fert hominis naturalis potentia, indagantis. Quid autem sit ingenium, suo loco paulo post dicemus, ne cogamur eadem sepe repetere. Virgilius vero agentis intellectus et rationis humane apporta ymaginem: non illam quidem que in individui compositione seu unione naturaliter inest, sed que studio et diligentia veterum eo concessit, quo altius per naturales hominis potentias et virtutes ascendere potuit. Et, ut sic, in Virgilio poesis altissima fingatur, que inventa phylosophorum moralia, presertim in Ethicis a Phylosopho plene tradita, fabulosis integumentis fictionibusque velaverit. Statium, christianum poetam symiamque Virgilii, pro dono intellectus in hoc opere poni perspicaciter intuentibus oportebit, ad supplendum intellectum agentis supra vires proprias et virtutes non valentis ascendere. Quod enim ingenium et humana ratio per naturales eorum potentias invenire non possunt, christiana religio, divino illustrata lumine, demostravit: de largitate siquidem latissima Creatoris sancti Spiritus carismata pervenerunt. Hinc fit ut, tacente Virgilio, de creatione et infusione rationalis anime in fetu, articulato cerebro, Statius contionetur; atque deinde, Danti Virgilioque factus comes et itineris sotius, cum ipsis ad Beatricem veniens, umbra evanescente Maronis, cum Mathylda, id est vita activa christiana, et Dante, hoc est ingenio cathecumino, ipsis itinerantibus commanserit sotius. Beatricem revelate scientie, hoc est sacre theologie beantis hominem, typum gerere, poete verba se ipsum glosantis ostendunt, cum dicit in persona Virgilii. In quibus quidem verbis glosativis colligitur manifeste Maronem allegorice signum facere rationis humane que in documentis phylosophicis ibi ascenderit, ubi hominis intellectus, ut dictum est, per suas naturales potentias potuerit pervenire, et Beatricem sacre theologie, viatorem hominem sua doctrina et institutione beantis. Amplius et textum Novi et Veteris Testamenti etiam possumus dicere designare Beatricem, ipsumque textum naturalis moralisque phylosophie. Igitur, sublimi hominis reperto ingenio, atque phylosophicis rationibus edocto, vitiorumque turpitudine enudato atque, purgatis vitiis, honestis moribus instituto, religioso insuper dono intellectus illustrato, intelligentia sacre theologie cum reliquis donis sancti Spiritus pie misericorditerque conceduntur. Cuius offitio, per opera meritoria, anima nostra supra vires proprias et naturales potentias exaltatur, excrescit et vigoratur, quoniam per ipsum felicitatem nostram ipsamque beatitudinem et summum bonum, dum peregrinamur, apprehendimus et tenemus. Bernardus sanctus, in suffragium sic exaltati ingenii Beatrici succedens in visione Altissimi, contemplationis et visionis extatice gerit effigiem, cuius virtute, auxiliante Virgine gloriosa, Deus condescendit ad se ostendendum homini viatori, secundum capaciam receptoris tanti luminis. Nam, sicuti est in sua essentia, plene perfecteque nulla simplex creatura videre potest, quum per naturam tantam potentiam sustinere non posset, sicut nec mortales oculi materialis solis contuitum: nam quod finitum est infinitum capere et continere non potest. Quod igitur viatori theologia ostendere nequit oratio devota in estasi animabus simplicioribus demostrabit. Ad poete igitur ordinem redeuntes, hominis ingenium, quantumcumque sublime, si suis viribus fiderit, efficitur errabundus et in tenebrosos errores de via recta corruit, et presertim cum demostrativa via in Verbi incarnati cognitionem voluerit ascendere, dyaboli astutia, per preparatam ab eo in quantum ad hoc naturalem phylosophiam, obviante. Hinc fuit ut, theologie lacrimis et rogatu, de sinu gentilium inventorum, eidem ancillans phylosophia moralis presertim, in eius auxilium provocetur, que docet vitia et peccata cognoscere, devitare et purgare. Cui adicitur donum intellectus et intelligentie beantis auxilium. Postremo sacra et devota oratio, que spiritum sursum levans Deum videre facit, debito ordine subrogatur. Post hec, querere hic soliti de materia trigesimi capituli Purgatorii in fine, cantum istum in parte glosantis, agendo de tribus etatibus grossis, theologie, ingenii et rationis humane, silemus, postquam, cogentibus plerisque concivibus nostris, cantum illum comentavimus. Inde, si velint, capiant studiosi que viderint pro declaratione huius primi cantus Inferni expedire.
 
-Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum vero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et virtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est. Et licet paucis, secundum Phylosophum in 'Ethycis', nos possimus absolvere, ut duo scilicet sint humane anime operativa principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Verumtamen ratio super ingenium adicit scibilium veritatem moraliumque virtutum institutionem. Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes convenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime observantes. Quarum potentiarum sive qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda vero illa est que de tali anime potentia emanat in actum sive in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu vel in effectu; quarta vero et ultima est que demostrativa a phylosophis nuncupatur. Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur ‘possibilis intellectus’, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi. Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidve pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, veritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare videtur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid videt ignorat. Secundum vero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus vel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ‘ingenium’ greco vocabulo dicitur: Greci enim naturam ‘genium’ appellant. Talis igitur discursiva virtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis. Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem vestigatione sollicita causarum; ideoque penetrativus et velox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta veritate, quiescit. Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne virtus torpescat ingenii, natura ei virtutem aliam sotiavit, et utique erectricem, que ‘irascibilis’ appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit. Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reservat nomen. Si vero perversa ratione ducatur, relicto ‘ingenii’ nomine, sibi nomen usurpat ‘astutie’, et fere semper dirigitur in malum. Huiusce ingenii virtutem plerumque navicule supra flumina atque iusta maris litora naviganti auctor assimilat, aliquando grandi navigio altum mare sulcanti querentique portus varios. Et hoc utique variat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum vero mare terrori; altissimum vero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur. Navis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo veloque vehitur celeritate mirabili: in velo voluntas, in remo vero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia viatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Vela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre voluntatis plenitudo ostenditur vehemensque anime desiderium connotatur: quo vehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit voluntas imperans, in dispensatione vero tempus, intraque duo hec hominum studia revolvuntur. Secundum vero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione versatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et volumina causarum per ingenium adinventa eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit veritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inventa nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur. Erit siquidem officium rationis in individuo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, veri apparentia et falsitate reiectis. In comuni vero dicit et connotat scientiarum artiumque inventa, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inveniuntur. Hic vero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursivo rationis obsequio. Secundum vero partem quartam, seu speciem, vel qualitatem intellectus, quam supra demostrativam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inventionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam pervenit intellectus. Hanc vero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad veritatem, et quia sensui omnino comunicare videtur. Volentes vero horum intellectuum successivum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et volenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem vero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt. Cum vero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum vero hic usu et disciplina ita scribere noverit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia vocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum voluerit.
+Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum vero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et virtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est. Et licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absolvere, ut duo scilicet sint humane anime operativa principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Verumtamen ratio super ingenium adicit scibilium veritatem moraliumque virtutum institutionem. Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes convenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime observantes. Quarum potentiarum sive qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda vero illa est que de tali anime potentia emanat in actum sive in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu vel in effectu; quarta vero et ultima est que demostrativa a phylosophis nuncupatur. Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur possibilis intellectus, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi. Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidve pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, veritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare videtur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid videt ignorat. Secundum vero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus vel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ingenium greco vocabulo dicitur: Greci enim naturam genium appellant. Talis igitur discursiva virtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis. Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem vestigatione sollicita causarum; ideoque penetrativus et velox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta veritate, quiescit. Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne virtus torpescat ingenii, natura ei virtutem aliam sotiavit, et utique erectricem, que irascibilis appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit. Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reservat nomen. Si vero perversa ratione ducatur, relicto ingenii nomine, sibi nomen usurpat astutie, et fere semper dirigitur in malum. Huiusce ingenii virtutem plerumque navicule supra flumina atque iusta maris litora naviganti auctor assimilat, aliquando grandi navigio altum mare sulcanti querentique portus varios. Et hoc utique variat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum vero mare terrori; altissimum vero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur. Navis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo veloque vehitur celeritate mirabili: in velo voluntas, in remo vero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia viatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Vela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre voluntatis plenitudo ostenditur vehemensque anime desiderium connotatur: quo vehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit voluntas imperans, in dispensatione vero tempus, intraque duo hec hominum studia revolvuntur. Secundum vero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione versatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et volumina causarum per ingenium adinventa eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit veritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inventa nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur. Erit siquidem officium rationis in individuo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, veri apparentia et falsitate reiectis. In comuni vero dicit et connotat scientiarum artiumque inventa, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inveniuntur. Hic vero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursivo rationis obsequio. Secundum vero partem quartam, seu speciem, vel qualitatem intellectus, quam supra demostrativam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inventionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam pervenit intellectus. Hanc vero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad veritatem, et quia sensui omnino comunicare videtur. Volentes vero horum intellectuum successivum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et volenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem vero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt. Cum vero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum vero hic usu et disciplina ita scribere noverit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia vocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum voluerit.
 
 Quoniam in libri titulo continetur hunc priorem canticum Infernum nuncupari, videre debemus an et quid sit, et qualiter in ipsum descendatur.
-Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in via carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait; et alibi etiam, hoc est in huius vite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri. De inferno isto sensere poete cum sanctis viris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locaverunt. Insuper in huiusce inferno quatuor fluvios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis oblivionem sue maiestatem divinitatis obliviscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam. Hec apud inferos verum est: sola, vero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per varia spatia dimensionesque spem et voluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam velimus dicere ipsum significare temporum varietates, que cor nostrum huc illuc transferunt. Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum vero temporis sive bene, sive male dispensati tenere figuram, quo vel tarde vel festine pro voto abutimur. Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in via hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie vermis forti nimium dente corrodit. Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluvio nitidissimo, super os suum odoriferis et suavibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leviget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma. Pro Tantalo isto avari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur. Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iovis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote volubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione vexatur. Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur. Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnavit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis vulturis laniaretur; pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superveniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii volunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus ventilantur. Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necaverunt posuerunt, que vasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro viro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negavit, reparent, ut scilicet turpes pulcre videantur, et tamen in vanum laborare noscuntur. Vel ut etiam illos figurent qui effeminata virilitate veneri satisfacere moliuntur, qui se continuo evacuant, veneris vero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse. Alii vero mundum dividunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ‘ambylanon’ greco vocabulo appellantes, hoc est ‘paradisus’, quod latine ‘ortus’ sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice vero ‘eden’, quod latine ‘delitie’ dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem ‘inferos’ vocaverunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus. Secundum vero infernum, qui inter utrumque medius est, ‘limbum’ Christiani appellant, sacre vero Lictere ‘Habrae sinum’: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante adventum Messie, iustorum anime descendebant adventum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire videtur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant. Tertium extimavere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Evangelium loquitur dicens. Ex hoc dives multitudine peccatorum, super se Lazzarum videns in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire videtur in ista cantica prima.
+Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in via carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait; et alibi etiam, hoc est in huius vite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri. De inferno isto sensere poete cum sanctis viris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locaverunt. Insuper in huiusce inferno quatuor fluvios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis oblivionem sue maiestatem divinitatis obliviscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam. Hec apud inferos verum est: sola, vero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per varia spatia dimensionesque spem et voluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam velimus dicere ipsum significare temporum varietates, que cor nostrum huc illuc transferunt. Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum vero temporis sive bene, sive male dispensati tenere figuram, quo vel tarde vel festine pro voto abutimur. Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in via hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie vermis forti nimium dente corrodit. Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluvio nitidissimo, super os suum odoriferis et suavibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leviget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma. Pro Tantalo isto avari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur. Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iovis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote volubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione vexatur. Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur. Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnavit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis vulturis laniaretur; pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superveniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii volunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus ventilantur. Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necaverunt posuerunt, que vasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro viro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negavit, reparent, ut scilicet turpes pulcre videantur, et tamen in vanum laborare noscuntur. Vel ut etiam illos figurent qui effeminata virilitate veneri satisfacere moliuntur, qui se continuo evacuant, veneris vero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse. Alii vero mundum dividunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ambylanon greco vocabulo appellantes, hoc est paradisus, quod latine ortus sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice vero eden, quod latine delitie dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem inferos vocaverunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus. Secundum vero infernum, qui inter utrumque medius est, limbum Christiani appellant, sacre vero Lictere Habrae sinum: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante adventum Messie, iustorum anime descendebant adventum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire videtur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant. Tertium extimavere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Evangelium loquitur dicens. Ex hoc dives multitudine peccatorum, super se Lazzarum videns in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire videtur in ista cantica prima.
 
-Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino viventibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus brevitatis aliquantulum molesti simus. Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus. Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in vita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam. Ceterum, cum in presenti vita non inveniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum ‘infernum’ communi vocabulo nuncupamus, de quo Dominus in 'Evangelio' dicit. Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque invenitur unum duo contraria in se continens, uno per se invento, invenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inveniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata vita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, civitas celestis totum continet quod delectat. Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inveniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis ‘infernus’ dicitur. Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum. Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore servili. Ergo oportet inveniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura. Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diversitate. Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluvia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diverse pene sibi invicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille ‘tartarus’, id est ‘turbatus’, merito nuncupatur. De assertione inferni quedam vidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo, et loquitur de dyabolo, et patet in 'Evangelio' Luce. Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narravit. Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narraverunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit. Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitavit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis. Viso quod infernus est, videre superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas ‘habitationes’ vocant. Quarum infima vere et proprie dicitur ‘infernus’, ubi est habitatio dampnatorum. Secunda habitatio dicitur ‘purgatorium’, ad quam descendunt anime que debent a macula venialis peccati purgari, vel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio vocatur ‘limbus puerorum’, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac vita recedunt. Quarta habitatio vocatur ‘limbus Patrum’, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi adventum. Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt visione divina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes vite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis. Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste ‘infernus’ quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diversis habitationibus distinguitur et una domus dicitur. Omnes igitur homines de hac vita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et veniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim evolant ad celum; aut cum culpa veniali et cum gratia, et sic vadunt ad purgatorium ut ibi venialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum; aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum veniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti vadunt ad limbum puerorum. Alii vero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales vadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud 'Evangelii'. Vidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diversas habere mansiones: superest videre de pena. Et, ut volunt christiani Doctores, locus ille penarum Avernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab ‘a’, quod est ‘sine’, et ‘vere’, ‘temperantia’: nam omnis pena est ibi in excessu. De hoc potest naturalis ratio assignari. Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno. Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse videtur, quia, secundum quod dicit Sapiens. Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante virtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI 'De civitate Dei', non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum videamus animam naturaliter corpori ad vivificandum ipsum alligari. Possunt etiam spiritus similiter alligari divina virtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non virtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum divine iustitie iudicantis. Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat virtute propria, sed agit in virtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit virtute principalis agentis, sicut calor naturalis convertit cibum in carnem non propria virtute, sed virtute anime dirigentis eum. Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non spera<n>t recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus. Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur. Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad invicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in 'Evangelio'. Notabiliter dicit ‘fasciculos’, quia e diversis generibus peccatorum fient diversi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster vero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit.
+Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino viventibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus brevitatis aliquantulum molesti simus. Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus. Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in vita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam. Ceterum, cum in presenti vita non inveniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum infernum communi vocabulo nuncupamus, de quo Dominus in Evangelio dicit. Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque invenitur unum duo contraria in se continens, uno per se invento, invenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inveniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata vita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, civitas celestis totum continet quod delectat. Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inveniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis infernus dicitur. Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum. Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore servili. Ergo oportet inveniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura. Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diversitate. Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluvia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diverse pene sibi invicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille tartaru, id est turbatus, merito nuncupatur. De assertione inferni quedam vidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo, et loquitur de dyabolo, et patet in Evangelio Luce. Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narravit. Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narraverunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit. Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitavit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis. Viso quod infernus est, videre superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas habitationes vocant. Quarum infima vere et proprie dicitur infernus, ubi est habitatio dampnatorum. Secunda habitatio dicitur purgatorium, ad quam descendunt anime que debent a macula venialis peccati purgari, vel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio vocatur limbus puerorum, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac vita recedunt. Quarta habitatio vocatur limbus Patrum, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi adventum. Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt visione divina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes vite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis. Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste infernus quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diversis habitationibus distinguitur et una domus dicitur. Omnes igitur homines de hac vita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et veniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim evolant ad celum; aut cum culpa veniali et cum gratia, et sic vadunt ad purgatorium ut ibi venialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum; aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum veniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti vadunt ad limbum puerorum. Alii vero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales vadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud Evangelii. Vidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diversas habere mansiones: superest videre de pena. Et, ut volunt christiani Doctores, locus ille penarum Avernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab a, quod est sine, et vere, temperantia: nam omnis pena est ibi in excessu. De hoc potest naturalis ratio assignari. Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno. Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse videtur, quia, secundum quod dicit Sapiens. Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante virtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI De civitate Dei, non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum videamus animam naturaliter corpori ad vivificandum ipsum alligari. Possunt etiam spiritus similiter alligari divina virtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non virtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum divine iustitie iudicantis. Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat virtute propria, sed agit in virtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit virtute principalis agentis, sicut calor naturalis convertit cibum in carnem non propria virtute, sed virtute anime dirigentis eum. Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non spera<n>t recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus. Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur. Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad invicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in Evangelio. Notabiliter dicit fasciculos, quia e diversis generibus peccatorum fient diversi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster vero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit.
 
-Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI 'Odissee' fingit Ulixem navi missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis eventibus instruendus, ipsumque ad scitios populos pervenisse, ubi nunquam solis radius videtur, ibique inferni ianuam invenisse. Virgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Avernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec verba. Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Virgilius refert. Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron vocitatur; unde affirmat Edippi rogatu venisse Thesiphonem, cuius hec sunt verba. Cui concordat Seneca tragicus in 'urentis Herculis' tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens. Huic oppinioni consentire videtur concivis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui 'De raptu Proserpine' dicens. Pomponius Mela in primo 'Cosmographie' ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia verba. Alii putaverunt aditum talem prebere Etnam vel vulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconvenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu visuque orribile et tremendum, in ipso siquidem. Hec gentilis existimatio stultissime cogitavit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obviare. Undecumque ad inferos festinant anime, divina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quave forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui serviat.
+Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI Odissee fingit Ulixem navi missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis eventibus instruendus, ipsumque ad scitios populos pervenisse, ubi nunquam solis radius videtur, ibique inferni ianuam invenisse. Virgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Avernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec verba. Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Virgilius refert. Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron vocitatur; unde affirmat Edippi rogatu venisse Thesiphonem, cuius hec sunt verba. Cui concordat Seneca tragicus in urentis Herculis tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens. Huic oppinioni consentire videtur concivis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui De raptu Proserpine dicens. Pomponius Mela in primo Cosmographie ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia verba. Alii putaverunt aditum talem prebere Etnam vel vulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconvenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu visuque orribile et tremendum, in ipso siquidem. Hec gentilis existimatio stultissime cogitavit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obviare. Undecumque ad inferos festinant anime, divina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quave forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui serviat.
 
 Descensus vero ad inferos quadrifarius invenitur, quorum alter nature, alter virtutis, alius vitii et alius est artificii. Naturalis est nativitas hominis, eo enim quo naturaliter anima incipit esse in hac regione caduca, atque ita ad inferos de sue maiestatis gradu descendere videtur, et a deitatis imagine et similitudine elongari, atque paulatim in vitium declinare et carnis voluptatibus consentire: et iste omnium communis est, qui per ianuam originalis culpe habet ingressum. Virtutis vero descensus est dum sapiens ad mundana per considerationem descendit, non ut in ipsis considerationem defigat, sed ut, eorum agnita fragilitate et miseria, eis abiectis, per bonam intentionem ad bona invisibilia penitus se convertat et per creaturarum cognitionem cognoscat evidentius creatorem. Et hic descensus intellectualis et moralis est, secundum quem Orpheus et Hercules, qui sapientes habiti sunt, descenderunt. Est et tertius vitii, qui est vulgaris et notus, quo ad fruitionem temporalium devenitur, atque intentio in eis tota disponitur eisque tota mente deservitur, nec ab eis amplius dimovetur. Taliter Euridicem legimus descendisse, et talis inremeabilis est. Quartus est artificialis quia, dum nigromanticus aliquis artificio nigromantico per aliquod execrabile sacrificium demonum colloquia expetit eosque consulit de futuris, ad inferos descendere videtur. De secundo maxime in hoc opere agitur, ut diximus supra ubi egimus de subiecto et materia auctoris. Secundum ultimum, iuxta hystoriam, Eneas, Miseno tybicine diis manibus litato Sibille consilio, cum spiritibus immundis de futuris eventibus consuluit. Similiter noster poeta fingit Hericonem animam Maronis magia diris carminibus excitasse, ut de Herebo animam nuper mortui ad corpus revocaret. Nos in opere isto, ut dixi, secundum sequentes, que ferat sub cortice lictere integumenta conabimur demostrare. Et sane solum de morali inferno in quo versamur, non de essentiali sensisse et tractasse poetam plusquam certum est, licet aliquando multa interserat secundum christianam fidem que non nisi ad essentiale infernum referri possunt. Et in morali pro summa pena ponit infamiam et verecundiam exinde surgentem, famam vero pro bono precipuo et viris illustribus expetibili. Hinc diligenti et acuto ingenio satis liquet cur lenonem, adulatorem et meretricem in gradu, infra hereticum, tyrannum et sogdomitam, homicidam et usurarium collocet: infamia scilicet et verecundia in universali hac re publica viatoris suadente. Hec ex locis multis in opere poete diligenter observatis facile colliguntur. Pro bono igitur et felicitate moralis mundi ponit famam, pro summo malo, infelicitate et pena ponit infamiam in prescitis. Et ad hoc operis speculator debet advertere, alioquin circa essentiale infernum deciperetur.
 
-Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, vel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant. Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne vulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimaverunt se salire, quod persepe videmus accidere. Huiuscemodi viris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis, cum reliquis que secuntur, sorte sua volens unumquemque esse contentum. Et sane iudaizare Christiani divinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter velatos habent occulos intellectus. Quorum perfidie succensere videtur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua 'Annebochin' vocant, quod latine sonat ‘directio neutrorum’, vel, ut proprius loquamur, ‘nutantium’, ubi sic loquitur.
+Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, vel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant. Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne vulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimaverunt se salire, quod persepe videmus accidere. Huiuscemodi viris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis, cum reliquis que secuntur, sorte sua volens unumquemque esse contentum. Et sane iudaizare Christiani divinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter velatos habent occulos intellectus. Quorum perfidie succensere videtur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua Annebochin vocant, quod latine sonat directio neutrorum, vel, ut proprius loquamur, nutantium, ubi sic loquitur.
 
-Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum videtur allegorice Maro sentire in fine sexti 'Eneydos', ubi sic Servius dicit. Hec tamen verba poete sub cortice videntur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse. Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem devolavit. Tandem in bicolli Parnaso, monte vicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam novem virginum quas ipsi Musas appellant. Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem divulgavit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitavit viam. Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens. Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus. Dicterium, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia vero sine sapientia, gladius in manu furiosi. Somnia, ut ad propositum revertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, involucra et integumenta poetarum velantia sapienter inventa phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant. Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum involucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus. Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut visui sit pervium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto 'Eneydos', que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie gravitate referta; altera cornea, que, ex bovino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, pervia sunt. Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit. Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in varium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum. Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo vitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana versatur: et aliqui elephantino dente eorum inventa tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita vilescant; alii vero folliculo corneo, ne volentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas vestigare. Ceterum qui volunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis.
+Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum videtur allegorice Maro sentire in fine sexti Eneydos, ubi sic Servius dicit. Hec tamen verba poete sub cortice videntur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse. Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem devolavit. Tandem in bicolli Parnaso, monte vicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam novem virginum quas ipsi Musas appellant. Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem divulgavit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitavit viam. Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens. Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus. Dicterium, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia vero sine sapientia, gladius in manu furiosi. Somnia, ut ad propositum revertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, involucra et integumenta poetarum velantia sapienter inventa phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant. Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum involucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus. Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut visui sit pervium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto Eneydos, que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie gravitate referta; altera cornea, que, ex bovino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, pervia sunt. Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit. Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in varium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum. Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo vitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana versatur: et aliqui elephantino dente eorum inventa tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita vilescant; alii vero folliculo corneo, ne volentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas vestigare. Ceterum qui volunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis.
 
 Querere insuper consueverunt hoc loco qui nichil ignorare volunt, cur comicus noster, cum vir fuerit eruditissimus, presertim poesis, opus suum vulgari sermone dictaverit, tamquam artum locum dimiserit. Quibus respondetur poetam metro eroyco ceptitasse hoc modo, videlicet. Iamque in opere pluribus processerat odis; deinde pensitatione meliori eidem placuit cum stilo simul mutare consilium: animadvertit siquidem vir prudens phvlosophiam et ipsam poesim, similiter et liberalium artium studia fore a temporalibus dominis penitus derelicta, qui huiusce studia multi pendere solebant; et, quod est turpe satis, id hodie principes agere, ut phylosophorum et poetarum studia, cum ipsi gramaticam ignorent, de altiloquio elequentie licterate in sermonem vulgarem plebeis pervium trasferantur; et propterea elegantissimos poetas in aniles fabellas etiam pervenisse et in manus ignobilium inepte perversari. Idque ipsum de suo opere coniectatus, parum sibi putavit consultum si opus suum metro heroico ederet. Hanc ob rem versu conformi desideriis predictorum dominorum, saltim quoad verborum corticem, edidit. Audivi, patruo meo Iohanne Villani hystorico referente, qui Danti fuit amicus et sotius, poetam aliquando dixisse quod, collatis versibus suis cum metris Maronis, Statii, Oratii, Ovidii et Lucani, visum ei fore iuxta purpuram cilicium collocasse. Cumque se potentissimum in rithmis vulgaribus intellexisset, ipsis suum accommodavit ingenium. Amplius aiebat vir prudens id egisse ut suum idioma nobilitaret et longius veheret, addebatque sic se facere ut ostenderet etiam elocutione vulgari ardua queque scientiarum posse tractari.
diff --git a/testi/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt b/testi/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt
new file mode 100644
index 0000000..54dfb7c
--- /dev/null
+++ b/testi/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Franciscus Petracchi poeta, vir illustris ac vita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit universum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta vero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie civitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum civium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem voluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Avinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit civitatem, ibique sub diversis doctoribus iura civilia audivit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui vatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire divinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris avidus obviare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios revocavit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdavit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior servabatur, eidem a legum perplexitate vitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e vestigio apponendo quid Smirneus vates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuvenum et servorum actus describendo reliquerit; quid Maro divino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, arvorum necessarios cultus, Troadum clades et arma victosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narraverit; quid Flaccus lirica suavitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope fervida tuba altisona clangendo perflaverit; quid Statius, quid Iuvenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, virtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio revocavit, nec apposita, studendo efficaciter, vilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donavit, ut nichil vel modicum aliud cogitaret; in qua qualis evaserit, verbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis veris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reverti ad alia corpora, iterato in hoc Virgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc vero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic vates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuveniles anni fervescerent, humana vitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, vallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluvius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantavit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio divino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia privaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, veniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendavit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem avido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante vilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem vellet remanere instantissime postulavit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario vero coram suis proceribus in facultatibus variis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato venit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante virtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus videlicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, V Idus Aprilis, anno vero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem VIIII et etatis sue anno XXXVII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronavit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane civilitatis privilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et verendis, insculpta prout decuit roboravit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum civium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est verbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus visum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamvis tenuissime respectu veritatis, ne sui ipsius laudes rescribere vidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designavit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam ivit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstravimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem solivagum ac eciam Silvium vocitando, fuit tamen et est homo moribus civilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu vero honestissimus, et ut hoc iuxta sui volitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines evitare, vitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilarvis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi benevolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma venustus, facie rotunda atque decorus, quamvis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti viro fuscositate permixtus. Oculorum motus gravis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus verecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti visus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc verba debita gravitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant verum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naves fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus parvulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam parvulo delinissent, si hoc potest, ut videntur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua prevalet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium evenisse quampluries iam est visum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audivi, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respective veritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si vera loquor sui testificentur effectus. Memoria vero illum divinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeva usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognovisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum vero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, verba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam vulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne videretur ab aliis deviare viventibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus vero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam avium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem revertitur. Veridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut vix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non victus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequivit explere, caute peragendo complevit. Et quamvis in suis quampluribus vulgaribus poematibus in quibus perlucide decantavit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est verbis? Nichil enim potest de virtutibus et sciencia huius poete respective ad veritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstravi, viro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilavit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum virtute tam animi quam corporis operando tractavit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulavitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamvis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis visus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas noverit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Silvium nominando, tangendo eciam veras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Virgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii vestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis visa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis viro probissimo, que eciam multis aliis diversis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donavit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum.
diff --git a/testi/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt b/testi/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt
new file mode 100644
index 0000000..3031ee7
--- /dev/null
+++ b/testi/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt
@@ -0,0 +1,600 @@
+Pridie, mulierum egregia, paululum ab inerti vulgo semotus et a ceteris fere solutus curis, in eximiam muliebris sexus laudem ac amicorum solatium, potius quam in magnum rei publice commodum, libellum scripsi.
+
+Verum, dum mecum animo versarem cui nam illum primum transmicterem, ne penes me marceret ocio et ut, alieno fultus favore, securior iret in publicum, adverteremque satis non principi viro, sed potius, cum de mulieribus loqueretur, alicui insigni femine destinandum fore, exquirenti digniorem, ante alias venit in mentem ytalicum iubar illud prefulgidum ac singularis, non tantum feminarum, sed regum gloria, Iohanna, serenissima Ierusalem et Sicilie regina. Cuius pensatis, tam inclite prosapie et avorum fulgoribus, quam novis a se forti pectore quesitis laudibus, in desiderium mictendi illum humilem devotumque ante solium sue celsitudinis incidi.
+
+Tandem, quia adeo ingens regius fulgor est et opusculi tenuis et fere semisopita favillula, timens ne a potiori lumine minor omnino fugaretur in tenebras, sensim retraxi consilium; et, nova indagine multis aliis perquisitis, ad extremum ab illustri regina in te votum deflexi meum; nec iamerito. Nam, dum mites ac celebres mores tuos, dum honestatem eximiam, summum matronarum decus, dumque verborum elegantiam mente revolverem, et cum his animi tui generositatem et ingenii vires, quibus longe femineas excedis, adverterem videremque quod sexui natura detraxerit, id tuo pectori Deus sua liberalitate miris virtutibus superinfuserit atque suppleverit, et eo, quo insignita es nomine, designari voluerit — cum andres Greci quod latine dicimus homines nuncupent — te equiparandam probissimis quibuscunque, etiam vetustissimis, arbitratus sum. Et ideo, cum tempestate nostra multis atque splendidis facinoribus agentibus clarissimum vetustatis specimen sis, tanquam benemerito tuo fulgori huius libelli tituli munus adiecisse velim, existimans non minus apud posteros tuo nomini addidisse decoris quam fecerit, olim Montisodorisii et nunc Alteville comitatus, quibus te Fortuna fecit illustrem.
+
+Ad te igitur micto et tuo nomini dedico quod hactenus a me de mulieribus claris scriptum est; precorque, inclita mulier, per sanctum pudicitie nomen, quo inter mortales plurimum emines, grato animo munusculum scolastici hominis suscipias; et, si michi aliquid creditura es, aliquando legas suadeo; suis quippe suffragiis tuis blandietur ociis, dum feminea virtute et historiarum lepiditate letaberis. Nec incassum, arbitror, agitabitur lectio si, facinorum preteritarum mulierum emula, egregium animum tuum concitabis in melius. Et esto non nunquam lasciva comperias immixta sacris — quod ut facerem recitandorum coegit oportunitas — ne omiseris vel horrescas; quin imo perseverans, uti viridarium intrans, eburneas manus, semotis spinarum aculeis, extendis in florem, sic, obscenis sepositis, collige laudanda; et quotiens in gentili muliere quid dignum, christianam religionem professa legeris, quod in te fore non senseris, ruborem mentis excita et te ipsam redargue quod, Christi delinita crismate, honestate aut pudicitia vel virtute supereris ab extera; et, provocato in vires ingenio, quo plurimum vales, non solum ne supereris patiare, sed ut superes quascunque egregia virtute coneris; ut, uti corpore leta iuventute ac florida venustate conspicua es, sic pre ceteris, non tantum coevis tuis, sed priscis etiam, animi integritate prestantior fias: memor non pigmentis ut plereque facitis mulieres — decoranda formositas est, sed exornanda honestate sanctitate et primis operibus; ut, dum eidem qui tribuit gratam feceris, non solum hac in peritura mortalitate inter fulgidas una sis, sed ab eodem gratiarum Largitore, hominem exuens, in claritatem suscipiaris perpetuam.
+
+Preterea si dignum duxeris, mulierum prestantissima, eidem procedendi in medium audaciam prebeas. Ibit quidem, ut reor, tuo emissus auspicio, ab insultibus malignantium tutus; nomenque tuum, cum ceteris illustrium mulierum, per ora virum splendidum deferet, teque tuis cum meritis — cum minime possis ubique efferri presentia — presentibus cognitam faciet, et posteritati servabit eternam. Vale.
+
+Scripsere iam dudum non nulli veterum sub compendio de viris illustribus libros; et nostro evo, latiori tamen volumine et accuratiori stilo, vir insignis et poeta egregius Franciscus Petrarca, preceptor noster, scribit; et digne. Nam qui, ut ceteros anteirent claris facinoribus, studium omne, substantias, sanguinem et animam, exigente oportunitate, posuere, profecto ut eorum nomen in posteros perpetua deducatur memoria meruere. Sane miratus sum plurimum adeo modicum apud huiusce viros potuisse mulieres, ut nullam memorie gratiam in speciali aliqua descriptione consecute sint, cum liquido ex amplioribus historiis constet quasdam tam strenue quam fortiter egisse non nulla. Et si extollendi sunt homines dum, concesso sibi robore, magna perfecerint, quanto amplius mulieres, quibus fere omnibus a natura rerum mollities insita et corpus debile ac tardum ingenium datum est, si in virilem evaserint animum et ingenio celebri atque virtute conspicua audeant atque perficiant etiam difficillima viris, extollende sunt? Et ideo, ne merito fraudentur suo, venit in animum ex his quas memoria re; feret in glorie sue decus in unum deducere; eisque addere ex multis quasdam, quas aut audacia seu vires ingenii et industria, aut nature munus, vel fortune gratia, seu iniuria, notabiles fecit; hisque paucas adnectere que, etsi non memoratu dignum aliquid fecere, causas tamen maximis facinoribus prebuere. Nec volo legenti videatur incongruum si Penelopi, Lucretie Sulpitieve, pudicissimis matronis, immixtas Medeam, Floram Semproniamque compererint, vel conformes eisdem, quibus pregrande sed pernitiosum forte fuit ingenium. Non enim est animus michi hoc claritatis nomen adeo strictim summere, ut semper in virtutem videatur exire; quin imo in ampliorem sensum — bona cum pace legentium trahere et illas intelligere claras quas quocunque ex facinore orbi vulgato sermone notissimas novero; cum et inter Leonidas Scipiones Catonesque atque Fabritios, viros illustres, seditiosissimos Graccos, versipellem Hanibalem, proditorem Iugurtam, cruentos civilis Syllam Mariumque et eque divitem et avarum Crassum aliosque tales sepe legisse meminerim. Verum, quoniam extulisse laudibus memoratu digna et depressisse increpationibus infanda non nunquam, non solum erit hinc egisse generosos in gloriam et inde ignavos habenis ab infaustis paululum retraxisse, sed id restaurasse quod quarundam turpitudinibus venustatis opusculo demptum videtur, ratus sum quandoque historiis inserere non nulla lepida blandimenta virtutis et in fugam atque detestationem scelerum, aculeos addere; et sic fiet ut, inmixta hystoriarum delectationi, sacra mentes subintrabit utilitas. Et ne more prisco apices tantum rerum tetigisse videar, ex quibus a fide dignis potuero cognovisse amplius in longiusculam hystoriam protraxisse non solum utile, sed oportunum arbitror; existimans harum facinora non minus mulieribus quam viris etiam placitura; que cum, ut plurimum, hystoriarum ignare sint, sermone prolixiori indigent et letantur.
+
+Attamen visum est, ne omiserim, excepta matre prima, his omnibus fere gentilibus nullas ex sacris mulieribus hebreis christianisque miscuisse; non enim satis bene conveniunt, nec equo incedere videntur gradu. He quippe ob eternam et veram gloriam sese fere in adversam persepe humanitati tolerantiam coegere, sacrosancti Preceptoris tam iussa quam vestigia imitantes; ubi ille, seu quodam nature munere vel instinctu, seu potius huius momentanei fulgoris cupiditate percite, non absque tamen acri mentis robore, devenere; vel, fortune urgentis inpulso, non nunquam gravissima pertulere. Preterea he, vera et indeficienti luce corusce, in meritam eternitatem non solum clarissime vivunt, sed earum virginitatem, castimoniam, sanctitatem, virtutem et, in superandis tam concupiscentiis carnis quam suppliciis tiramnorum invictam constantiam, ipsarum meritis exigentibus, singulis voluminibus a piis hominibus, sacris literis et veneranda maiestate conspicuis, descriptas esse cognoscimus; ubi illarum merita, nullo in hoc edito volumine speciali — uti iam dictum est — et a nemine demonstrata, describere, quasi aliquale reddituri premium, inchoamus. Cui quidem pio operi ipse rerum omnium pater Deus assit; et, laboris assumpti fautor, quod scripsero in suam veram laudem scripsisse concedat.
+
+Scripturus igitur quibus fulgoribus mulieres claruerint insignes, a matre omnium sumpsisse exordium non apparebit indignum: ea quippe vetustissima parens, uti prima, sic magnificis fuit insignis splendoribus. Nam, non in hac erumnosa miseriarum valle, in qua ad laborem ceteri mortales nascimur, producta est, nec eodem malleo aut incude etiam fabrefacta, seu eiulans nascendi crimen deflens, aut invalida, ceterorum ritu, venit in vitam; quin imo — quod nemini unquam alteri contigisse auditum est — cum iam ex limo terre rerum omnium Faber optimus Adam manu compegisset propria, et ex agro, cui postea Damascenus nomen inditum est, in orto delitiarum transtulisset eumque in soporem solvisset placidum, artificio sibi tantum cognito ex dormientis latere eduxit eandem, sui compotem et maturam viro et loci amenitate atque sui Factoris letabundam intuitu, immortalem et rerum dominam atque vigilantis iam viri sociam, et ab eodem Evam etiam nominatam.
+
+Quid maius, quid splendidius potuit unquam contigisse nascenti? Preterea hanc arbitrari possumus corporea formositate mirabilem. Quid enim Dei digito factum est quod cetera non excedat pulchritudine? Et quamvis formositas hec annositate peritura sit aut, medio in etatis flore, parvo egritudinis inpulso, lapsura, tamen, quia inter precipuas dotes suas mulieres numerant, et plurimum ex ea glorie, mortalium indiscreto iudicio, iam consecute sunt, non superflue inter claritates earum, tanquam fulgor precipuus, et apposita est et in sequent tibus apponenda veniet.
+
+Hec insuper, tam iure originis quam incolatus, paradisi civis facta et amicta splendore nobis incognito, dum una cum viro loci delitiis frueretur avide, invidus sue felicitatis hostis nepharia illi suasione ingessit animo, si adversus unicam sibi legem a Deo impositam iret, in ampliorem gloriam iri posse. Cui dum levitate feminea, magis quam illi nobisque oportuerit, crederet seque stolide ad altiora conscensuram arbitraretur, ante alia, blanda quadam suggestione, virum flexibilem in sententiam suam traxit; et in legem agentes, arboris boni et mali poma dum gustassent, temerario ausu seque geausque suum omne futurum ex quiete et eternitate in labores anxios et miseram mortem et ex delectabili patria inter Vepres glebas et scopulos deduxere. Nam, cum lux corusca, qua incedebant amicti, abiisset, a turbato Creatore suo obiurgati, perizomatibus cincti, ex delitiarum loco in agros Hebron pulsi exulesque venere. Ibi egregia mulier, his facinoribus clara, cum prima ut a non nullis creditum est — vertente terram ligonibus viro, colo nere adinvenisset, sepius dolores partus experta est; et, quibus ob mortem filiorum atque nepotum angustiis angeretur animus, eque misere passa; et, ut algores estusque sinam et incomoda cetera, fessa laboribus moritura devenit in senium.
+
+Semiramis insignis atque vetustissima Assyriorum regina fuit; a quibus tamen parentibus genus duxerit, annositas abstulit, preter quod fabulosum placet antiquis, aientibus eam filiam fuisse Neptuni, quem Saturni filium et maris deum erronea credulitate firmabant. Quod, etsi credi non oporteat, argumentum tamen est eam a nobilibus parentibus genitam. Hec quidem Nino Assyriorum regi egregio nupsit et ex eo Niniam filium peperit unicum. Sane Nino, omni Asya et postremo Bacthris Subactis, sagitte ictu mortuo, cum adhuc hec iuvencula esset et filius puer, minime tutum existimans tam grandis et orientis imperii etati tam tenelle habenas commictere, adeo ingentis fuit animi ut, quas ferus homo armis subegerat nationes coercueratque viribus, arte et ingenio regendas femina auderet assummere. Nam astu quodam muliebri, excogitata fallacia pregrandi, mortui viri ante alia decepit exercitus. Erat, nec mirabile, Semiramis lineamentis oris persimilis filio: nude utrique gene, nec erat per etatem dissona a puerili feminea vox; et in statura corporis nil, vel modicum, grandiuscula differebat a nato. Quibus iuvantibus, ne in processu quod fraudem detegere potuisset obesset, caput texit thyara, brachiis cruribusque velamentis absconditis; et quoniam insuetum eo usque esset Assyriis, egit, ne afferret novitas habitus admirationem accolis, ut ornatu simili omnis uteretur popolus. Et sic Nini olim coniunx filium, et femina puerum simulans, mira cum diligentia maiestatem regiam adepta, eam militaremque disciplinam servavit et, mentita sexum, grandia multa et robustissimis viris egregia operata est. Et dum, nullo labori parcens aut periculo territa, inauditis facinoribus quorumcunque superasset invidiam, non est verita cuntis aperire que foret quodve etiam fraude simulasset feminea, quasi vellet ostendere, non sexum, sed animum imperio oportunum. Quod quantum advertentibus ingessit admirationis, tantum mulieris maiestatem inclitam ampliavit. Hec, ut eius facinora paululum protensius deducamus in medium, sumptis post insigne figmentum virili animo armis, non solum quod vir suus quesiverat tutavit imperium, sed Ethyopiam, a se acri lacessitam bello atque superatam, iunxit eidem; et inde in Yndos vehementia arma convertit, ad quos nondum, preter virum, quisquam accesserat; Babiloniam insuper, vetustissimum Nembroth opus et ingentem ea etate in campis Senaar civitatem, restauravit murisque ex cocto latere harena pice ac bitumine compactis, altitudine atque grossitie et circuitu longissimo admirandis, ambivit. Et ut ex multitudine suorum gestorum unum memoratu dignis; simum extolÏentes dicamus, certissimum asserunt, ea pacatis rebus et ocio quiescente ac die quadam feminea solertia cum pedissequis crines discriminante ac ritu patrio in tricas reducente, actum est, cum nondum preter medios deduxisset, ut illi nuntiaretur Babiloniam in dictionem defecisse privigni. Quod adeo egre tulit ut, proiecto pectine, confestim ab offitio muliebri irata consurgens, corriperet arma ac eductis copiis obsideret urbem prevalidam; nec ante quod inordinatorum crinium superfuerat composuit, quam potentissimam civitatem longa obsidione affectam in deditionem cogeret et suo sub dominio infestis revocaret armis. Cuius tam animosi facinoris diu exhibuit testimonium statua ingens ex ere conflata et in Babilonia erecta, feminam solutis ex altero latere crinibus, ex altero in tricam compositis, pretendens. Multas preterea ex novo civitates condidit et ingentia facta peregit, que adeo vetustas absorbsit ut nil fere, preter quod dictum est, quod ad suam pertineat laudem, ad nos usque deductum est.
+
+Ceterum hec omnia, nedum in femina, sed in quocunque viro strenuo, mirabilia atque laudabilia et perpetua memoria celebranda, una obscena mulier fedavit iller cebra. Nam cum, inter ceteras, quasi assidua libidinis prurigine, ureretur infelix, plurium miscuisse se concubitui creditum est; et inter mechos, bestiale quid potius quam ilumanum, filius Ninias numeratur, unus prestam tissime forme iuvenis, qui, uti mutasset cum matre sexum, in thalamis marcebat ocio, ubi hec adversus hostes sudabat in armis.
+
+O scelestum facinus! Ut quieta sinam, inter anxias regum curas, inter cruenta certamina et, quod monstro simile est, inter lacrimas et exilia, nulla temporis facta distinctione, hec evolat pestis et sensim incautas mentes occupans et in precipitium trahens, omne decus turpi nota commaculat. Qua fedata Semiramis, dum putat astutia abolere quod lascivia deturparat, legem illam insignem condidisse aiunt, qua prestabatur subditis ut circa venerea agerent quod liberet; timensque ne a domesticis feminis concubitu fraudaretur filii — ut quidam volunt — prima usum femoralium excogitavit, eis omnes aulicas cinxit sub conclavi: quod, ut fertur, apud Egyptios observatur et Affros. Alii tamen scribunt quod, cum in desiderium incidisset filii eumque iam etate provectum in suos provocasset amplexus, ab eodem, cum annis iam duobus et triginta regnasset, occisam. A quibus dissentiunt alii asserentes eam libidini miscuisse sevitiam solitamque, quos ad explendum sue uredinis votum advocasset, ut occultaretur facinus, continuo post coitum iubere necari; verum, cum aliquando concepisset, adulteria prodidisse partu; ad que excusanda, legem illam egregiam, cuius paulo ante mentio facta est, proditam aiunt. Tamen etsi visum sit pausillum contegisse ineptum crimen, filii indignationem abstulisse minime potuit; quin, seu quod suum tantum arbitrabatur cum aliis comunicatum incestum cerneret minusque equo anit mo ferret, seu quod in ruborem suum matris luxuriam duceret aut forsan prolem in successionem imperii nascituram expavesceret, reginam illecebrem, ira inpulsus, absumpsit.
+
+Opis seu Ops, vel Rhea, si priscis credimus, inter prospera et adversa plurima claritate emicuit. Nam Uranii, apud rudes adhuc Grecos potentissimi hominis, et Veste coniugis filia fuit. Que, Saturni regis soror pariter et coniunx, nullo, quod ad nos venerit, facinore, se egregiam fecerat, ni muliebri astutia Iovem Neptunum atque Plutonem filios a morte, cum Saturno a Tytone fratre pacta, liberasset. Qui cum inscitia, imo insania hominum evi illius, in claritatem precipue deitatis evasissent homines, hec non solum regine decus adepta est, quin imo errore mortalium dea insignis et deorum mater est habita eique templa, sacerdotes et sacra, instituto publico, constituta sunt; adeoque enorme malum convaluit ut, laborantibus secondo bello punico Romanis, quasi pro salutari auxilio missis consularibus viris, ab Attalo, Pergami rege, simulacrum eius expetitum precibus est ritusque sacrorum et e Pesimunte Asye oppido, quasi quoddam deforme saxum, sumptum cum diligentia Romam delatum atque summa cum reverentia susceptum et postremo, insigni locatum templo, tanquam sublime numen atque rei publice salutare, per multa secula cerimoniis plurimis apud Romanos et Ytalos cultum est. Mirabile profecto fortune ludibrium, seu potius cecitas hominum, an, velimus dicere, fraus et decipula demonum, quorum opere actum est ut femina, longis agitata laboribus, demum anus mortua et in cinerem versa et apud inferos alligata, et dea crederetur et in tam grande evum fere ab universo orbe divinis honoraretur obsequiis.
+
+Iuno, Saturni et Opis filia, poetarum carmine et errore gentilium toto orbi pre ceteris mulieribus, gentilitatis infectis labe, celeberrima facta est, in tantum ut nequiverint taciti temporum dentes, cum cuncta corrodant, adeo infame exesisse opus, quin ad etatem usque nostram notissimum eius non evaserit nomen. Verum ex hac potius fortunam egregiam recitare possumus, quam opus aliquod memorabile dictum referre. Fuit enim cum Iove illo cretensi, quem decepti veteres celi finxere deum, eodem edita partu et ab infantia transmissa Samum ibique ad pubertatem usque cum diligentia educata, Iovi demum fratri nupta est; quod per multa secula eiusdem est statua in templo Sami testata. Nam existimantes Samii non modicum sibi posterisque suis afferre glorie quod se penes alta atque desponsata Iuno sit, quam celi reginam arbitrabantur et deam, ne memoria hec dilueretur facile, templum ingens et pre ceteris orbis mirabile construxere numinique dicavere suo et ex marmore pario, in habitu nubentis virginis, eiusdem ymaginem sculpi fecere temploque preposuere suo. Hec tandem regi magno nupta, excrescente eius in dies imperio atque fama longe lateque nomen ipsius efferente, non modicum et ipsa splendoris consecuta est. Sane, postquam poeticis fictionibus et insana antiquorum liberalitate celi regina facta est, que mortalis regina fuerat, Olympi regnis eam divitiisque prefecere nec non et illi coniugalia iura atque parientium auxilia commisere; et alia longe plura, ridenda potius quam credenda. Ex quibus, sic humani generis hoste suadente, multa illi undique constructa sunt templa, altaria plurima, sacerdotes, ludi et sacra, more veteri instituta; et, ut de reliquis taceam, post Samos, celebri veneratione ab Argivis Achaye populis et a Cartaginensibus diu honorata est; et postremo a Veiis Romam delata in Capitolio et in cella Iovis optimi maximi, non aliter quam viro iuncta suo, locata, sub vocabulo Iunonis regine, a Romanis, rerum dominis, cerimoniis multis et diu culta est, etiam postquam in terris comparuit Deus homo.
+
+Ceres — ut non nullis placet — vetustissima Syculorum regina fuit; tantoque ingenio valuit ut, cum agrorum excogitasset culturam, prima, apud suos, boves domuit et iugo assuefecit et, adinvento aratro atque vomere, eorum opere terram proscidit sulcisque semina tradidit; que cum in amplissimam segetem excrevissent, eam spicis eruere, lapidibus terere, fermenta conficere et in cibum deducere homines, glandibus et pomis silvestribus as. suetos, edocuit. Quod ob meritum, cum mortalis esset femina, eam deam frugum arbitrati sunt et divinis honoribus extulere eamque Saturni et Cybeles credidere filiam. Huic preterea unicam ex Iove fratre fuisse filiam Proserpinam dicunt eamque maxima matris turbatione ab Orco Molossorum rege raptam et diu quesitam volunt, multis hinc fabulis occasionem prebentes.
+
+Fuit preterea et Ceres altera apud Eleusim, attice regionis civitatem, eisdem meritis penes suos clara, cui Triptholemum obsequiosum fuisse volunt. Quas, eo quod vetustas deitate et honoribus eque extulit, sub uno tantum nomine ambarum ingenia retulisse satis visum est.
+
+Harum edepol ingenium utrum laudem an execrer nescio. Quis enim damnet vagos silvestresque eductos in urbes e nemoribus homines? Quis, ritu ferarum viventes in meliorem evocatos frugem? Quis, glandes mutatas in segetem, quibus corpus lucidius, vegetiora membra et alimenta humano usui conformiora prestantur? Quis, musco vepribus arbustisque incompositis obsitum orbem, in cultum pulchritudinem et utilitatem publicam versum? Quis, rude seculum in civile? Quis, a desidia in contemplationem excitata ingenia? Quis, vires, torpentes in speleis, in urbicum seu rusticanum exercitium tractas, quibus tot ampliate urbes, tot de novo condite, tot aucta imperia, tot mores spectabiles inventi cultique sunt, frumentarie artis adinventa notitia? Que, cum de se bona sit, et que dicta sunt omnia, reor, iudicio plurium, si quis faciat, dicetur insipidus.
+
+Demum versa vice, quis laudet multitudinem spara sam silvas incolentem, glandibus pomisque silvestribus ferino lacte herbisque atque fluento assuetam, soluta curis habentem pectora, sola nature lege contentam sobriam pudicam et doli nesciam, inimicam feris tantum et avibus, in molliores atque incognitos evocatam cibos? E quibus, nisi nos ipsos decipimus, secutum cernimus ut in abditis adhuc latentibus vitiis exitumque timentibus aperiretur iter et procedendi prestaretur securitas. Hinc arva, eousque comunia, terminis et fossa distingui cepta sunt, agriculationis subiere cura et partiri inter mortales cepere labores; hine meum et tuum venit in medium, nomina quidem inimica pacis publice et private; hinc pauperies servitusque nec non et litigia odia cruentaque bella et urens in circuitu evolavit invidia; que egere ut vixdum curvate falces in messem, in acutos rectosque in sanguinem gladios verterentur. Hinc sulcata maria et occiduis eoa cognita et eois occidua; hinc mollicies corporum, sagina ventris, ornatus vestium, accuratiores mense, convivia splendida, torpor et otium advenere; et, que in dies usque illos friguerat, Venus calefieri cepit, maximo orbis incommodo; et — quod deterius forsan est — si minus, eque labentibus annis, ut fit, celi seu bellorum ira, culta respondeant, subintrat illico annone penuria et duriora priscis consurgunt ieiunia, seva fames, nunquam silvis cognita, gurgustiolos intrat inopum, non absque divitum persepe periculo. Hinc turpis et effeta macies, infernus pallor et titubanti incedens gradu debilitas morborumque et festinate mortis multiplices exoriuntur cause.
+
+Quibus inspectis, una cum innumeris aliis, vix scio, imo scio, quia longe aurea illa, licet rudia et agrestia fuerint, his nostris ferreis comptisque seculis preponenda sint.
+
+Minerva, que et Pallas, virgo tanta claritate conspicua fuit ut non illi fuisse mortalem originem stolidi arbitrati sint homines. Aiunt quidem hanc Ogigii regis tempore apud lacum Tritonium, haud longe a sinu Syrtium minori, primo visam in terris et cognitam; et quoniam tractu temporis multa facientem vidissent, ante non visa, non solum apud rudes Affros, verum apud Grecos, qui ea tempestate prudentia anteibant ceteros, absque matre ex Iovis cerebro genitam et e celo lapsam creditum est. Cui ridiculo errori tanto plus fidei auctum est quanto occultior eius fuit origo. Hanc ante alia voluere perpetua floruisse virginitate; quod ut pleniori credatur fide, finxere Vulcanum, ignis deum, id est concupiscentie carnis fervorem, diu cum ea luctatum superatumque. Huius insuper, incognitum omnino omnibus ante, lanificium inventum fuisse volunt; nam, ostenso quo ordine purgata superfluitatibus lana eaque dentibus mollita ferreis apponeretur colo atque demum digitis deduceretur in filum, textrine excogitavit offitium eoque docuit quo pacto internecterentur invicem fila et tractu pectinis iungerentur et calce solidaretur intextum. In cuius opificii laudem pugna illa insignis eiusdem et Aragnis colophonie recitatur. Usum insuper olei, eo usque mortalibus inauditum, hec invenit docuitque Acticos bachas mola terere trapetisque premere. Quod, quia multum utilitatis afferre visum sit, ei adversus Neptunum in nominandis a se Athenis attributa victoria creditur. Volunt etiam huius fuisse opus, cum iam quadrigarum prima repperisset usum, ferrum in arma arte convertere, armis corpus tegere, aciem bellantium ordinare et leges omnes, quibus eatur in pugnam, edocere.
+
+Dicunt preterea eam numeros invenisse et in ordinem deduxisse, quem inhodiernum usque servamus. Ceterum ex osse cruris alicuius avis, seu ex palustri potius calamo, eam tibias seu pastorales fistulas primam composuisse credidere easque in terras ex celo deiecisse, eo quod flantis redderent turgidum guctur et ora deformia.
+
+Quid multa? Ob tot comperta, prodiga deitatum largitrix, antiquitas eidem sapientie numen attribuit. Quo intuitu tracti, Athenienses ab ea nuncupati; et eo quod civitas studiis apta videretur, per que quisque fit prudens et sapiens, eam in suam sumpsere tutelam eique arcem dicavere et, ingenti templo constructo suoque numini consecrato, in eodem illam effigiavere oculis torvam, eo quod raro noscatur in quem finis sapientis tendat intem tum; galeatam, volentes ob id sapientum tecta et armata significari consilia; indutam lorica, eo quod ad quoscum que fortune ictus semper armatus sit sapiens; longissima munitam hasta, ut comprehendatur sapientem in longinquo spicula figere; preterea cristallino egide, et in eo Gorgonis caput infixum, protectam, pretendentes ob hoc lucida sapienti omnia esse tegumenta, eosque serpentina semper astutia adeo premunitos, ut saxei eorum intuitu videantur ignari; eiusque in tutelam noctuam posuere, firmantes, prout in luce, sic et in tenebris videre prudem tes. Tandem huius mulieris fama atque numinis reverem tia se adeo longe lateque diffudit tantumque favit illi veterum error, ut fere per universum eius in honorem templa construerentur et celebrarentur sacra; eoque usque conscenderet, ut in Capitolio penes Iovem optimum maximum cella dedicaretur eidem et inter potissimos Romanorum deos, cum Iunone regina et ipsa dea pariter haberetur.
+
+Sunt tamen non nulli gravissimi viri asserentes non unius Minerve, sed plurium que dicta sunt fuisse comperta. Quod ego libenter assentiam, ut clare mulieres ampliores sint numero.
+
+Venerem cyprianam fuisse feminam quorundam arbitratur opinio; de parentibus autem a non nullis ambigitur. Nam alii eam Cyri cuiusdam et Syrie volunt filiam; quidam vero Cyri et Dyonis cyprie mulieris. Non nulli, reor ad eius extollendam pulchritudinis claritatem, Iovis et Dyonis predicte genitam asserunt. Sane, ex quocunque sit patre genita, eam inter claras mulieres potius ob illustrem eius pulchritudinem quam ob dedecorosum inventum describendam censui. Tanto igitur oris decore et totius corporis venustate emicuit, ut sepe intuentium falleretur credulitas. Nam quidam illam ipsum celi sydus, quod Venerem nuncupamus, dicebant: alii eam celestem feminam in terris ex Iovis gremio lapsam. Et breviter omnes, tetra obfuscati caligine, quam sciebant a mortali femina editam, immortalem asserebant deam eamque infausti amoris, quem Cupidinem vocitabant, genitricem totis nisibus affirmabant; nec illi intercio piendi stultorum intuentium mentes variis gesticulationibus deerant artes. Quibus agentibus meritis eo usque itum est ut, nequeuntibus obsistere obscenitatibus mulieris, quas evestigio, non tamen omnes, scripturus sum, et Iovis filia et ex deabus una etiam venerandissima habita sit. Nec solum apud Paphos, vetustissimum Cypriorum oppidum, thure solo placata est — nam mortuam et incestuosam feminam eo delectari existimabant odore que vivens in prostibulorum volutabatur spurcitie —; verum et apud nationes reliquas et Romanos, qui templum ei sub titulo Veneris genetricis et Verticordie aliisque insignibus olim struxere.
+
+Sed quid multa? Hanc duobus nupsisse viris creditum est: cui primo, non satis certum. Nupsit ergo — ut placet aliquibus — ante Vulcano Lemniorum regi et Iovis cretensis filio; quo sublato, nupsit Adoni, filio Cynare atque Myrre, regi Cypriorum. Quod verisimilius michi videtur quam si primum virum Adonem dixerimus, eo quod, seu complexionis sue vitio, seu regionis infectione, in qua plurimum videtur posse lascivia, seu mentis corrupte malitia factum sit, Adone mortuo, in tam grandem luxurie pruritum lapsa est, ut omnem decoris sui claritatem crebris fornicationibus non obfuscatis oculis maculasse videretur, cum iam adiacentibus regionibus notum foret eam a Vulcano, viro primo, cum armigero compertam; ex quo creditum fabulam adulterii Martis et eiusdem sibi comperisse locum. Postremo autem, ut ab impudica fronte paululum ruboris abstersisse videretur et lasciviendi sibi ampliorem concessisse licentiam, infanda turpitudine excogitata, prima — ut aiunt — meretricia publica adinvenit et fornices instituit et matronas inire compulit; quod satis execranda Cypriorum consuetudo in multa protracta secula testata est. Servavere quidem diu mictere virgines suas ad litora, ut forensium uterentur concubitu et sic future castitatis sue libamenta persolvisse viderentur Veneri et suas in nuptias quesisse dotes. Que quidem abominanda stultitia postea penetravit ad Ytalos usque, cum legatur hoc idem aliquando fecisse Locrenses.
+
+Ysis, cui antea nomen Yo, clarissima non solum Egyptiorum regina, sed eorum postremo sanctissimum et venerabile numen fuit. Quibus tamen fuerit temporibus, aut ex quibus nata parentibus, apud illustres hystoriarum scriptores ambigitur. Sunt autem qui dicant illam Ynaci primi regis Argivorum filiam et Phoronei sororem, quos constat Iacob, filii Ysaac, tempore imperasse; alii Promethei genitam asserunt, regnante apud Argos Phorbante, quod longe post primum tempus effluxit; non nulli eam fuisse temporibus Cycropis, Athenarum regis, affirmant; et quidam insuper aiunt Lyncei regis Argivorum eam floruisse temporibus. Que quidem inter celebres viros varietates argumento non carent, hanc inter feminas suo evo egregiam fuisse et memoratu dignissimam.
+
+Verum — omissis scriptorum discordantiis — quod plurimi arbitrantur imitari mens est, eam scilicet Ynaci regis fuisse filiam; quam etsi poete veteres fingant ob venustatem forme placuisse Iovi et ab eo oppressam et, ad occultandum crimen, in vaccam transformatam petentique Iunoni concessam et Argum custodem a Mercurio cesum vacceque a Iunone oestrum subpositum et eam devectam cursu rapido in Egyptum ibidemque pristinam a se recuperatam formam et ex Yo Ysidem appellatam, ab hystorie veritate non discrepant; cum sint qui asserant a Iove adultero oppressam virginem eamque, ob perpetratum scelus metu patris inpulsam, cum quibusdam ex suis conscendisse navim, cui vacca esset insigne; et ingenio plurimo ac ingenti preditam animo, regnorum cupidine agitatam, secundo vento ad Egyptios transfretasse et ibidem, apta desiderio regione comperta, constitisse. Tandem, cum non habeatur quo pacto obtinuisset Egyptum, sat certum creditur ibi comperisse rudes inertesque populos et humanarum rerum omnium fere ignaros ac ritu potius brutorum viventes quam hominum; non absque labore et industria celebri illos docuit terras colere, cultis commictere semina et tandem collectas in tempore fruges in cibum deducere; preterea, vagos et fere silvestres in unum se redigere et datis legibus civili more vivere; et, quod longe spectabilius in muliere est, coacto in vires ingenio, literarum ydiomati incolarum convenientium caracteribus adinventis aptioribus ad doctrinam, qua lege iungerentur ostendit. Que — ut de reliquis taceam — adeo mirabilia insuetis hominibus visa sunt, ut arbitrarentur facile non ex Grecia venisse Ysidem, sed e celo lapsam et ob id spiranti adhuc divinos honores instituere omnes. Cuius quidem numen, fallente ignaros dyabolo, in tam grandem, ea mortua, atque famosam venerationem evasit, ut Rome, iam rerum domine, illi templum constitueretur pregrande, et egyptiaco ritu quotannis solemne sacrum institueretur; nec dubium quin ad occiduas usque barbaras nationes hic penetraret error.
+
+Porro huius tam clare femine vir fuit Apis, quem vetustas erronea Iovis et Nyobis, Phoronei filie, filium arbitrata est; quem aiunt Egyaleo fratri, Acaye regno concesso, cum Argis triginta quinque regnasset annis, secessisse in Egyptum et una cum Yside imperasse, eque deum habitum, et Osyrim seu Serapim nuncupatum; esto sint qui dicant Ysidi Thelegonum quendam fuisse virum et ex ea suscepisse Epaphum; qui Egyptiis postea prefuit et Iovis ex ea filius extimatus est.
+
+Europam arbitrantur quidam filiam fuisse Phenicis; verum longe plures eam Agenoris, Phenicum regis, genitam dicunt; et tam mirabili formositate valuisse, ut amore invise cretensis caperetur Iuppiter. Ad cuius rapinam cum moliretur insidias potens homo, actum volunt, lenocinio verborum cuiusdam, ut ex montibus in litus Phenicum lasciviens virgo armenta patris sequeretur et, exinde rapta confestim atque navi, cuius albus taurus erat insigne, inposita, deferretur in Cretam.
+
+Vagari licentia nimia virginibus et aures facile cuiuscunque verbis prebere, minime laudandum reor, cum contigisse sepe legerim his agentibus honestati non num quam notas turpes imprimi, quas etiam perpetue demum castitatis decus abstersisse non potuit.
+
+Ex his fabulam, qua legitur Mercurium inpulisse ad litus armenta Phenicum et Iovem in taurum versum natantemque in Cretam Europam virginem asportasse, causam sumpsisse liquido patet. Verum in tempore rapine huius prisci discrepant: nam, qui antiquiorem ponunt, regnante Argis Danao factam volunt; alii, regnante Acrisio; et qui postremi sunt, Pandione rege Atheniensibus imperante: quod magis Minois, filii Europe, temporibus convenire videtur. Hanc aliqui a Iove oppressam simpliciter volunt, et inde Astero Cretensium nupsisse regi, et ex eo Minoem, Radamantum et Sarpedonem filios peperisse, quos plurimi Iovis dicunt fuisse filios, asserentibus non nullis Asterum Iovemque idem. Que disceptatio cum spectet ad alios, claram tanti dei connubio plures Europam volunt affirmantes insuper aliqui, seu quia nobilitatis fuerit egregie — nam Phenices, multis agentibus meritis, suo evo pre ceteris stematibus claruere maiorum — seu divini coniugis veneratione, seu filiorum regum gratia, vel ipsiusmet Europe virtute precipua, ab eius nomine Europam partem orbis tertiam in perpetuum nuncupatam. Quam profecto ego insignem virtutibus mulierem, non solum ex concesso orbi nomine, sed ex spectabili ex ere statua a Pictagora, illustri philosopho, Tarenti Europe dicata nomini.
+
+Lybia — ut vetustissimi volunt autores — Epaphi Egyptiorum regis fuit filia ex Cassiopia coniuge; eaque nupsit Neptuno, id est extero atque potenti viro, cuius proprium nomen ad nos usque non venit; et ex eo peperit Busyridem, immanem postea superioris Egypti tiramnum. Huius magnifica opera ab annis creduntur cone sumpta, sed ea fuisse permaxima satis argumenti prestat, eam tante apud suos fuisse autoritatis ut eius Affrice pars, cui imperavit, Lybia omnis de suo nomine appellata sit.
+
+Marpesia — seu Marthesia — et Lampedo sorores fuere, Amazonum invicem regine et ob illustrem bellorum gloriam sese Martis vocavere filias. Quarum, quoniam peregrina sit, hystoria paulo altius assummenda est.
+
+E Scithia igitur, ea tempestate silvestri et fere inaccessa exteris regione et sub Arthoo se in Occeanum usque ab Euxino sinu protendente, Sylisios et Scolopicus — ut aiunt — regii iuvenes factione maiorum pulsi, cum parte populorum iuxta Thermodohontem, Cappadocie amnem, devenere et, Cyriis occupatis arvis, raptu vivere et incolas latrociniis infestare cepere. A quibus tractu temporis per insidias fere omnes trucidati sunt homines. Quod cum egre ferrent viduate coniuges et in ardorem vindicte devenissent fervide, cum paucis qui supervixerant viris, in arma prorupere et primo, impetu facto, hostes a suis amovere finibus; inde ultro circumstantibus intulere bellum. Demum arbitrantes servitutem potius quam coniugium, si exteris adhererent hominibus, et feminas solas posse sufficere bellis et armis, ne mitiores viderentur habuisse deos ceteris, he, quibus viros a cede finitimorum fortuna servasset, comuni consilio irruentes in eos, omnes interemere; inde in hostes furore converso, quasi virorum neces ulture, illos adeo contrivere ut ab eis facile pacem impetrarent. Qua suscepta, ad successionem consequendam, vicissim finitimis adherebant; et, cum concepissent, evestigio revertebantur in sedes. Tandem qui nascebantur mares occidebantur illico, virgines ad militiam cum diligentia servabantur, tenellis igne, seu medicamine alio, sublato incremento mamille dextere, ne sagittandi exercitium impediretur adultis; sinixtra linquebatur intacta ut ex illa nutrimenta porrigerent nascituris; ex quo Amazonum vocabulum sortite sunt. Nec eis in alendis virginibus fuit ea cura que nostris; nam colo calatis ve aliisque muliebribus abiectis offitiis, venationibus discursionibus domationibus equorum laboribus armorum assiduis sagittationibus et huiusmodi exercitiis, maturiores puellulas durabant in aptitudinem et virile robur. Quibus artibus non solum Cyrios tenuere campos, a suis olim maioribus occupatos, quin imo Europe ingenti parte bellorum iure quesita, plurimum Asye occupavere formidabilesque devenere omnibus. Sane, ne viribus deesset regimen, ante alias Marpesiam et Lampedonem sibi post cesos viros instituere reginas, sub quarum auspitiis — ut premonstratum est — suum plurimum imperium ausere. He quidem, cum militari disciplina insignes essent, partitis intra se provinciis, ut puta, cum una in regni tutelam subsisteret, reliqua, parte copiarum sumpta, ad subiciendos finitimos earum imperio incedebat; et sic vicissim, maximis partis predis, auserunt aliquandiu rem publicam. Verum cum Lampedo ad ultimum in hostes duxisset exercitum, repentino barbarorum circumadiacentium incursu, Marpesia nimium sui fidens, relictis aliquibus filiabus, cum parte copiarum cesa est. Quid autem ex Lampedone secutum sit, legisse non memini.
+
+Tisbes, babilonia virgo, infelicis amoris exitu magis quam opere alio inter mortales celebris facta est. Huius etsi non a maioribus nostris qui parentes fuerint habuerimus, intra tamen Babiloniam habuisse cum Pyramo, etatis sue puero, contiguas domos satis creditum est. Quorum cum esset iure convicinii quasi convictus assiduus et inde eis adhuc pueris puerilis affectio, egit iniqua sors ut, crescentibus annis, cum ambo formosissimi essent, puerilis amor in maximum augeretur incendium illudque inter se, nutibus saltem, aperirent aliquando, iam in puberem propinquantes etatem. Sane, cum iam grandiuscula fieret Tisbes, a parentibus in futuros hymeneos domi detineri cepta est. Quod cum egerrime ferrent ambo quererentque solliciti qua via possent saltem aliquando colloqui, nulli adhuc visam comunis parietis invenere in seposito rimulam; ad quam dum clam convenissent sepius et, consuetudine paululum colloquendo, pariete etiam obice, quo minus erubescebant, ampliassent exprimendi affectiones suas licentiam, sepe suspiria lacrimas fervores desideria et passiones omnes aperiebant vias, non nunquam etiam orare invicem pacem animorum amplexus et oscula, pietatem fidem dilectionemque perpetuam. Tandem, excrescente incendio, de fuga inivere consilium, statuentes ut nocte sequenti, quam primum quis posset suos fallere, domos exiret; et seinvicem, si quis primus evaderet, in nemus civitati proximum abiens, penes fontem Nini regis bustui proximum, tardiorem operiretur. Ardentior forte Tisbes prima suos fefellit et amicta pallio, intempesta nocte, sola patriam domum exivit et, luna monstrante viam, in nemus intrepida abiit; et dum secus fontem expectaret et ad quemcunque rei motum sollicita caput extolleret, leenam venientem advertens, relicto inadvertenter pallio, aufugit in bustum. Leena autem pasta, siti posita, comperto pallio, aliquandiu ad illud cruento ore de more exfricato atque exterso, unguibus laceratum liquit et abiit. Interim tardior Pyramus, eque relicta domo, devenit in silvam; dumque per silentia noctis intentus comperisset laceratum cruentumque pallium Tisbis, ratus eam a belua devoratam, plangore plurimo locum complevit, se miserum incusans quoniam dilectissime virgini seve mortis causam ipse dedisset; et aspernans de cetero vitam, exerto, quem gesserat, gladio, moribundus secus fontem pectori impegit suo. Nec mora; Tisbes potatam leenam abiisse rata, ne decepisse videretur amantem aut diu expectatione suspensum teneret, pedetentim ad fontem regredi cepit. Cui iam propinqua, palpitantem adhuc Pyramum sentiens, pavefacta fere iterum abiit; tandem lune lumine percepit quoniam iacens suus esset Pyramus; et, dum eius in amplexus festina iret, eum sanguini per vule nus effuso incubantem atque iam omnem effundentem animam comperit. Que cum aspectu obstupuisset primo, mesta tandem ingenti cum fletu frustra prestare subsidia et animam retinere osculis et amplexu aliquandiu conata est. Verum cum nec verbum aurire posset sensissetque nil pendi tam ferventi pridie desiderio optata basia, et amantem in mortem festinare videret; rata, quoniam eam non comperisset, occisum, in acerbum fatum cum dilecto a se puero, amore pariter et dolore suadentibus, ire disposuit; et arrepto capulotenus ex vulnere gladio, cum gemitu ploratuque maximo nomen invocavit Pyrami oravitque ut Tisbem suam saltem morientem aspiceret et exeuntem expectaret animam, ut invicem in quascunque sedes incederent. Mirum dictu! Sensit morientis deficiens intellectus amate virginis nomen, nec extremum negare postulatum passus, oculos in morte gravatos aperuit et invocantem aspexit. Que confestim pectori adolescentis cultroque superincubuit et effuso sanguine secuta est animam iam defuncti. Et sic, quos amplexui placido invida fortuna iungi minime passa est, infelicem amborum sanguinem misceri prohibuisse non potuit.
+
+Quis non compatietur iuvenibus? Quis tam infelici exitui lacrimulam saltem unam non concedet? Saxeus erit. Amarunt pueri: non enim ob hoc infortunium meruere cruentum. Florentis etatis amor crimen est, nec horrendum solutis crimen; in coniugium ire poterat. Peccavit fors pessima et forsan miseri peccavere parentes. Sensim quippe frenandi sunt iuvenum impetus, ne, dum repentino obice illis obsistere volumus, desperantes in precipitium inpellamus. Immoderati vigoris est cupidinis passio et adolescentium fere pestis et comune flagitium, in quibus edepol patienti animo tolleranda est, quoniam sic rerum volente natura fit, ut scilicet dum etate valemus, ultro inclinemur in prolem, ne humanum genus in defectum corruat, si coitus differantur in senium.
+
+Ypermestra, genere et dignitate clara, Danai, Argivorum regis, filia et Lyncei coniunx fuit. Colligitur autem ex hystoriis antiquorum duos quondam in Egypto fuisse fratres, Beli prisci filios, spectabili preminentes imperio, quorum Danaus unus, alter autem Egystus nuncupatus est. Nec prolis ambobus fuit equa fortuna, esto numerus esset equus: nam Danao quinquaginta fuere filie filiique totidem Egysto. Sane, cum habuisset oraculo Danaus quoniam manu nepotis ex fratre occideretur, et clam angeretur timore plurimo, cum ex tam ingenti multitudine nesciret cuius suspectas deberet habere manus, contigit ut, iam pubescentibus utriusque filiis, peteret Egystus ut Danai filie omnes filiis suis iungerentur coniugio. Quod Danaus, sevo excogitato facinore, ultro concessit; desponsatisque filiabus nepotibus, cum nuptiale sacrum pararetur, eas omnes summopere premonuit ut, si salutem suam vellent, unaqueque virum suum nocte prima, dum vino epulisque madentem somnoque illigatum gravi cognosceret, ferro perimeret. Quod omnes cultris clam cubiculis suis illatis, marcentes externa crapula iuvenes iussu interfecere parentis; ast Ypermestra sola abstinuit. Apposuerat quippe virgo iam animum suum in Lynum seu Lynceum virum suum, ut moris est puellarum; evestigio, viso sponso, illum diligere et ob id ei compassa, ingenti cum laude sua a nephasta cede abstinuit suasitque iuveni fugam; qua tutatus est. Verum cum ceteris mane ob patratum scelus trux pater applausisset, Ypermestra sola obiurgata et carcere clausa, pium aliquandiu flevit opus.
+
+Heu miseri mortales, quam cupido animo, quam ferventi peritura concupiscimus et occasum intueri aspernantes, quam execrandis viis, si prestetur, celsa conscendimus! quasi obscenis operibus arbitremur volubilem firmari posse fortunam! Et, quod ridiculum est, quibus criminibus, quam scelestis facinoribus, volatilem fragilemque vite huius dieculam, non dicam longare, sed perpetuare conamur, cum in mortem ire ceteros cursu volucri videamus! Quibus detestandis consiliis, quibus infandis operibus Dei irritamus iudicium! Ut alios sinam, testis infandus sit Danaus. Qui dum plurimo nepotum sanguine suos iam tremulos annos ampliare nititur, robusta se ac splendida nepotum nudavit acie et perenni labefactavit infamia. Arbitratus est homo nequam paucos frigidosque annos senectutis sue floridis adolescentie nepotum suorum preponendos fore. Quod forsan, tanquam utiliores, existimasset alius, dummodo servasset honeste; verum per vulnera iuvenum filiorum quesisse suum prolongasse ser nium, immane facinus iure videri potest. Et, quod plurimum ignominie superaddit, non satellitum manus, sed filias armavit in scelus, ut non tantum nepotes auferret, sed ut scelere filias funestas haberet, quas habere pietate potuisset honestas; et dum vitam servare hoc crimine cupit, non advertit quantum audacie, quantum fraudis, quantum detestande enormitatis, futuris pernitiosis mulieribus infausti relicturus esset exempli. Fidem coniugii calcari fecit perfidia. Ubi sacras inferri faces thalamis pius iussisse pater debuerat, nephastus gladios imperavit; ubi in coniugalem dilectionem natas hortari consuevimus, is in odium animavit et cedem; et, quod in omnes homo ausus non fuisset, in singulos natas immisit; quod die non attentasset, nocte perfici voluit; quod non presumpsisset in castris, thalamis mandavit impleri; non advertens quia, quot annos viridi iuventuti nepotum auferebat per scelus et fraudem, tot sibi fedata ignominiosi sui facinoris secula reservabat; et qui quinquaginta iure poterat habere generos hostis male merito letalis servatus est tinus. Cuius tandem manus, Dei iusto volente iudicio, truculentus senex evasisse non potuit quin ille nocuus effunderetur sanguis, quem tam multo nepotum sanguine redemisset. Qui tandem, seu pulsus, seu profugus, seu vocatus, transfretavit in Greciam et Argivorum regnum ingenio et viribus occupatum tenuit. Quo sunt qui velint predictum facinus a Danao perpetratum; sed quocunque factum sit, a Lyno truculentie memore occisus occubuit et pro eo Lynus ipse regnavit Argivis eductaque e carcere Ypermestra, eaque meliori omine sibi iuncta coniugio, regni participem fecit. Que non solum regina refulsit, sed, Iunonis argive sacerdos effecta, candore splendoris duplicis ornata comparuit; et, cum sorores in turpem abiissent infamiam, ipsa ob commendabilem pietatem nomen suum laude dignum ad nos usque dimisit insigne.
+
+Nyobes fere vulgo inter egregias notissima mulier, cum vetustissimi atque famosissimi Frigiorum regis Tantali nata fuisset et Pelopis soror, nupsit Anphioni, Tebarum regi ea tempestate clarissimo, tam quia Iovis proles quam quia precipua valeret facundia; et ex eo, perseverante regni gloria, septem peperit filios et filias totidem. Sane quod sapienti profuisse debuerat, superbienti fuit exitium; nam tam splendore conspicue prolis quam maiorum suorum fulgore elata, etiam in numina obloqui ausa est. Erant equidem iussu Manthonis, Thyresie vatis filie, solliciti dierum una Thebani circa sacrum Latone, matris Apollinis et Dyane, veteri superstitione venerandis numinibus; cum quasi agitata furiis, circumsepta natorum acie et regiis insignita notis, prosiluit in medium Nyobes, clamitans quenam illa esset Thebanorum dementia Latone sacra disponere et exteram feminam, Cey Tytanis genitam, duos tantum adulterio conceptos enixam filios, sibi, eorum regine, preponere, rege Tantalo nate, et que quattuordecim, eis videntibus, illis ex coniuge peperisset genitos; sibique, tanquam digniori, cerimonias illas deberi. Tandem parvo temporis tractu factum est ut, ea vidente, letali peste nati omnes, pulchra iuventute florentes, infra breve spatium assummerentur usque ad unum; et Anphion, quod ex patre quattuordecim filiorum repente orbus effectus esset, dolore inpellente, manu propria gladio transfoderetur, existimantibus Thebanis hec ira superum, ulciscentium numinis iniuriam, Contigisse. Nyobes autem, tot funeribus superstes, vidua mestaque in tam grandem atque obstinatam taciturnitatem devenit, ut potius immobile saxum videretur quam femina. Quam ob causam a poetis postmodum fictum est eam apud Sypilum, ubi sepulti fuerant filii, in lapideam statuam fuisse conversam.
+
+Durum est et odiosum plurimum superbos, non dicam tolerare, sed spectare homines; mulieres autem fastidiosum et importabile; cum illos ferventis animi, ut plurimum, natura produxerit; has vero mitis ingenii et remisse virtutis, lautitiis potius quam imperiis aptas, produxit. Quam ob rem mirabile minus si in elatas dei proclivior ira sit et iudicium sevius, quotiens eas sue debilitatis contingat excedere terminos, ut insipiens Nyobes fecit, fortune lusa fallacia, et ignara quoniam ample prolis parentem fore, non virtutis parientis, sed nature opus esse, in se celi benignitatem flectentis. Satis igitur illi, imo debitum, erat Deo ex concessis egisse gratias, quam sibi divinos qualescunque honores quesisse, tanquam sui fuisset operis tam numerosam prolem atque conspicuam peperisse. Que, dum superbe potius quam prudenter operata est, egit ut infortunium viva fleret et post multa secula suum nomen posteritati foret exosum.
+
+Ysiphiles insignis fuit femina, tam pietate in patrem quam infelici exilio et Archemori alumni morte atque subsidio natorum, oportuno in tempore repertorum. Fuit etenim hec Thoantis, Lemniadum regis, filia, eo evo regnantis quo rabies illa subivit mulierum insule mentes, subtrahendi omnino indomita colla virorum iugo. Nam parvipenso senis regis, adhibita secumYsiphile, unanimes in eum devenere consilium ut sequenti nocte gladiis seviretur in quoscunque masculos; nec defuit opus proposito. Sane, sevientibus reliquis, consilium mitius menti Ysiphilis occurrit; nam rata fedari paterno sanguine inhumanum fore, genitori detecto reliquarum facinore eoque in navim demisso ut Chium effugeret publicam iram, evestigio; ingenti constructo rogo, se patri postremum exhibere finxit officium. Quod cum crederetur a cunctis, patrio imposita throno, loco regis, impiis mulieribus regina suffecta est.
+
+Sanctissima quippe filiorum pietas in parentes est; quid enim decentius, quid iustius, quid laudabilius quam his humanitate atque honore vices reddere, quorum labore invalidi alimenta sumpsimus, solertia tutati sumus et amore incessabili in provectiorem etatem deducti et instructi moribus et doctrina nec non honoribus atque facultatibus aucti, et ingenio valemus et moribus? Nil equidem!
+
+Que cum ab Ysiphile inpensa sint cum cura parenti, non immerito illustribus addita mulieribus est. Ea igitur regnante, seu vi ventorum inpulsus, seu ex proposito devectus, cum Argonautis in Colcos tendentibus, Iason, frustra prohibentibus feminis, occupato litore, a regina hospicio atque lecto susceptus est. Ex quo abeunte, cum geminos in tempore peperisset filios eosque Lemniadum lege cogeretur emictere, ut placet aliquibus, in Chium ad avum nutriendos iussit efferri. Ex quo cognito quod, servato patre, decepisset reliquas, in eam concursum est; et vix, conscensa navi, a furore servata publico, dum patrem natosque quereret, a pyrratis capta et in servitutem deducta est; variisque exanclatis laboribus, Lygurgo nemeo regi dono data, curam Opheltis parvuli et unici Ligurgi filii suscepit. Cui dum vacaret obsequio, transeunti atque propter estum siti periclitanti, Adrasti Argivorum regis exercitui in Thebas eunti, rogata, Langiam ostendit, relicto in pratis inter flores alumno. Verum dum percontanti Adrasto preteritos exponeret casus, ab Eunoe et Thoante, adultis filiis et sub rege militantibus, cognita atque in spem fortune melioris erepta, ludentem inter herbas alumnum cum verbere caude serpentis comperisset occisum, fere plangoribus totum turbavit exercitum, a quo natisque furenti ob dolorem Lygurgo subtracta, incognito michi eventui mortique servata est.
+
+Medea, sevissimum veteris perfidie documentum, Oete, clarissimi regis Colcorum, et Perse coniugis filia fuit: formosa satis et malefitiorum longe doctissima. Nam, a quocunque magistro instructa sit, adeo herbarum vires familiares habuit, ut nemo melius; novitque plene cantato carmine turbare celum, ventos ex antro ciere, tempestates movere, flumina sistere, venena conficere, elaboratos ignes ad quodcunque incendium componere et huiusmodi perficere omnia. Nec illi — quod longe peius ab artibus fuit dissonus animus; nam, deficientibus eis, ferro uti arbitrabatur levissimum.
+
+Hec Iasonem thessalum, eo seculo conspicuum virtute iuvenem, a Pelia patruo, sue probitati insidiante, sub pretextu gloriosissime expeditionis missum in Colcos ad aureum surripiendum vellus, eiusdem capta prestantia, dilexit ardenter egitque, ad eius promerendam gratiam, ut, orta inter incolas seditione, patri suscitaretur bellum et consequendi votum Iasoni spatium prestaretur. Quis hoc etiam sensatus arbitraretur homo quod ex uno oculorum intuitu opulentissimi regis exterminium sequeretur? Eo igitur patrato scelere, cum dilecti iuvenis meruisset amplexus, cum eodem secum patriam substantiam omnem trahens, clam fugam arripuit; nec, tam grandi facinore contenta, in peius trucem divertit animum. Arbitrata quidem Oetam secuturum profugos, ad eum sistendum in Thomitania Phasidis insula, per quam secuturo transitus futurus erat, Absyrtium seu Egyaleum puerum fratrem suum, quem in hoc secum fuge comitem traxerat, obtruncari et eius membra passim per arva dispergi iussit, ut, dum spersa miserabilis colligeret genitor et eis lacrimas tumulumque daret, fugientibus etiam fuge spatium commodaret. Nec eam fefellit opinio: sic enim factum est. Tandem cum post errores plurimos in Thessaliam cum lasone devenisset suo Esonemque socerum, tam ex reditu nati quam ex parta victoria predaque et illustri coniugio tanta replesset letitia, ut revocatus in floridam videretur etatem, lasoni paratura regnum, arte sua zizaniam inter natas et Peliam sevit easque misere armavit in patrem. Ceterum, labentibus annis, exosa lasoni facta et ab eodem loco eius Creusa, filia Creontis, Corinthiorum regis, assumpta, inpatiens Eremensque cum multa in lasonem excogis tasset, eo prorupit ut ingenio suo Creusam Creontisque regiam omnem assummeret igne volatili; et, spectante lasone, quos ex eo susceperat filios trucidaret et effugeret in Athenas, ubi, Egeo nupta regi, cum Medum, a se denominatum, iam filium suscepisset ex eo, et frustra Theseum redeuntem veneno temptasset occidere, tertio fugam arripuit et, cum lasonis in gratiam redisset, una cum eo omni Thesalia ab Agialeo, Pelie filio, pulsi repatriavit in Colcos senemque atque exulem patrem regno restituit. Quid tandem egerit quove sub celo seu mortis genere diem clauserit, nec legisse memini nec audisse.
+
+Sed, ne omiserim, non omais oculis prestanda licentia est. Eis enim spectantibus, splendores cognoscimus, invidiam introducimus, concupiscentias attrahimus omnes; eis agentibus, excitatur avaritia, laudatur formositas, damnatur squalor et paupertas indigne; et cum indocti sint iudices et superficiebus rerum tantummodo credant, sacris ignominiosa, ficta veris et anxia letis persepe preficiunt; et dum abicienda commendant et brevi blandientia tractu, inficiunt non nunquam animos turpissima labe. Hi nescii a formositate, etiam inhonesta, a lascivis gesticulationibus, a petulantia iuvenili mordacibus uncis capiuntur trahuntur rapiuntur tenenturque; et, cum pectoris ianua sint, per eos menti nuntios mictit libido, per eos cupido inflat suspiria et cecos incendit ignes, per eos emictit cor gemitus et affectus suos ostendit illeces bres. Quos, si quis recte saperet, aut clauderet, aut in celum erigeret, aut in terram demergeret. Nullum illis inter utrumque tutum iter est; quod si omnino peragendum sit, acri sont cobibendi, ne lasciviant, freno. Apposuit illis natura fores, non ut in somnum clauderentur solum, sed ut obsisterent noxiis. Eos quippe si potens clausisset Medea, aut aliorsum flexisset, dum erexit avida in lasonem, stetisset diutius potentia patris, vita fratris et sue virginitatis decus infractum: que omnia horum impudicitia periere.
+
+Aragnes, asyatica atque plebeia femina, Ydmonii, colophonii lanarum tinctoris, fuit filia. Que, quanquam origine minus clara fuerit, non nullis tamen meritis extollenda est. Asserunt quidem veteres lini usum eius fuisse inventum eamque primam retia excogitasse, aucupatoria seu piscatoria fuerine. incertum. Et cum eius filius, cui Closter nomen fuit, fusos lanificio aptos reperisset, arbitrantur quidam hanc texture artis principatum evo suo tenuisse, tanque circa hanc grandis ingenii, ut digitis filisque et spatula et aliis tali offitio oportunis id egisse quod pictor peregisset pinniculo: non equidem in muliere spernendum offitium. Sane dum non solum Ypheis, quo habitans textrinam habebat, sed ubique se fama celebrem audiret, adeo elata est ut ausa sit adversus Palladem, huius artis repertricem, certamen inire; et cum superari equo animo ferre non posset, induto laqueo vis tam finivit. Ex quo locus fingentibus datus est; nam cum nomine et exercitio aranea vermis cum Aragne conveniat et filo pendeat, ut ipsa pependit laqueo, Aragnem miseratione deorum in araneam versam dixere et assidua cura pristino vacare servitio. Alii vero dicunt quod, esto laqueum induerit moritura, non tamen mortuam, adiutorio interveniente suorum; sed, artificio posito, dolore vacasse.
+
+Nunc autem si quis est, obsecro, qui se credat in aliquo anteire ceteros, dicat — dicat, si libet, Aragnes ipsa — an celum vertere et in se dignitates omnes trahere potuisse arbitretur, aut potius ipsum Deum, rerum satorem omnium, precibus et meritis sic in se benignum fecisse potuerit ut, adaperto munificentie sue sinu, in illam gratias effundere cunctas coegerit, omissis ceteris. Sed quid quero? Sic hec arbitrata videtur: stultissimum hercle. Vertit eterna lege natura celum et apta rebus variis ingenia cunctis prebet. Hec pront ocio atque desidia torpentia fiunt, sic studiis et exercitio luculenta et maximarum rerum capacia; et, eadem inpellente natura, in rerum omnium notitiam desiderio vehimur, esto non eadem solertia vel fortuna. Et, si sic est, quid obstat quin multi possint eadem in re pares effici? Et ob id quenquam se solum existimare, inter tam innumerabilem mortalium multitudinem, cursu prevalere ceteris ad gloriam, stolide mentis est. Optarem quippe ut Aragnes unica in hoc nobis esset ridiculum, cum sint innumeri tanta laqueati dementia qui, dum se in precipitium stolide presumptionis efferunt, Aragnem minus ridendam faciunt.
+
+Orythia Marpesie fuit filia et una cum Anthiopa, quam quidam sororem existimant suam, post Marpesiam Amazonum regina fuit et ante alia virginitate perpetua insignis et commendanda plurimum; tantum cum consorte regni Anthiope bellis valuit, ut multis Amazonum imperium honoribus ampliarit; et adeo militaris discipline suas laudes extulit, ut arbitraretur Euristeus, Micenarum rex, durum posse bello eius obtineri baltheum; et ob id aiunt debitori Herculi, tanquam maximum, iniunctum ut illud afferret eidem. Eximia quippe mulieri gloria est sibi ob splendidam armorum virtutem obiectum Herculem cuncta superantem. Qui cum expeditionem intrasset et novem longis navibus Amazonum occupasset litus, absente Orythia, in tumultuantes Amazones ob paucitatem et incuriam de se facile victoriam prebuere; capteque Menalippe et Ypolite, sorores Anthiope; dato regine baltheo, Menalippe restituta est. Verum cum asportasse Ypolitem Theseum, expeditionis socium, audisset Orythia, in Greciam omnem, convocatis auxiliis, bellum movere ausa est; sed ob dissensionem ab auxiliis derelicta, ab Atheniensibus superata in regnum rediit, nec quid egerit ulterius invenisse recordor.
+
+Erythrea seu Eriphile mulier ex sybillis una et insignis plurimum fuit. Quas quidem sybillas decem fuisse numero quidam putant easque propriis distinguunt nominibus; et quoniam plurimum vaticinio valuere omnes, sic illas cognominant. Nam syos eolico sermone, deus latine sonat; biles autem mentem dici dixere; et ideo sybille, quasi mente divine, seu mente deum gerentes. Ex quibus venerabilibus omnibus hanc fuisse celeberrimam referunts et eius apud Babilonios, aliquandiu ante troianum bellum, fuisse originem, esto non nulli eam Romuli, Romanorum regis, tempore vaticinatam putent. Huius — ut quidam dicunt — nomen fuit Eriphyla, sed Erythrea ideo nominata, quia apud Erythream insulam diu morata sit et ibidem plurima eius carmina sint comperta. Fuit igitur huius tanta vis ingenii aut orationis atque devotionis meritum in conspectu Dei, ut vigili studio, non absque divino munere, meruerit — si verum sit ab ea dictum quod legitur — futura tanta claritate describere, ut evangelium potius quam vaticinium videatur. Hec quidem percontantibus Grecis tam perlucide suos labores et Ylionis excidium descripsit carmine, ut nil post factum quam ante nosceretur clarius. Sic et Romanorum imperium casusque varios paucis verisque complexa est longe ante eius initium, ut nostro seculo breve potius epythoma scripsisse videatur quam predixisse futurum; et, quod longe maius meo iudicio est, archanum divine mentis, non nisi per figuras veterum et implicita prophetarum, imo Sancti Spiritus per prophetas verba, predictum, aperuit: incarnandiVerbi misterium, iam nati vitam et opera, proditionem, capturam, illusiones et inhonestam mortem resurrectionisque triunphum et ascensionem et ad extremum iudicium reditum; ut hystoriam dictasse, non venturos predixisse actus appareat. Quibus meritis et dilectissimam Deo fuisse arbitror et pre ceteris gentilium mulieribus venerandam. Sunt qui asserant insuper eam virginitate perpetua floraisse, quod ego facile credam: non enim in contagioso pectore tanta futurorum lux effulsisse potuisset. Quo tempore, seu qua in parte decesserit, abolitum est.
+
+Medusa Phorci ditissimi regis heres fuit et filia eique opulentissimum regnum extitit in athlantiaco mari, quod Hesperidas fuisse insulas non nulli credidere. Hec, si vetustati fidem prestare possumus, tam admirande fuit pulchritudinis, ut non solum excederet ceteras, sed, quasi quoddam preter naturam mirabile, quam plurimos ad se videndam exciret homines. Fuit quidem illi capillitium aureum et numerosum, faciei decus precipuum et digna proceritate corpus elatum; sed inter cetera tam grandis ac placidus oculorum illi fuit vigor ut, quos benigne respiceret, fere immobiles et sui nescios redderet. Preterea non nulli eam agricolationis fuisse peritissimam asserunt eamque inde Gorgonis consecutam cognomen: cuius opera mira cum sagacitate non solum patrias servavit divitias, sed in immensum ausit, adeo ut qui novere crederent eam occiduos quoscunque reges anteire thesauris. Et sic tam pulchritudine eximia quam etiam opulentia et sagacitate in amplissimam famam apud remotas etiam nationes evasit. Verum inter alios celebri rumore ad Argivos delata est, quos inter Perseus iuventutis achyve florentissimus, audito talium relatu, in desiderium incidit et videndi spetiosissimam feminam et occupandi thesauros; et sic, navi conscensa, cui Pegasus equus erat insigne, in occasum celeritate mirabili devectus est; ibique prudentia usus et armis reginam occupavit et aurum; et opima honustus preda remeavit ad suos. Ex his locum sibi poetica adinvenit fictio qua legimus Medusam gorgonem assuetam saxeos facere quos inspiceret eiusque crines versos in angues ira Minerve, eo quod templum eius Neptuni concubitu vitiasset peperissetque Pegasum; et Perseum, equo insidentem alato, eius in regnum evolasse et Pallantei egydis usu superasse.
+
+Infelix auri possessio est; quod, si lateat, possessori nullius est comodi; si fulgeat, mille concupiscentium nascuntur insidie; et si stent violentorum manus, non cessant possidentis anxie cure; fugatur enim quies animi, subtrahitur somnus, timor ingeritur, fides minuitur, augetur suspicio et omnis breviter vite usus impeditur misero; si vero casu quocunque pereat, anxietatibus excarnificatur, pauper factus, avarus, laudat liberalis, ridet invidus, consolatur inops et omne vulgus dolentis canit in fabulam.
+
+Yolem Euriti, regis Etholie, filiam, speciosissimam inter ceteras regionis illius virginem, sunt qui asserant amatam ab Hercule orbis domitore. Cuius nuptias cum illi Euritus spopondisset, aiunt poscenti, suasione filii, postea denegasse. Quam ob rem iratus Hercules acre bellum movit eidem eumque interemit, provincia capta, et dilectissimam sibi Yolem surripuit. Que quidem, magis paterne cedis affecta quam sponsi dilectione, vindicte avida, mirabili atque constanti astutia, quem gereret animum ficto amore contexit; et blanditiis atque artificiosa quadam petulantia in tam ferventem sui dilectionem Herculem traxit, ut satis adverteret nil eum negaturum quod posceret. At inde, quasi horreret tam hispidum habitu amantem, acri viro ante alia ponere clavam, qua monstra domuerat, imperavit; ponere leonis nemei spolium, sue fortitudinis insigne; ponere populeum sertum, pharetras sagittasque fecit. Que cum non satis animo sufficerent suo, audacius in hostem inhermem precogitatis telis insiluit; et primo digitos anulis ornari precepit, caput asperum unguentis cypricis deliniri et hyrsutos pectine discriminari crines ac hyspidam ungi nardo barbam et puellaribus corollis et meonia etiam insigniri mitra; inde purpureos amictus mollesque vestes precepit indueret, existimans iuvencula, fraudibus erenata, longe plus des coris tam robustum hominem effeminasse lasciviis quam gladio vel aconithis occidisse. Porro cum nec his satis sue indignationi satisfactum arbitraretur, in id egit mollitiei deditum, ut etiam inter mulierculas, femineo ritu sedens, fabellas laborum suorum narraret et, pensis a se susceptis, lanam colo neret digitosque, quos ad extinguendos in cunis, adhuc infans, angues duraverat, in valida iam, imo provecta etate, ad extenuanda fila molliret; equidem humane imbecillitatis et muliebrium astutiarum non minimum, intueri volentibus, argumentum est. Hac igitur animadversione artificiosa iuvenis, cum perpetua in Herculem ignominie nota, patris mortem, non armis, sed dolis et lascivia ulta est; et se eterno dignam nomine fecit. Nam quotquot ex quibuscunque monstris Euristeo triunphos victoriosus egit Alcides, ex tot victrix ipsius Yoles gloriosius triunphavit.
+
+Consuevit pestifera hec passio delitiosas subire puellulas et lascivos ociososque persepe occupare iuvenes, cum gravitatis Cupido sit spretor et mollitiei cultor eximius; et ob id intrasse predurum Herculis pectus, longe magis monstrum est, quam que sepe domuerat ipse fuerint. Quod non modicum salutis sue sollicitis debet iniecisse timoris et torporis etiam excussisse, cum pateat quam validus, quam potens hostis immineat. Vigilandum igitur est et robore plurimo nobis armanda sunt corda; non enim invitis incumbet. Obstandum ergo principiis, frenandi sont oculi ne videant vanitates, obturande sunt, more aspidis, aures, laboribus assiduis est premenda lascivia. Blandus quippe incautis sese offert et placidus intuitu primo; et si recipiatur spe leta, primo delectat ingressu, suadet ornatus corporum, mores compositos, facetias urbicas choreas cantus et carmina, ludos et commessationes atque similia. Postquam vero approbatione stolida totum occupaverit hominem et, libertate subacta, mentibus catenis iniectis et vinculis, differentibus preter spem votis, suspiria excitat, premit in artes ingenia, nullum discrimen faciens inter virtutes et vitia, dum modo consequatur optatum, in numero ponens hostium quecunque obstantia. Hinc exurentibus flammis infelicium pectora, itur rediturque et ambitu indefesso res amata perquiritur; et ex iterato sepius visu semper nova contrahuntur incendia; et cum non sit prudentie locus, itur in lacrimas, dictantur preces mellitis delinite blanditiis, instruuntur lene, promictuntur munera, donatur, proicitur, et non nunquam falluntur custodes et septa vigiliis capiuntur corda et in concupitos quandoque devenitur amplexus. Tunc pudoris hostis et scelerum suasor, rubore et honestate fugatis, parato volutabro porcis, gannientes effundit in illecebres coitus; tunc sobrietate reiecta, Cerere et Bacho fervens advocatur Venus noctesque tote spurcido consumuntur in luxu. Nec ob id furor semper extinguitur iste, quin imo persepe in ampliorem insaniam augetur. Ex quo fit ut in obedientiam illam detestabilem Alcides corruat, obliviscantur honores, effundantur substantie, armentur odia et vite sepissime subeantur pericula. Nec carent ista doloribus, interveniunt rixe et paces tenues, rursum suspitiones et zelus, animarum consumptor et corporum. Ast si minus devenitur in votum, tum amor rationis inops, additis virge calcaribus, exaggerat curas, desideria cumulat, dolores fere intollerabiles infert, nullo nisi lacrimis et querelis et morte non nunquam curandos remedio; adhibentur anicule, consuluntur Caldei, herbarum atque carminum et malefitiorum experiuntur vires, blanditie vertuntur in minas, paratur violentia, damnatur frustrata dilectio; nec deest quin aliquando tantum furoris ingerat malorum artifex iste ut miseros in laqueos impingat et gladios.
+
+O quam dulcis, quam suavis hic amor! Quem cum horrere ac fugere debeamus, in Deum extollimus, illum colimus, illum supplices oramus et sacrum ex suspiriis lacrimisque conficimus, stupra adulteria incestusque offerimus et obscenitatum nostrarum coronas immictimus!
+
+Deyanira Oenei Etholorum regis — ut quidam asserunt — fuit filia et Meleagri soror: tanta insignis formositate virgo, ut ob eius nuptias consequendas certamen inter Acheloum et Herculem oriretur. Que cum victori cessisset Herculi, a Nesso centauro adamata est; et cum illam Hercules e Calidonia transferret in patriam, ab Ebeno Calidonie fluvio, imbrium pridianarum turgido, moratus, obvium habuit amantem Nessum, se, quia eques esset, ad transportandam Deyaniram ultro Herculi obsequiosum prebentem. Cui cum concessisset Hercules, nataturus post coniugem ipse, quasi voto potitus, cum transvadasset fluvium, cum dilecta fugam arripuit. Quem cum non posset Hercules pedibus consequi, sagitta lerneo infecta tabo, fugientem actigit. Quod sentiens Nessus seque mortuum arbitratus, vestem sanguine suo infectam confestim Deyanire tradidit, asserens, sic cruentam si induat, posse Herculem ab omni extero in suum amorem retrahere. Quam Deyanira credula, loco pregrandis muneris, summens, clam aliquandiu servatam, Herculi Omphalem, seu Yolem, amanti, per Lycam servulum caute transmisit. Ipse autem cum sudore cruorem, veneno infectum, resolvisset porisque bibisset, versus in rabiem se igni comburendum ultro concessit. Et sic Deyanira, tanto viduata viro, dum retrahere speraret, perdidit et Nessi cedem etiam expiavit.
+
+Yocasta Thebarum regina fuit, magis infortunio suo clara quam meritis aut regno. Hec quidem, cum a primis Thebarum conditoribus originem duceret splendidam, virgo nupsit Layo, Thebarum regi, ex quo cum concepisset filium, ob adversum Layo responsum, ex oraculo sumptum, natum iussa feris obiciendum egra tradidit. Quem cum evestigio devoratum existimasset, apud Corinthiorum regem pro filio educatum, atque iam etate provectum, occiso ab eodem apud Phocenses Layo, vidua incognitum sumpsit in coniugem et ex eo Ethyoclem et Polinicem filios et totidem feminas, Ysmenam scilicet et Anthigonam, peperit filias. Et cum iam tam regno quam prole videretur felix, deorum responso, quem legitimum arbitrabatur virum, eum esse filium novit. Quod etsi ipsa ferret egerrime, egrius tamen ille, adeo ut ob ruborem patrati sceleris eternam cuperet noctem, oculos abiecit et regnum. Quod discordes assummentes filii, in bellum, fractis federibus, venere; etsi grandi Yocaste tristitia sepe adversum in certamen descenderent, maximo eos decertantes duello mutuis vulneribus occisos accepit. Cuius doloris inpatiens misera mater et avia, esto Creontem fratrem iam regem cerneret et orbum filium virumque captivum et Ysmenam Anthigonamque filias labanti fortune implicitas, reluctantem fessamque malis animam ferro, iam anus, expulit et anxietates cum vita finivit. Sunt tamen qui velint eam tam diu noxios errores suos ferre non potuisse, quin imo cum vidisset Edypum oculos eicientem, illico in se sevisse.
+
+Almathea virgo, quam quidam Deyphebem Glauci filiam vocant, ex Cumis Calchidiensium, Campanie veteri oppido, originem duxisse creditur; et, cum ex sybillis extiterit una, troiane desolationis tempore floruisse atque in tam longum devenisse evum, ut ad Prisci Tarquinii, Romanorum regis, usque tempus devenerit, arbitrantur aliqui. Fuit huic, antiquorum testimonio, tanti virginitas ut tot seculorum spatio nulla viri contagione fedari passa sit. Et quanquam poetarum litere testentur hanc a Phebo dilectam et eius munere et longevos annos et divinitatem obtinuisse, ego quidem reor virginitatis merito illam ab illo vero Sole, qui illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, vaticinii suscepisse lumen, quo multa predixit scripsitque futuris. Huic insuper in baiano litore secus Averni lacum dicunt insigne fuisse oraculum, quod quidem et ego vidi audivique quod servet ab ea cognomen usque in hodiernum; quod etsi corrosum sit vetustate plurima et incuria semirutum etiam sit, in ruinis maiestatem servat veterem et admirationem prestat, adhuc intuenti, magnitudinis sue. Sunt preterea qui dicant hanc Enee profugo ducatum ad inferos prestitisse, quod ego non credo; sed de hoc alias. Qui autem illam plura vidisse secula volunt, asserunt eam venisse Romam et Tarquinio Prisco novem attulisse libros, ex quibus, cum negaretur a Tarquinio precium postulatum, tres, eo vidente, combussit; et cum die sequenti ex sex reliquis illud idem pretium, quod ante ex novem petiverat, postulasset asseruissetque, ni daretur, tres evestigio exusturam, et die sequenti reliquos, a Tarquinio petitum suscepit. Quos cum servasset, a posteris compertum est eos Romanorum fata omnia continere. Quam ob causam maxima cum diligentia post hec Romani servavere et iuxta oportunitatum exigentiam de futuris consulturi ad eosdem, quasi ad oraculum, recurrebant. Michi quidem durum est credere hanc eandem extitisse cum Deyphebe; eam tamen apud Syculos clausisse diem legimus et ibidem diu eius tumulum ab incolis demonstratum est.
+
+Studiis igitur et divina gratia illustres efficimur; que nemini se dignum facienti denegata sunt. Quod si spectaremus, desidia torpentes, sentiremus plane quod, tempore perdito, ab utero, etiam annosi morientes, deferamur ad tumulum. Demum si ingenio et divinitate pervigiles valent femine, quid hominibus miseris arbitrandum est, quibus ad omnia aptitudo promptior? Si pellatur ignavia, in ipsam quippe evaderent deitatem. Fleant igitur et tabescant quibus tam grande donum inertia sublatum est; et se, inter homines animatos, fateantur lapides! Quod fiet dum suum crimen confitebuntur elingues.
+
+Nycostrata, cui postea Carmenta apud Ytalos nomen, fuit Yonii regis Arcadum filia; secundum quosdam Pallanti arcado nupsit, secundum alios nurus fuit eiusdem. Nec regni solum fulgore fuit insignis, quin imo grecarum literarum doctissima adeo versatilis fuit ingenii, ut ad vaticinium usque vigilanti penetraret studio et vaste efficeretur notissima. Que cum querentibus et a se ipsa non nunquam expromeret futura carmine, a Latinis, quasi primo Nycostrate aboleto nomine, Carmenta nuncupata est. Hec autem mater fuit Evandri, Arcadum regis, quem fabule veterum, seu quia eloquens atque facundus homo, seu quia astutus fuerit, ex Mercurio volunt fuisse conceptum. Qui — ut quidam dicunt — cum casu eum, qui verus erat pater, occidisset, seu — ut aliis placet seditione civium suorum alia ex causa orta, e regno pulsus avito, suadente Carmenta matre, et magna vaticinio promictente, si has peteret quas ostenderet sedes, facta peregrinationis socia, conscensis navibus, cum parte por pulorum secundo vento ad hostia Tiberis ex Peloponeso deveniens, eadem matre duce, in Palatino monte, quem a Pallante patre, seu a Pallante filio, nominavit, ubi pos stea Roma ingens condita est, cum suis et matre consedit construxitque oppidum Pallanteum. Sane Carmenta, cum indigenas fere silvestres comperisset homines, esto iamdus dum, Saturni profugi munere, segetes didicissent serere, eosque nullo literarum usui, seu modico et hoc greco, assuetos, a longe divina mente prospiciens quanta loco regionique celebritas servaretur in posterum, indignum rata ut adminiculo exterarum literarum futuris seculis sua monstrarentur magnalia, in eum studium ivit totis ingenii viribus, ut proprias et omnino a ceteris nationibus diversas literas exhiberet populis; cui ceptui nec defuit Deus. Sua enim gratia factum est ut, novis ab ea adinventis caracteribus secundum ytalicum ydioma, earum coniunctiones edoceret, contenta sexdecim tantum excudisse figuras, et uti diu ante Cadmus, Thebarum conditor, adinvenerat Grecis. Quas nos in hodiernum usque latinas dicimus eiusque tenemus munere; dato aliquas, et oportune, quidam sapientes addiderint, nulla ex veteribus amota. Cuius mulieris vaticinium, etsi plurimum mirati sint Latii, hoc tamen inventum adeo mirabile visum est, ut profecto crediderint rudes, non hominem sed potius deam esse Carmentam; quam ob rem cum viventem divinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi vitam duxerat, sacellum suo condidere nomini et ad eius perpetuam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia vocavere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est; quin imo ianuam civitatis, quam ibi, exigente necessitate, cives construxerunt, Carmentalem per multa secula de Carmente nomine vocavere.
+
+Multis olim dotibus Ytalia pre ceteris orbis regionibus florida fuit et fere celesti luce corusca; nec tantum suo sub celo tam splendidus quesitus est fulgor. Nam ab Asya opulentia venit et supellectilis regia; sanguinis claritas, etsi multa addiderint Greci, a Troianis habita primo. Arismetricamet geometricam artes dedere Egyptii; phylosophia et eloquentia ac mechanicum fere opus omne ab eisdem Grecis sumptum est. Agriculturam, paucis adhuc cognitam, Saturnus intulit exul; deorum infaustus cultus ab Etruscis et Numa Pompilio habitus; leges publicas Athene primo, inde senatusconsultus et Cesares prebuere; sacerdotium summum religionemque sinceram a lerosolimis attulit Simon Petrus; disciplinam autem militarem veteres excogitavere Romani, qua et armorum atque corporum robore et in rem publicam caritate integra orbis totius sibi quesivere imperium. Literarum caracteres satis ex dictis patet quoniam maioribus nostris Carmenta concesserit, cum iam ex arcada devenisset ytalica. Sic et gramatice facultatis prima dedisse semina creditum, que in ampliorem segetem successu temporum prisci traxere; quibus adeo fuit propitius Deus ut, hebraicis grecisque literis parte maxima glorie dempta, omnis quasi Europa amplo terrarum tractu nostris utatur. Quibus delinita, facultatum omnium im finita splendent volumina, hominum gesta Deique magnalia perpetua servantur memoria ut, que vidisse nequivimus ipsi, eis opitulantibus, cognoscamus. His vota nostra transmictimus et aliena cum fide suscipimus, his amicitias in longinquo iungimus et mutuis responsionibus conservamus. He Deum — prout fieri potest — nobis describunt; he celum terrasque et maria et animantia cuncta designant; nec est quod queras possibile quod ab his vigilans non possis percipere; harum breviter opere quicquid amplitudine mentis complecti atque teneri non potest, fidissime commendatur custodie. Que tamen, etsi aliis ex his non nulla contingant, nil tamen nostris commendabile aufertur. Ceterum ex tam egregiis dotibus quedam perdidimus, quedam dedimus et non nulla adhuc fere nomine potius quam effectu tenemus. Verum, quomodocunque de ceteris nostro crimine a fortuna actum sit, nec germana rapacitas, nec gallicus furor, nec astutia anglica, nec hispana ferocitas, nec alicuius alterius nationis inculta barbaries vel insultus, hanc tam grandem, tam spectabilem, tam oportunam latino nomini gloriam surripuisse potuit unquam, ut sui scilicet iuris prima literarum possent aut auderent dicere elementa et longe minus suum compertum fuisse grammaticam; quas, uti comperimus ipsi, sic etiam dedimus ultro, nostro tamen semper insignita vocabulo. Unde fit ut, quanto longius feruntur, tanto magis latini nominis amplientur laudes et honores, clariusque vetustissimi decoris nobilitatis et ingenii testimonium deferunt et incorruptum nostre perspicacitatis servant, etiam indignante barbarie, argumentum. Cuius tam eximii fulgoris, etsi Deo datori gratias agere debeamus, multum tamen laudis caritatis et fidei Carmente debemus. Quam ob rem ne a quoquam, tanquam ingrati, iure redargui possimus, ut illud pro viribus in eternam memoriam efferamus piissimum est.
+
+Pocris Pandionis Athenarum regis nata et Cephalo, Eoli regis filio, nupta, uti avaritia sua pudicis matronis exosa est, sic et viris accepta, quoniam per eam ceterarum mulierum vitium adapertum sit. Nam cum leto pioque amore vir et uxor iuvenes gauderent, eorum infortunio factum est ut desiderio Cephali caperetur Aura, seu potius Aurora quedam, ut placet aliquibus, spectande pulchritudinis mulier, quem cupidine Pocris sue detentum aliquandiu frustra in suam sententiam precibus trahere conata est. Ex quo inquit indignans: — Penitebit te, Cephale, adeo fervide dilexisse Pocrim: comperies, faxo, sisit qui temptet, eam aurum amori preposuisse tuo —. Quod audiens iuvenis, experiri avidus, peregrinationem longinquam fingens abiit flexoque in patriam gradu, per intermedium muneribus constantiam temptavit uxoris. Que, quantumcunque grandia sponderentur, impetu primo movisse nequivere; eo tandem perseverante et iocalia augente, ad ultimum hesitantem flexit animum, illique nox optatique amplexus, si detur sponsum aurum, promissi sunt. Tum Cephalus, merore consternatus, aperuit quoniam dolo frivolum Pocris amorem intercepisset; que, rubore conspersa et conscientia inpulsa facinoris, confestim in silvas abiit et se solitudini dedit. Iuvenis autem amoris inpatiens, ultro venia data, precibus aspernantem revocavit in gratiam. Sed quid refert? Nulle sunt indulgentie vires adversus conscientie morsus. Agebatur Pocris in varios animi motus; et zelo percita, ne forte id in se blanditiis Aurore vir ageret quod ipsa in illum auro mercata fuerat, clam per scopulos et abrupta montium iuga valliumque secreta venatorem consequi cepit. Quod peragens contigit, dum inter vallium herbida calamosque palustres latitans moveretur Pocris, credita a viro belua, sagitta confossa periit.
+
+Ignoro quid dixerim potius: an nil esse potentius auro in terris, aut stolidius querere quod comperisse non velis. Quorum dum utrunque insipiens mulier approbat, sibi indelebilem notam et mortem invenit quam minime inquirebat. Sed, ut auri immoderatum desiderium sinam, quo stolidi fere trahimur omnes, queso, tam obstinato zelo correpti dicant quid inde sibi emolumenti sentiant, quid decoris, quid laudis aut glorie consequantur. Meo quippe iudicio hec ridicula mentis est egritudo a pusillanimitate patientis originem ducens, cum non alibi viderimus quam hos penes, qui se adeo deiecte virtutis existimant ut facile sibi quoscunque preponendos fore concedant.
+
+Argia greca mulier, ab antiquis Argivorum regibus generosam ducens originem, Adrasti regis filia fuit et spectabili pulchritudine sua, uti de se contemporaneis letum spectaculum prebuit, sic et posteris integerrimum atque preclarum coniugalis amoris testimonium perenne reliquit; ob quod in nostros usque dies nomen eius fulgidum precipua coruscatione devenit. Hec igitur, nupta Polinici filio Edipi, Thebarum regis, et exuli, cum iam ex illo Thessandrum peperisset filium, advertens eum ob fratris fraudem mordacibus agitari curis, facta anxietatum particeps, patrem iam senem non solum exoravit lacrimis precibusque, verum et armavit in Ethioclem, preter pactionum leges cum fratre thebanum regnum occupantem tyramaice; et ne fatale responsum detrimentum susciperet, Euridici, Anphiorai vatis coniugi, preter naturam femineam liberalis effecta, pretiosum illud monile, matronis olim thebanis infaustum, ultro contulit; ex quo latitans patefactus Anphyoraus, in Thebas itum est, sed infelici omine. Nam post plurimam certaminum stragem, ceteris interfectis ducibus et Adrasto auxiliis nudato atque semifugato, cum inter cetera sordidi vulgi cesique cadavera Polinicis corpus insepultum iacere anxia coniunx audisset, extemplo regio abiecto splendore et mollicie thalami atque debilitate feminei sexus seposita, paucis comitantibus, arripuit iter in castra. Nec eam terruere insidentium itinera manus impie, non fere, non aves occisorum hominum sequentes corpora, non circumvolantes, ut arbitrantur stolidi, cesorum manes, nec — quod terribilius videbatur — Creontis imperantis edictum, quo cavebatur pena capitalis suplicii, ne quis cuiquam occisorum funebre prestaret officium; quin ardenti mestoque animo, nocte media, certaminis aream intrans, cesorum atque tetro odore redolentia corpora nunc hec nunc illa devolveret, ut parve facis auxilio ora tabentia dilectissimi viri cognosceret; nec ante destitit quam quod querebat invenerit. O mirum! Semesa iam facies armorum rubigine et squalore oppleta pulvereo et marcido iam cruore respersa, nulli iam edepol cognoscenda, amantissime coniugi occultari non potuit; nec infecti vultus sordes uxoris amovere potuerunt oscula, non voces, non lacrimas, non ignes Creontis imperium; nam cum sepe vitalem spiritum per oris oscula exquisisset lavissetque lacrimis fetidos artus et sepe vocibus in suos amplexus revocasset exanimem, flammis iam flagrantibus, ne quid pii offitii omissum linqueret, tradidit consumptumque urna condidit nec, igne patefacto pio facinore, severi regis subire gladium et catenas expavit.
+
+Flevere persepe plurime virorum egritudines carceres paupertatem et infortunia multa, stante tamen spe mitioris fortune et amoto severioris pavore. Quod etsi laudabile videatur, extremum tamen dilectionis inditium dici non potest, ut Argie dici obsequia potuere. Hec hostiles petiit agros, dum flere posset in patria; fetidum tractavit cadaver, quod iniunxisse poterat aliis; flammis regium inpendit honorem, dum clam infodisse, qualitate temporis inspecta, satis erat; ululatus emisit femineos, ubi poterat pertransire tacita; nec quid speraret habebat ex occiso exule, cum quid timeret adesset ab hoste. Sic verus amor, sic fides integra, sic coniugii sanctitas et illibata castitas suasisse potuere. Quo merito laudanda, colenda et splendido extollenda preconio venit Argia.
+
+Mantho, Thyresie, maximi Thebanorum vatis, filia, tempore Edipi regis filiorumque fuit insignis. Hec quidem sub patre magistro tam pronpti atque capacis fuit ingenii, ut pyromantiam, vetustissimum Caldeorum, seu — ut volunt alii — Nembroth inventum, adeo egregie disceret, ut evo suo nemo melius flammarum motus colores et murmura, quibus, nescio quo dyabolico opere, futurorum dicunt demonstrationes inesse, cognosceret. Preterea fibras pecudum et taurorum iecinora et quorumcunque animalium exta perspicaci cognovit intuitu; traxitque sepissime — ut creditum est — suis artibus spiritus immundos et inferorum manes coegit in voces et responsa dare querentibus. Sane cum iam bello cecidissent argivi reges qui Thebas obsederant, occupassetque Creon civitatis imperium, hec — ut placet aliquibus — regem novum fugiens, secessit in Asyam ibique Clarii Apollinis fanum, postea celeberrimum divinatione, instituit et Mopsum, inclitum sui seculi vatem, esto ex quo conceptum non prodat antiquitas, peperit. Alii vero aliter sentiunt dicuntque eam cum complicibus quibusdam suis, post thebanum bellum, errasse diu et tandem in Ytaliam devenisse ibique Tyberino iuncta cuidam, concepisse ex eo et peperisse filium, quem Cithconum dixere, a quibusdam Byanorem etiam vocitatum; et inde cum prole in Cisalpinam Galliam transiecisse, ubi cum palustria loca, Benaco contermina lacui, comperisset sua natura munita, seu ut suis cantationibus posset vacare liberius, seu vite residuum securius ducere, media in palude, in supereminente aquis solo, posuisse sedem et ibidem post tempus mortuam atque sepultam. Circa cuius tumulum aiunt Cithconum civitatem suis constituisse eamque de matris nomine Manthuam vocitasse. Quidam vero arbitrati sunt eam in mortem usque constanti proposito virginitatem servasse: floridum quippe atque sanctissimum opus et laudabile plurimum, ni illud nephastis suis labefactasset artibus Deoque vero, cui dicanda est, virginitatem servasset.
+
+Meniarum uxorum numerus ac nomina, seu coevorum scribentium desidia, seu annositatis vitio, nobis subtracta sunt; equidem indigne, cum non vulgari facinore meruerint in precipuam efferri gloriam. Sed postquam invidenti fortune sic visum est, qua poterimus arte, ornabimus innominatas digno preconio easque pro viribus in memoriam posteritatis educere, tanquam meritas bene, conabimur.
+
+Menie igitur fuere ex lasonis atque Argonautarum sociis non minime nobilitatis splendidissimi iuvenes; qui cum, peracta expeditione colchida, redissent in Greciam, veteri relicto solo, apud Lacedemonios sibi delegere sedes. Quibus non solum a Lacedemoniis amicabiliter concessa civitas est, verum inter patres et reipublice presidentes assumpti sunt. Cuius tam splendide munificentie successores minus memores, libertatem publicam ignominiose servituti velle subigere ausi sunt. Erant enim ea tempestate opulenti iuvenes, nec solum suo fulgore perlucidi, verum et generosorum Lacedemonum affinitatibus septigemina fulgebant luce. Nam inter alia erant ei spetiosissime coniuges a nobilissimis civibus ducentes originem, non edepol pars ultima mundani decoris; cui et clientele addebantur ingentes, ex quibus non gratiam publice patrie felicitati sensere, sed suis ascribentes meritis, eo se fatuitati permisere evelii, ut ceteris se preferendos fore existimarent; ex quo in cupidinem corruere imperii; et hinc ad occupandam rem publicam temere conatus exposuere suos. Quam ob causam, detecto crimine, capti carcerique traditi et capitali supplicio, tanquam hostes, damnati sunt autoritate publica. Et dum nocte sequenti, Lacedemonum veteri more, deberet illis a carnificibus mors inferri, meste flentesque coniuges pro liberatione damnatorum inauditum inivere consilium; nec cogitato distulere operam dare. Squalidis igitur vestimentis velatoque ore, opplete lacrimis, cum iam in noctem occumberet dies, quoniam nobiles essent femine, intrandi carcerem perituros visure viros, facile a custodibus obtinuere licentiam. Ad quos cum advenissent, non tempus consumpsere lacrimis et ploratu, sed repente explicato consilio, cum viris mutatis vestibus, velatisque illis femineo ritu Eaciebus, flentes, deiectis in terram oculis fingentesque mestitiam, noctis etiam suffragantibus tenebris, et reverentia, nobilibus feminis debita, deceptis custodibus, morituros emisere, ipsis damnatorum loco remanentibus; nec ante fraus comperta est quam, venientibus suppliciorum ministris, ut damnatos in mortem educerent, pro viris femine comperte sint.
+
+Grandis profecto mulierum fides et egregius amor; sed sinamus fraudis in custodes ludibrium, salutem damnatis exhibitam, quid patribus visum sit et quid inde secutum; sacri coniugalis amoris vires et audaciam mulierum paululum contemplemur. Instituto nature, veteri et indissolubili nexu firmato, non nulli volunt dissidentium coniugum nullum fore pernitiosius odium; sic et convenientium amorem excedere ceteros. Nam rationis igne succensus non urit ad insaniam, sed in complacentiam calefacit et tanta caritate corda copulat, ut eque semper cuncta nolint velintque; et tam placide assuetus unitati, ad continuationem sui nil omietit, nil agit tepide vel remisse; et si hostis fortuna sit, ultro labores et pericula subit et vigilantissimus in salutem meditatur consilia, remedia comperit et excudit fallacias, si exigat indigentia. Hic suavissimus, etiam placido convictu firmatus, coniugum Meniarum tanto fervore inpulit animos, ut, quas nequissent ante vidisse, periclitantibus viris, ingenii pressis viribus, decipulas invenirent, instrumenta pararent, rerum ordinem, tempus rationemque agendorum ut oculatos severosque custodes deciperent; et, sublata sensualitatis nebula, advertentes quoniam nil honestum pro salute amici omictendum sit, ex intimis cordis latebris excitata pietate, ut viros periculo eximerent, temerario ausu in id irent ut, quos publica damnaverat autoritas, pudicus coniugalis amor absolveret, quos carceri manciparat, emicteret, quos iam tenere dirum videbatur et capitale supplicium, e carnificum manu subtractos securitati viteque donaret; et, quod permaximum visum est, lusa legum potestate, decreto publico ac patrum autoritate et totius civitatis voto frustrato, ut quod optabant impleretur non expavere loco damnatorum sub deceptorum custodum imperio sese claudere. Non edepol tam sinceram fidem, amorem tam integrum admirari sufficio et ob id ratum habeo, si remisse amassent, si tenui fuissent astricte vinculo, cum illis per ocium domi torpere fas esset, hec tam grandia non fecissent. Attamen, ut multa paucis claudam, has asserere audeo veros certosque fuisse viros. Meniasque iuvenes, quas simulabant, feminas extitisse.
+
+Penthesilea virgo Amazonum regina fuit, et successit Orythie et Anthyopi reginis: quibus tamen procreata parentibus, non legi. Hanc aiunt, oris incliti spreto decore et superata mollicie feminei corporis, arma induere maiorum suarum aggressam; et auream cesariem tegere galea ac latus munire faretra; et militari, non muliebri, ritu currus et equos ascendere; seque pre ceteris preteritis reginis mirabilem exhibere, viribus et disciplina, ausa est. Cui nec ingenium validum defuisse constat, cum legatur securis usum, in seculum usque suum incognitum, fuisse compertum. Hec — ut placet aliquibus — audita troiani Hectoris virtute, invisum ardenter amavit, et cupidine, in successionem regni, inclite prolis ex eo suscipiendi, in tam grandem oportunitatem cum maxima suarum copia eius in auxilium adversus Graios facile provocata descendit. Nec eam clara grecorum principum perterruit fama, quin Hectori armis et virtute cupiens quam formositate placere, sepissime certamina frequentium armatorum intraret; et non nunquam hasta prosternere, quandoque obsistentes gladio aperire et persepe arcu versas in fugam turmas pellere et tot tanque grandia viriliter agere, ut ipsum spectantem aliquando Herculem in admirationem sui deduceret, Tandem dum in confertissimos hostes virago hec die preliaretur una, seque ultra solitum tanto amasio dignam ostenderet, multis ex suis iam cesis, letali suscepto vulnere, miseranda medios inter Grecos a se stratos occubuit. Alii vero volunt eam, Hectore iam mortuo, applicuisse Troiam et ibidem — ut scribitur — acri in pugna cesam.
+
+Essent qui possent mirari mulieres, quantumcunque armatas, in viros unquam incurrere ausas, ni admirationem subtraheret quoniam usus in naturam vertatur alteram, quo hec et huiusmodi longe magis in armis homines facte sunt, quam sint quos sexu masculos natura fecit, et ociositas et voluptas vertit in feminas seu lepores galeatos.
+
+Polysena virgo Priami, regis Troianorum, ex Hecuba fuit filia, tam floride pulchritudinis adulescentula, ut severo pectori Achillis Peliadis flammas immictere potuerit cupidinis eumque, matris Hecube fraude, in suam necem nocte solum in templum usque Apollinis Tymbrei deducere. Ob quam minus debito lapsis troianis viribus et Ylione deiecto, a Neoptholemo in piaculum manium patris et ad eius tumulum deducta est; ibique — si maiorum literis fides ulla prestari potest — videns acrem iuvenem expedisse gladium, flentibus ceteris circumstantibus, innocens adeo constanti pectore et intrepido vultu iugulum prebuit, ut non minus admiratio fortitudinis eius quam pietas pereuntis moveret animos.
+
+Magnum quippe et memoratu dignum nequivisse tenella etas, sexus femineus, mollicies regia, mutata fortuna, grandem pressisse virginis animum et potissime sub victoris et hostis gladio, sub quo non nunquam egregiorum virorum nutant et persepe deficiunt animosa pectora. Crediderim facile hoc generose nature opus, ut ostenderet hac mortis parvipensione quam feminam produxisset, ni tam cito hostis surripuisset fortuna.
+XXXIV. De Hecuba regina Troianorum.
+
+Hecuba Troianorum preclarissima regina fuit, eque perituri splendoris fulgor et miseriarum certissimum documentum. Hec secundum quosdam Dymantis Aonis filia extitit. Alii vero Cipsei regis Tracie volunt, quod quidem et ipse arbitror, cum sic opinetur a pluribus. Nupsit hec virgo Priamo Troianorum regi illustri, et ex eo mixtim utriusque sexus concepit peperitque filios decem et novem, inter quos iubar illud eximium Frigie probitatis Hector; cuius tantus fuit militie fulgor, ut non se tantum eterna fama splendidum faceret, quin imo et parentes patriamque perenni nobilitaret gloria. Verum non tantum felicis regni decore ac multiplicis prolis serenitate fulgida facta est, quin, urgente adversa fortuna, orbi toto longe deveniret cognita. Hectorem nempe dilectissimum sibi et Troilum adolescentem et iam maiora viribus audentem, manu Achillis cesos et ea cede regni solidam basem fere eversam mestissime flevit. Sic et a Pyrro Paridem trucidatum, inde auribus naribusque truncatum Deyphebum atque fede exanimatum, Ylyonem igne cremari danao, Polytem patris in gremio confodi, Priamum ipsum senem secus domesticas aras exenterari, Cassandram filiam, Andromacam nurum seque captivam ab hostibus trahi, Polysenam ante Achillis tumulum obtruncari, Astianactem nepotem ex latebris surreptum saxo illidi miseranda conspexit. Et postremo tracio in litore tumulatum adolescentulum Polydorum, Polymestoris fraude occisum, comperit atque flevit. Quibus tot tanque immanibus oppressa doloribus in rabiem versam volunt aliqui traciosque per agros ritu ululasse canum; et sic mortuam et in tumulo hellespontiaci litoris, cui nomen a se Cynosema, sepultam. Non nulli dicunt in servitutem ab hostibus cum reliquis tractam et, ne miseriarum illi particula deesset ulla, vidisse ultimo Cassandram, occiso iam Agamenone, Clitemestre iugulari iussu.
+
+Cassandra Priami fuit, Troianorum regis, filia. Huic quidem — ut vetustas asserit — vaticinii mens fuit, seu quesita studiis, seu Dei dono, seu potius dyabolica fraude, non satis certum est. Hoc tamen affirmatur a multis, eam longe ante rapinam Helene, audaciam Paridis et adventum Tyndaridis et longam civitatis obsidionem et postremam Priami atque Ylionis desolationem persepe et clara cecinisse voce; et ob hoc, cum nulla dictis suis prestaretur fides, a patre et Eratribus verberibus castigatam volunt; ac etiam fabulam inde confictam, eam scilicet ab Apolline dilectam et in eius concubitum requisitam; quem se prestaturam promississe dicunt, si ab eodem ante eidem futurorum notitia prestaretur. Quod cum suscepisset negassetque promissum, nec Apollo posset auferre concessum, aiunt illum muneri adiecisse neminem quod diceret crediturum; et sic factum est ut quod diceret tanquam fatue dictum crederetur a cunctis. Hec nobili cuidam Corebo desponsata iuveni, prius illum in bello perdidit quam ab eo susciperetur in thalamum; et demum, pereuntibus rebus, captiva Agamenoni cessit in sortem. A quo cum Micenas traheretur, eidem cecinit sibi a Clitemestra preparatas insidias atque mortem. Cuius verbis cum fides daretur nulla, post mille maris pericula, Micenas cum Agamenone devenit, ubi, eo Clitemestre fraude ceso, et ipsa eiusdem Clitemestre iussu iugulata est.
+
+Clitemestra Tyndari, regis Oebalie, filia fuit ex Leda et Castoris atque Pollucis et Helene soror, virgoque nupsit Agamenoni, Micenarum regi. Clue etsi genere satis et coniugio clara esset, nephario tamen ausu clarior facta est. Nam imperante Agamenone viro Grecorum copiis apud Troiam, cum ex eo iam plures filios peperisset, ociosi atque desidis iuvenis Egysti, olim Thiestis ex Pelopia filii, qui ob sacerdotium abstinebat ab armis, in concupiscentiam incidit; et — ut placet aliquibus — Nauplii senis, Palamedis olim patris, suasionibus, eius in amplexus et concubitum venit. Ex quo scelere secutum est ut, seu timore ob patratum facinus redeuntis Agamenonis, seu amasii suasione et regni cupidine, seu indignationis concepte ob Cassandram, que ab Agamenone deducebatur Micenas, animosa mulier armato animo et fraudibus temerario ausu surrexit in virum eumque victorem Ylii redeuntem et maris tempestatibus fessum, ficta oris letitia, suscepit in regiam; et — ut quibusdam placet — cenantem et vino iam forte madentem percuti iussit ab adultero ex insidiis prodeunte. Alii autem dicunt, cum recubaret, vestimentis victoria quesitis implicitus, quasi grecanicis festum clarius esset futurum, placide adultera coniunx illi suasit ut patrias indueret vestes et quas ipsa in hoc ante confecerat; easque exitu carentes audax porrexit eidem; et cum iam brachia manicis iniecisset vir quereretque circumvolutus unde posset emictere caput, semiligatus adultero percussori, ab eadem suadente, concessus est et sic, eo neminem vidente, percussus est. Quo facto regnum occupavit omne et cum adultero Egysto per septennium imperavit.
+
+Sane cum excrevisset interim Horestes, Agamenonis ex ea filius, quem clam servaverant a furore matris amici, animumque in necem patris ulciscendam sumpsisset, tempore sumpto eam cum adultero interemit.
+
+Quid incusem magis nescio: scelus an audaciam? Primum, pregrande malum non meruerat vir inclitus; secundum, quanto minus decebat perfidam mulierem, tanto abominabile magis. Habeo tamen quid laudem, Horestis scilicet virtutem, que diu substinere passa non est a pietate inceste matris retrahi quin in inmeriti patris necem animosus ultor irrueret et in male meritam matrem filius ageret quod minus meritus genitor ab adultero sacerdote, incesta imperante femina, passus fuerat; et eorum, quorum imperio et opere paternus sanguis eiusus fuerat, ut in autores verteretur scelus, effuso sanguine piaretur.
+
+Helena tam ob suam lasciviam — ut multis visum est — quam ob diuturnum bellum ex ea consecutum, toto orbi notissima femina, filia fuit Tyndari, Oebalie regis, et Lede, formosissime mulieris, et Menelai Lacedemonum regis coniunx. Huius — ut omnes aiunt veteres greci latinique post eos — tam celebris pulchritudo fuit ut preponatur facile ceteris. Fatigavit enim — ut reliquos sinamdivini ingenii virum Homerum, ante quam illam posset secundum precepta satis convenienter describere carmine. Preterea pictores et sculptores multiplices egregii omnes eundem sumpsere laborem ut tam eximii decoris saltem effigiem, si possent, posteritati relinquerent. Quos inter, summa conductus a Crotoniensibus pecunia, Zeusis heracleotes, illius seculi famosissimus pictor et prepositus ceteris, ad illam pinniculo formandam, ingenium omne artisque vires exposuit; et cum, preter Homeri carmen et magnam undique famam, nullum aliud haberet exemplum, ut per hec duo de facie et cetero persone statu potuerat mente concipere, excogitavit se ex aliis plurium pulcherrimis formis divinam illam Helene effigiem posse percipere et aliis poscentibus designatam ostendere; et ostensis postulanti a Crotoniatibus, primo formosissimis pueris et inde sororibus, ex formosioribus quinque precipuo decore spectabiles selegit; et collecta secum ex pulchritudine omnium forma una, totis ex ingenio celebri emunctis viribus, vix creditum est satis plene quod optabat arte potuisse percipere. Nec ego miror: quis enim picture vel statue pinniculo aut celo potuerit inscribere letitiam oculorum, totius oris placidam affabilitatem, celestem risum motusque faciei varios et decoros secundum verborum et actuum qualitates? Cum solius hoc nature officium sit. Fecit ergo quod potuit; et quod pinxerat, tanquam celeste simulacri decus, posteritati reliquit. Hinc acutiores finxere fabulam eamque ob sydereum oculorum fulgorem, ob invisam mortalibus lucem, ob insignem faciei candorem aureamque come volatilis copiam, hinc inde per humeros petulantibus recidentem cincinnulis, et lepidam sonoramque vocis suavitatem nec non et gestus quosdam, tam cinnamei roseique oris quam splendide frontis et eburnei gucturis ac ex invisis delitiis pectoris assurgentis, non nisi ex aspirantis concipiendis aspectu, Iovis in cignum versi descripsere filiam, ut, preter quam a matre suscepisse poterat formositatem, intelligeretur ex infuso numine quod pinniculis coloribusque ingenio suo imprimere nequibant artifices. Ab hac tam spectanda pulcritudine in Laconas Theseus ab Athenis evocatus ante alios, virginem et etate tenellam, in palestra patrio ludentem more, audax rapuit; et etsi preter oscula pauca eidem auferre nequiverit, aliqualem tamen labefactate virginitatis iniecit notam. Que fratribus ab Eletra Thesei matre, seu — ut volunt alii — a Protheo rege egyptio, absente Theseo, repetentibus restituta; et tandem matura viro Menelao, Lacedemonum regi, coniugio iuncta est, cui Hermionam filiam peperit unicam. Post hec, fluentibus annis, cum redisset Ylionem Paris, qui ob somnium pregnantis matris in Yda fuerat expositus, et in lucta Hectorem fratrem superasset non cognitus, mortem, crepundiis ostensis et a matre cognitis, evitasset, memor sponsionis spetiosissime coniugis sibi a Venere, ob latam a se apud Ydam sententiam, seu — ut alii volunt — postulaturus Hesyonam, fabrefactis ex Yda navibus, regio comitatu sotiatus, transfretavit in Greciam et a Menelao fuit susceptus hospitio. Ibi cum vidisset Helenam celesti decore conspicuam atque regio in cultu lascivientem seque intueri cupientem, captus illico et ex moribus spe sumpta, captatis temporibus, scintillantibus fervore oculis, furtim impudico pectori ignem sue dilectionis ingessit. Ceptisque fortuna favit: nam, exigente oportunitate, eo relicto, Cretam Menelaus perrexerat. Quam ob rem placet aliquibus, eis equis flammis urentibus, ex composito factum esse ut Paris ignem, per quietem visum ab Hecuba, portaret in patriam et vaticinia adimpleret; maxima cum parte thesaurorum Menelai, noctu, ex laconico litore, seu — ut aliis placet — ex Citharea, ibidem vicina insula, dum in templo quodam, patrio ritu, ob sacrum conficiendum, Helenam vigilantem raperet parateque classi imponeret; et cum ea post multa pericula deveniret in Troiam: ubi cum precipuo honore a Priamo suscepta est, eo extimante potius notam iniurie abstersisse ob detentam a Thelamone Hesionam, quam postremam regni sui desolationem suscepisse in patria. Hac huius illecebra mulieris universa Grecia commota est; et cum gray principes omnes Paridis potius iniuriam ponderarent quam Helene lasciviam, ea frustra repetita sepius, in Troie excidium coniurarunt unanimes; collectisque viribus, cum mille vel amplius navibus, armatorum honustis, litus inter Sygeum et Retheum, promontoria Frigie, occupavere et Ylionem obsederunt, frustra obsistentibus Frigiis. Helena quidem quanti foret sua formositas ex muris obsesse civitatis vidisse potuit, cernens litus omne completum hostibus et igne ferroque circumdesolari omnia, populos inire certamina ac per mutua vulnera in mortem iri et tam troiano quam greco sanguine Cuncta fedari. Que quidem tam pertinaci proposito repetita est atque detenta, ut, dum non redderetur, per decennium cede multorum nobilium cruenta perseveraret obsidio. Qua stante, Hectore iam mortuo et Achille, atque a Pyrro, acerrimo iuvene, trucidato Paride, quasi parvum sibi visum sit peccasse semel, Helena secundas inivit nuptias nupsitque Deyphebo iuniori. Tandem cum proditione tentaretur quod armis obtineri non posse videbatur, hec, que obsidioni causam dederat, ut opus daret excidio et ad viri primi gratiam promerendam, in eandem volens sciensque devenit; et cum dolo simulassent Greci discessum, Troianis preteritis fessis laboribus et nova letitia festisque epulis victis somnoque sepultis, Helena choream simulans accensa face in tempore ex arce revocavit intentos. Qui redeuntes, cum tacite semisopitam urbem reseratis ianuis intrassent, ea incensa et Deyphebo fede ceso, Helenam post vigesimum a raptu annum Menelao restituere coniugi.
+
+Alii vero asserunt Helenam non sponte sua a Paride raptam et ob id a viro meruisse suscipi. Qui cum ea Greciam repetens, a tempestate et adverso vento agitatus plurimum, in Egyptum cursum vertere coactus, a Polibo rege susceptus est. Post hoc sedatis procellis in Lacedemona cum reacquisita coniuge fere post octavum annum a desolato Ylione susceptus est. Ipsa autem quam diu post hec vixerit, aut quid egerit, seu quo sub celo mortua sit, nusquam legisse recordor.
+
+Circes, cantationibus suis in hodiernum usque famosissima mulier, ut poetarum testantur carmina, filia fuit Solis et Perse nynphe, Occeani filie, sororque Oethe Colcorum regis: Solis, ut arbitror, ideo filia dicta, quia singulari floruerit pulchritudine, seu quia circa notitiam herbarum fuerit eruditissima, vel potius quia prudentissima in agendis: que omnia solem, variis habitis respectibus, dare nascentibus mathematici arbitrantur. Quo autem pacto, relictis Colcis, Italiam petierit, minime legisse memini. Eam Etheum Volscorum montem, quem de suo nomine dicimus in hodiernum usque Circeum, incoluisse omnes testantur historie; et cum nil preter poeticum legatur ex hac tam celebri mulieres recitatis succincte poeticis, quo prestabitur ingenio mentem excutiemus credentium. Volunt igitur ante alia quoscunque nautas, seu ex proposito, seu tempestatis inpulsu, ad dicti montis, olim insule, litora applicantes, huius artibus cantatis carminibus, seu infectis veneno poculis, in feras diversarum specierum fuisse conversos; et hos inter vagi Ulixis fuisse sotios, eo, Mercurii mediante consilio, servato. Qui cum evaginato gladio mortem minaretur venefice, socios reassumpsisse in formam redactos pristinam et per annum conturbernio usus eiusdem, ex ea Thelegonum suscepisse filium dicunt; et ab ea plenum consilii discessisse. Quo sub cortice hos existimo latere sensus. Sunt qui dicant hanc feminam haud longe a Caieta, Campanie oppido, potentissimam fuisse viribus et sermone, nec magni facientem, dum modo aliquid consequeretur optatum, a nota illesam servasse pudicitiam; et sic multos ex applicantibus litori suo blanditiis et ornatu sermonis non solum in suas illecebras traxisse, verum alios in rapinam et pyrraticam inpulisse, non nullos, omni honestate postposita, ad exercenda negotia et mercimonia dolis incitasse, et plures ob sui singularem dilectionem in superbiam extulisse. Et sic hi, quibus infauste mulieris opera humana subtracta videbatur ratio, eos ab eadem in sui facinoris feras merito crederetur fuisse conversos. Ex quibus satis comprehendere possumus, hominum mulierumque conspectis moribus, multas ubique Cyrces esse et longe plures homines lascivia et crimine suo versos in beluas. Ulixes autem, Mercurii consilio predoctus, prudentem virum satis evidenter ostendit, quem adulantium nequeunt laqueare decipule, quin imo et documentis suis laqueatos persepe solvit a vinculo. Reliquum satis patet ad hystoriam pertinere: qua constat Ulixem aliquandiu permansisse cum Circe. Fertur preterea hanc eandem feminam Pici, Saturni filii, Latinorum regis, fuisse coniugem eumque augurandi docuisse scientiam, et ob zelum, quia Pomonam nynpham adamaret, eum in avem sui transformasse nominis. Erat enim illi domesticus picus avis, ex cantu cuius et motibus summebat de futuris augurium; et, quia secundum actus pici vitam duceret, in picum versus dictus est. Quando, seu quo mortis genere aut ubi hec defuncta sit Circes, compertum non habeo.
+
+Camilla insignis et memoratu dignissima virgo fuit et Volscorum regina. Hec ex Methabo Volscorum rege antiquissimo et Casmilla coniuge genita, nascens matri mortis causa fuit; nam cum enixa parvulam moreretur, a Methabo patre, una tantum ex materno nomine dempta litera, Camillam filiam nuncupavit in sui solatium. Huius quidem virginis a natali suo die severa fortuna fuit; nam paululum post matris funus, Methabus, Privernatum civium suorum repentina seditione regno pulsus, nil, fugam arripiens, preter parvulam hanc filiam suam, sibi pre ceteris rebus dilectam, asportasse in exilium potuit. In quod cum solus pedesque miser effugeret et in ulnis sociam deportaret Camillam, ad Amasenum fluvium, pridiano imbre tumentem, devenit; nec cum, onere infantule prepeditus, posset enare, in oportunum devenit consilium, porrigente Deo qui celebrem futuram virginem ignobili assummi fato nolebat. Illam igitur suberis cortice involutam iaculo, quod forte ferebat, alligavit atque Dyane devovit, si servasset incolumem; et vibratum totis viribus brachio iaculum, cum filia, in ripam transiecit adversam, quam evestigio nando secutus est; et cum illam Dei munere comperisset illesam, in miseria letus, silvarum petiit latebras nec absque labore plurimo parvulam educavit lacte ferino. Que cum in validiorem evasisset etatem, tegere ferarum corpus cepit exuviis et tela vibrare lacertis fundasque circumagere, arcus tendere, gestare pharetras, cursu cervos capreasque silvestres insequi atque superare, labores femineos omnes despicere, virginitatem pre ceteris inviolatam servare, iuvenum amores ludere et connubia potentum procerum omnino respuere ac sese totam Dyane obsequio, cui pater devoverat, exhibere. Quibus exercitiis durata virgo, in patrium revocata regnum, servavit robore inflexo propositum. Tandem cum a Troia veniens Eneas Lavinam sumpsisset in coniugem, et ob id bellum inter eum Turnumque rutulum esset exortum, congregantibus eis undique copias, Camilla, Turni para tibus favens, cum grandi Volscorum agmine venit auxiliatrix eidem; et cum sepius armata irruisset in Teucros et die una acriter pugnans multos occidisset ex eis, et novissime Corebum quendam, Cybelis sacerdotem, armorum eius avida, sequeretur, ab Arrunte quodam ex hostibus, sagitta sub papilla letaliter percussa, maximo Rutulorum damno moribunda collapsa est; et sic inter amata exercitia expiravit.
+
+Hanc intueantur velim puellule hodierne; et dum sui iuris virginem adultam et pro libito nunc latos agros, nunc silvas et lustra ferarum accintam faretra discurrentem, labore assiduo lascivias illecebris appetitus prementem, delitias atque molliciem accuratas offas et elaborata pocula fugientem et constantissimo animo coevorum iuvenum, non dicam amplexus, sed verba etiam respuentem viderint, monite discant quid eas in domo patria, quid in templis, quid in theatris, in quibus spectantium multitudo et severissimi morum censores conveniunt, deceat; minus quidem honestis negare aures, os taciturnitate frenare, oculos gravitate compescere, mores componere et gestus omnes suos honestatis mole comprimere, ocia, commesationes, lautitias nimias, choreas et iuvenum vitare consortia; sentiantque quoniam nec optare quod libet, nec quod licet agere sanctum sit aut castitati cono forme; ut prudentiores facte et laudabili virginitate florentes in sacras nuptias mature, maioribus obtemperantes suis, deveniant.
+
+Penelopes Ycari regis filia fuit et Ulixis strenuissimi viri coniunx: illibati decoris atque intemerate pudicitie matronis exemplum sanctissimum et eternum. Huius quidem pudoris vires a fortuna acriter agitate, sed frustra, sunt; nam cum iuvencula virgo, et ob venustatem forme plurimum diligenda, a patre iuncta fuisset Ulixi peperissetque ex eo Thelemacum; et ecce in expeditionem troiani belli vocatus, imo vi fere tractus, Ulixes, ab eo cum Laerte patre iam sene et Anthyclia matre et parvo filio relicta est. Sane, perseverante bello, nullam preter decennalem viduitatis iniuriam passa est. Attamen, Ylione deiecto, cum repetentes domum proceres aut in scopulos tempestate maris illisos, aut in peregrinum litus inpulsos aut undis absortos, seu paucos in patriam receptos, fama monstraret, solius Ulixis erat incertum quo cursum tenuissent naves. Quam ob rem cum expectatus diu non reverteretur in patriam, nec appareret ab ullo usquam visum, mortuus existimatus est; qua credulitate Anthyclia genitrix miseranda, ad leniendum dolorem, vitam terminavit laqueo. Penelopes autem, etsi egre plurimum ferret viri absentiam, longe tulit egrius sinistram mortis eius suspitionem. Sed post multas lacrimas et Ulixem frustra vocatum sepissime, inter senem Laertem et Thelemacum puerum in castissimam et perpetuam viduitatem senescere firmato animo disposuit. Verum cum et forma decens moresque probabiles et egregium genus ad se diligendam atque concupiscendam quorundam nobilium ex Ythachia atque Cephalania et Etholia provocasset animos, plurimum instigationibus eorum vexata est. Nam cum in dies spes vite Ulixis aut reditus eiusdem continuo videretur minui, eo ventum est ut, abeunte rus ob fastidium procatorum Laerte, procatores ipsi Ulixis occuparent regiam et Penelopem precibus atque suasionibus pro viribus, et sepissime, in suum provocarent coniugium. Ast mulier, metuens ne forte sacri pectoris violaretur propositum, cum iam cerneret viam negationibus auferri, divino profecto illustrata lumine, terminis et astutia infestos, saltem ad tempus, fallendos esse arbitrata est; petiit instantibus sibi tam diu liceret expectare virum donec telam, quam more regalium mulierum ceperat, perfecisse posset. Quod cum facile concessissent competitores egregii, ipsa femineo astu quicquid in die solerti studio texens videbatur operi iungere, clam revocatis filis, subtrahebat in nocte. Qua arte cum eos in regia Ulixis bona assiduis conviviis consumentes aliquandiu lusisset, nec iam amplius videretur locum fraudi posse prestari, Dei pietate factum est ut ex Pheycum regno navigans, post vigesimum sui discessus annum, solus et incognitus Ulixes Ythachiam veniret pastoresque suos scitaturus rerum suarum statum adiret; et cum ex astutia pauper incessisset habitu, a Sybote iam sene porcario suo comiter susceptus, ab eodem referente fere omnem rerum suarum comprehendit seriem et Thelemacum a Menelao redeuntem vidit seque clam illi cognitum fecit et consilium suum aperuit omne; factumque est ut a Sybote incognitus deduceretur in patriam. Quo cum vidisset quo pacto rem suam traherent procatores atque pudicam Penelopem eorum renuentem coniugium, irritatus, cum Sybote subulco et Phylitia opilione suo atque Thelemaco Elio, clausis regie ianuis, in procatores convivantes insurgens, Eurimacum, Polibi filium, et Anthinoum, Anphinonem atque Clisippum samium, Agelaum aliosque, frustra veniam exorantes, una cum Melantheo caprario suo, hostibus arma ministrante, atque mulieribus domesticis, quas noverat cum procatoribus contubernium habuisse, occidit; suamque Penelopem ab insidiis procantium liberavit. Que tandem, cum vix eum recognoscere potuisset, summo perfusa gaudio, diu desideratum suscepit. Vult tamen Lycophron quidam, novissimus poetarum ex Grecis, hanc suasionibus Nauplii senis, ob vindictam occisi Palamedis filii sui, fere omnes Grecorum coniuges lenocinio in meretricium deducentis, Penelopem cum aliquo ex procatoribus in amplexus et concubitum venisse. Quod absit ut credam, celebrem castimonia multorum autorum literis mulierem, unius in contrarium asserentis, Penelopem preter castissimam extitisse. Cuius quidem virtus tanto clarior atque commendabilior quanto rarior invenitur et, maiori inpulsa certamine, perseveravit constantior inconcussa.
+
+Lavinia Laurentum regina, genus a Saturno cretensi ducens, Latini regis et Amate coniugis eius filia fuit unica; et tandem Enee, strenuissimi Troianorum ducis, coniunx, magis belli Enee Turnique rutuli causa clara quam alio facinore suo. Hec equidem ob insigne formositatis sue decus et patrium regnum, cui successura videbatur, a Turno Rutulorum rege ardentissimo iuvene in coniugium instantissime petebatur eique ex eo spem fecerat Amata mater, que, avia, desiderio nepotis favebat inpense. Sane Latinus augurandi peritus, cum ab oraculo suscepisset filiam extero duci tradendam coniugio, tardius ibat in votum; quin imo cum a Troia profugus advenisset Eneas, Latinus, tam ob generis claritatem quam ob oraculi monitus, eidem poscenti amicitiam spopondit et filiam. Quam ob rem inter Eneam Turnumque bellum suscitatum est; et post multa certamina obtinentibus Troianis per vulnera et sanguinem mortemque plurium nobilium, ab Enea in Lavinie nuptias itum est, mortua iam ob indignationem Amata laqueo.
+
+Sunt tamen qui velint bellum post nuptias exortum, sed, qualitercunque gestum sit, constat Laviniam ex Enea clarissimo principe concepisse filium et, eo ante diem partus apud Numicum fluvium rebus humanis subtracto, cum Ascanium privignum regnantem timeret, secessisse in silvas et ibi postumum peperisse atque — ut volunt aliqui — Iulium nominasse Silvium. Sane cum mitior credito esset in novercam Ascanius et sibi Albam civitatem condidisset, ultro secedens Lavinie regnum patrium liquit, quod Lavinia, veterem pectori generositatem gerens, honeste atque pudice vivens summa cum diligentia tenuit illudque tam diu servavit donec Silvio pubescenti resignaret in nichilo diminutum. Volunt tamen aliqui eam a silvis revocatam Melampodi cuidam nupsisse et Silvium ab Ascanio fraterna benivolentia educatum.
+
+Dido, cui prius Elyssa nomen, Cartaginis eque conditrix et regina fuit. Huius quidem in veras laudes, paululum ampliatis fimbriis, ire libet, si forte paucis literulis meis saltem pro parte notam, indigne obiectam decori sue viduitatis, abstergere queam. Et ut altius in suam gloriam aliquantisper assummam, Phenices, ut satis vulgatum est, populi industria preclarissimi, ab extrema fere Egypti plaga in syrium venientes litus, plurimas et preclaras ibidem condidere urbes. Quibus inter alios rex fuit Agenor, nostro, nedum suo, evo prefulgidus fama, a quo genus Didonis inclitum manasse creditum est. Cuius pater Belus Phenicum rex cum, Cypro insula subacta, clausisset diem, eam virgunculam cum Pygmaleone fratre grandiusculo Phenicum reliquit fidei. Qui Pygmaleonem constituentes genitoris in solium, Elyssam, puellulam et forma eximiam, Acerbe seu Syceo vel Sycarbe — ut dicunt alii — Herculis sacerdoti, qui primus erat post regem apud Tyrios honor, coniugio iunxere. Hi autem invicem sanctissime se amarunt. Erat pre ceteris mortalibus cupidissimus et inexplebilis Pygmalion auri, sic et Acerba ditissimus; esto, regis avaritia cognita, illud occultasset latebris. Verum cum famam occultasse nequiverit, in aviditatem tractus, Pygmalion, spe potiundi, per fraudem occidit incautum. Quod cum cognovisset Elyssa, adeo inpatienter tulit ut vix abstineret a morte. Sane cum multum temporis consumpsisset in lacrimis et frustra sepius dilectissimum sibi vocasset Acerbam atque in fratrem diras omnes execrationes expetisset, seu in somniis monita — ut placet aliquibus — Seu ex proprio mentis sue consilio, fugam capessere deliberavit, ne forsan et ipsa avaritia fratris traheretur in necem; et posita feminea mollicie et firmato in virile robur animo, ex quo postea Didonis nomen meruit, Phenicum lingua sonans quod virago latina, ante alia non nullos ex principibus civitatum, quibus variis ex causis Pygmalionem sciebat exosum, in suam deduxit sententiam; et sumpta fratris classe, ad eam transferendam, seu in aliud, preparata, confestim navalibus compleri sotiis iussit et nocte, sumptis thesauris omnibusquosviri noverat et quos fratri subtraxisse potuit, clam navibus imponi fecit et excogitata astutia, pluribus involucris harena repletis, sub figmento thesaurorum Sycei, videntibus omnibus, easdem honeravit; et cum iam altum teneret pelagi, mirantibus ignaris, in mari proici involucra iussit; et lacrimis se mortem, quam diu desideraverat, thesaurorum Acerbe summersione adinvenisse testata est, sed sotiis compati, quos non dubitabat, si ad Pygmalionem irent, diris suppliciis una secum ab avarissimo atque truci rege scarnificari; sane si secum fugam arripere vellent, non se illis et eorum oportunitatibus defuturam asseruit. Quod miseri audientes naute, etsi egre natale solum patriosque penates linquerent, timore tamen seve mortis exterriti, in consensum exilii venere faciles; et, flexis proris, ea duce, in Cyprum ventum est, ubi virgines Veneri in litore libamenta, suorum more, solventes, ad solatium iuventutis et prolem procreandam rapuit; et Jovis antistitem cum omni familia premonitum, et magna huic fuge subsecutura vaticinantem, socium peregrinationis suscepit. Et iam Creta post tergum et Sycilia a dextris relicta, litus flexit in affrum et, Massuliorum oram radens, sinum intravit, postea satis notum, quo tutam navibus stationem arbitrata, dare pausillum quietis fatigatis remigio statuit; ubi advenientibus vicinis desiderio visendi forenses et aliis comeatus et mercimonia portantibus, ut moris est, collocutiones et amicitie iniri cepte; et cum gratum appareret incolis eos ibidem mansuros esse et ab Uticensibus, olim a Tyro eque profectis, legatio suasisset sedes; confestim, esto audisset fratrem bella minantem, nullo territa metu, ne iniuriam inferre cuiquam videretur, et ne quis eam magnum aliquid suspicaretur facturam, non amplius quam quantum quis posset bovis occupare corio, ad sedem sibi constituendam, ab accolis telluris in litore mercata est.
+
+O mulieris astutia! In frusta iussu suo concisum bovis corium fracturisque iunctis, longe amplius quam arbitrari potuerint venditores amplexa est et auspicio equini capitis bellicosam civitatem condidit, quam Cartaginem nuncupavit; et arcem a corio bovis Byrsam; et cum, quos fraude texerat, ostendisset thesauros, et ingenti spe fuge animasset socios, surrexere illico menia, templa, forum et edificia publica et privata. Ipsa autem, datis populo legibus et norma vivendi, cum repente civitas evasisset egregia et ipsa inclita fama pulchritudinis invise et inaudite virtutis atque castimonie per omnem Affricam delata est. Quam ob rem, cum in libidinem pronissimi homines Affri sint, factum est ut Musitanorum rex in concupiscentiam veniret eiusdem eamque quibusdam ex principibus civitatis sub belli atque desolationis surgentis civitatis denunciatione, ni daretur, in coniugium postulavit. Qui cum novissent vidue regine sacrum atque inflexibile castitatis propositum et sibi timerent plurimum ne, petitoris frustrato desiderio, bello absorberentur, non ausi Didoni interroganti quod poscebatur exponere verbis, reginam fallere et in optatum deducere sua sententia cogitarunt, eique dixere regem cupere eorum doctrina efferatam barbariem suam in mores humaniores redigere; et ob id, sub belli interminatione, preceptores ex eis poscere; verum eos ambigere quisnam ex eis tam grande vellet onus assummere ut, relicta patria, apud tam immanem regem moraturus iret. Non sensit regina dolos, quin imo in eos versa: — Egregii cives — inquit — que segnities hec, que socordia? An ignoratis quia patri nascamur et patrie? nec eum rite civem dici posse qui pro salute publica mortem, si casus expostulet, nedum incomodum aliud renuat? Ite igitur alacres et parvo periculo vestro a patria ingens belli incendium removete —. His regine redargutionibus visum est principibus obtinuisse quod vellent et vera regis detexere iussa. Quibus auditis, satis regine visum est se sua sententia petitum approbasse coniugium ingemuitque secum, non ausa suorum adversari dolo. Staate tamen proposito, repente in consilium ivit quod sue pudicitie oportunum visum est dixitque se, si terminus adeundi virum detur, ituram. Quo concesso atque adveniente Enea troiano nunquam viso, mori potius quam infringendam fore castimoniam rata, in sublimiori patrie parte, opinione civium manes placatura Sicei, rogum construxit ingentem et pulla tecta veste et cerimoniis servatis variis, ac hostiis cesis plurimis, illum conscendit, civibus frequenti multitudine spectantibus quidnam factura esset. Que cum omnia pro votis egisset, cultro, quem sub vestibus gesserat, exerto ac castissimo apposito pectori vocatoque Syceo inquit: — Prout vultis cives optimi, ad virum vado —. Et vix verbis tam paucis finitis, summa omnium intuentium mestitia, in cultrum sese precipitem dedit et auxiliis frustra admotis, cum perfodisset vitalia, pudicissimum effundens sanguinem, ivit in mortem.
+
+O pudicitie inviolatum decus! O viduitatis infracte venerandum eternumque specimen, Dido! In te velim ingerant oculos vidue mulieres et potissime christiane tuum robar inspiciant; te, si possunt, castissimum effundentem sanguinem, tota mente considerent, et he potissime quibus fuit, ne ad secunda solum dicam, sed ad tertia et ulteriora etiam vota transvolasse levissimum! Quid inquient, queso, spectantes, Christi insignite caractere, exteram mulierem gentilem, infidelem, cui omnino Christus incognitus, ad consequendam perituram laudem tam perseveranti animo, tam forti pectore in mortem usque pergere, non aliena sed sua illatam manu, antequam in secundas nuptias iret? antequam venerandissimum observantie propositum violari permicteret? Dicet arbitror aliqua, cum perspicacissime ad excusationes nostre sint femine: — Sic faciendum fuit; destituta eram, in mortem parentes et fratres abierant, instabant blanditiis procatores, nequibam obsistere, carnea, non ferrea sum —.
+
+O ridiculum! Dido quorum subsidio confidebat, cui exuli frater unicus erat hostis? Nonne et Didoni procatores fuere plurimi? Imo, et ipsa Dido eratne saxea aut lignea magis quam bodierne sint? Non equidem. Ergo mente saltem valens, cuius non arbitrabatur posse viribus evitare illecebras, moriens, ea via qua potuit evitavit. Sed nobis, qui nos tam desertos dicimus, nonne Christus refugium est? Ipse quidem Redemptor pius in se sperantibus semper adest. An putas, qui pueros de camino ignis eripuit, qui Susannam de falso crimine liberavit, te de manibus adversantium non possit auferre, si velis? Flecte in terram oculos et aures obsera atque ad instar scopuli undas venientes expelle et immota ventos efflare sine: salvaberis.
+
+Insurget forsan et altera dicens: — Erant michi longe lateque protensus ager, domus splendida, supellectilis regia et divitiarum ampla possessio; cupiebam effici materne tam grandis substantia ad exteros deferretur —. O insanum desiderium! Nonne et Didoni absque filiis regnum erat? nonne divitie regie? Erant equidem. Quid et ipsa mater effici recusavit? Quia sapientissime arbitrata est nil stolidius fore quam tibi destruere ut edifices alteri. Ergo castimoniam maculabo ut agris, ut splendide domui, ut supellectili pariam possessorem? Sino, quod contigit sepissime, destructorem. Nonne, etsi tibi divitie ingentes, que profecto expendende, non abiciende sunt, et Christi pauperes multi sunt? Quibus dum exhibes, tibi eterna palatia construis, quibus dum exhibes, castimoniam alio fulgore illustras. Preterea et amici sunt, quorum nulli aptiores heredes, cum tales habeas quales ipsa quesitos probaveris; filios autem, non quales volueris, sed quales natura concedet, habebis.
+
+Veniet et tertia asserens quia sic illi fuerit agendum, cum parentes iusserint, consanguinei coegerint et affines suaserint; quasi ignoremus, ni sua concupiscentia suasisset, imo effrenata iussisset, predicta omnia frustrasset negatione unica. Potuit mori Dido ne viveret impudica; hec, ut pudica viveret, connubium negare non potuit.
+
+Aderit, suo iudicio, astutior ceteris una que dicat: — Iuvenis eram; fervet, ut nosti, iuventus; continere non poteram; doctoris gentium aientis sum secuta consilium —. O quam bene dictum! Quasi ego aniculis imperem castitatem, vel non fuerit, dum firmavit animo castimoniam, iuvencula Dido! O scelestum facinus! Non a Paulo tam sancte consilium illud datur quin in defensionem facinoris persepe turpius alligetur. Exhaustas vires sensim cibis restaurare possumus: superfluas abstinentia minorare non possumus! Gentilis femina ob inanem gloriam fervori suo imperare potuit et leges imponere; christiana, ut consequatur eternam, imperare non potest! Hei michi! Dum fallere Deum talibus arbitramur, nos ipsos et honori caduco — ut eternum sinam — subtrahimus et in precipitium eterne damnationis inpellimus. Erubescant igitur intuentes Didonis cadaver exanime; et dum causam mortis eius excogitant, vultus deiciant, dolentes quod a membro dyaboli christicole pudicitia superentur; nec putent, dum lacrimas dederint et pullas assumpserint vestes, defuncto peregisse omnia. In finem usque servandus est amor, si adimplere velint viduitatis officium. Nec existiment ad ulteriora vota transire; quod non nulle persepe faciunt, potius ut sue prurigini, sub ficto coniugii nomine, satisfaciant, quam ut sacro obsequantur connubio, impudicitie labe. Quid enim aliud est tot hominum amplexus exposcere, tot inire, quam, post Valeriam Messalinam, caveas et fornices intrare? Sed de hoc alias. Fateor enim laboris incepti nimium excessisse terminos; sed quis adeo sui compos est quin aliquando ultra propositum efferatur ab impetu? Ignoscant queso qui legerint et nos unde divertimus revertamur.
+
+Didonem igitur exanguem cum lacrimis publicis et merore cives, non solum humanis, sed divinis etiam honoribus funus exercentes magnificum, extulere pro viribus; nec tantum publice matris et regine loco, sed deitatis inclite eisque faventis assidue, dum stetit Cartago, aris templisque excogitatis sacrificiis coluere.
+
+Nicaulam extrema — ut percipi potest — Ethyopum produxit barbaries; que quidem tanto memoratu dignior est quanto, inter incultiores exorta, moribus effulsit splendidior. Constat enim — si fides datur antiquis — hanc, deficientibus Pharaonibus, seu eorum prolem seu alteram, Ethyopum atque Egyptiorum et — ut non nulli asserunt — Arabum clarissimam fuisse reginam et in Meroe, insula Nyli permaxima, habuisse regiam ibique tam grandi divitiarum habundasse copia ut credatur in hac fere mortales excessisse ceteros. Quas inter divitiarum delitias, non ocio et molliciei feminee deditam legimus, quin imo, etsi preceptorem ignoremus, tanta eam rerum periturarum scientia preditam sensimus, ut mirabile visum sit; quod etiam sacre testari videntur litere, quarum autoritate monstratur. Hanc, quam Sabam vocant, audita scientie Salomonis, suo evo florentis, fama, que celebris totum iam compleverat orbem, dicunt fuisse miratam, cum consueverint stolidi seu ignari floccifacere talia, non mirari. Et, quod longe magis, non solum mirata est, quin imo a Meroe, fere altero orbis ex angulo, insigni relicto regno, per Ethyopes Egyptiosque et Rubri maris litora atque Arabum solitudines, tam splendido comitatu tanque magnifico sumptu regioque permaximo famulatu venit illum auditura Ierusalem, ut ipse Salomon, regum omnium ditissimus, mulieris magnificentiam miratus sit. Que summo cum honore ab eo suscepta, cum enigmata exposuisset quedam, et eorum solutiones cum diligentia audivisset, ultro confessa est Salomonis sapientiam longe famam atque humanorum ingeniorum capacitatem excedere; nec dubium Dei dono, non studio quesitam fuisse. Inde dona exhibuit illi magnifica, inter que fuisse creduntur balsama sudantes arbuscule, quas postmodum Salomon haud longe ab Asfaltidis lacu plantari iussit et coli. Demum versa vice susceptis muneribus, summa cum laude in patriam abiit. Sunt qui credant hanc eandem illam celsam Meroe reginam fuisse Candacem, a qua in posterum, ut Pharaones ante, sic Egyptii reges diu cognominati Candaces sunt.
+
+Panphylem quandam grecam fuisse feminam comperio; et, cum ex qua patria vetustas abstulerit, patris tamen nomen benigna reliquit; nam cuiusdam Platee fuisse filiam reperitur. Que, etsi amplissimis titulis decorari non possit, quoniam aliquid reipublice addidit boni, sua laudis portione taciturnitate fraudari non debet. Nil enim novi, quantumcunque post factum videatur facile, ab aliquo compertum est, quod non sit ingentis ingenii argumentum et pro rei qualitate aliquali gloria munerandum.
+
+Hanc igitur volunt autores, quibus fides prestatur aliqua, primam ex arbusculis volitantem bombicem collegisse et illam a superfluis purgasse pectine et purgatam apposuisse colo ac etiam ex ea filum trahere et inde texere docuisse et sic eius usum, eousque incognitum, induxisse. Cuius rei excogitata ratio ostendet facile quantum in reliquis agendis debuerit Panphiles valuisse.
+
+Rhea Ylia generosi sanguinis precipua claritate inter Ytalos emicuit olim; nam per Silvios, Albanorum reges, successive regnantes atque descendentes ab Enea, inclito Troianorum duce, traxit originem, Numitore ex dictis Albanorum rege prestante. Ea quippe adhuc existente virguncula, factum est ut Amulius, Numitoris frater iunior, inpulsus regni cupidine, iure gentium parvipenso, Numitorem vi regno privaret; in quem ne seviret, fraterna intercessit pietas: contentus ut ruri relegatus privato vacaret ocio. In Lausum vero adolescentulum, Numitoris filium, ut regni amoveret emulum, animo truci desevit eoque ceso Yliam, Lausi sororem, adhuc puellulam servavit. Verum ut illi auferretur connubii spes omnis et prolis, vestalibus virginibus addidit eamque perpetuam virginitatem profiteri coegit. Que cum in pleniorem devenisset etatem, stimulis acta venereis, quo pacto nescitur, eam tamen in amplexus devenisse viri turgidus patefecit uterus; nam pregnans effecta Romulum Remumque, romane urbis parentes uno et eodem partu enixa est. Quod ob crimen, quantumcunque regia fuerit femina, instituto veteri regioque iussu expositi sunt filii et ipsa viva infossa est. Sane etsi eius corpus terra obrutum sit, natorum opus egregium in sublime culmen ipsius nomen evexit egitque ut id posteritati venerabile foret quod tyramnus lege sacra abolesse conatus est.
+
+Hanc dum mente intueor videoque sacras vestes et sanctimonialium velamentaVeneris aliquandiu tegere furta, quin quorundam insaniam rideam continere nequeo. Sunt quidam qui, ut avari portiunculam dotis natis subtrahant, sub pretextu devotionis parvulas filias aut quandoque puberes sed coactas monasticis claustris, nescio utrum dicam, claudunt aut perdunt: aientes se Deo dicasse virginem que intenta precibus rem suam deducet in melius morientique piorum lucrabitur sedes. O ridiculum stolidum! Ignorant ociosam feminam Veneri militare et summe publicis invidere meretriculis earumque cellas suis preponere claustris; et dum secularia coniugia spectant, vestes ornatusque varios, choreas et festos dies, se, nulla coniugii habita experientia, vere et ab ipso vite huius ingressu viduas deflent, fortunam suam, parentum animas, victas et claustra tota execrantur mente, nec alibi solature mesta precordia recurrunt quam in meditationem quo pacto in fugam carcerem erumpere possint aut saltem intromictere mechos, incestum querentes agere furtim quod palam illis sublatum est fecisse coniugio. He sunt, non dicam omnium, sed plurimarum, contemplationes in Deum precesque trascendentes ethera, quibus aucti salvique fient qui illas intrusere carceri. Heu miseri parentes et necessarii quicunque alii, dum alias posse perpeti quod ipsi nequirent et fugiunt miseri! Persepe flentur stupra turpissima, infames partus, nepotes expositi aut infanda morte necati, exclusiones ignominiose fugeque; et postremo dehonestatas oportet alere quas honestas potuisset avarus coniugibus iungere. Sentiant ergo dementes, si alienas vires suis metiri non volunt, quoniam non inscie, non parvule, non coacte, Deo dicande sint virgines, quin imo persancte ab infantia patria in domo nutrite, honestate et probandis moribus imbute, etate provecte; et quid agant integra mente noscentes, sponte sua, non coacte, iugum subeuntes virginitatis perpetue. Quas rarissimas inveniri arbitror; sed longe melius est talium parvum esse numerum quam multitudine illecebri Dei sanctuarium prophanare.
+
+Gaia Cirilla, etsi eius originis nullam stare memoriam compererim, romanam tamen aut etruscam fuisse mulierem reor, et veterum constat autoritate quoniam Tarquinii Prisci Romanorum regis fuerit gratissima coniunx. Hec cum esset prestantissimi ingenii femina, quantumcunque regia coniunx et in regia esset domo, ocio torpere passa non est, quin imo cum se lanificio dedisset (quod credam eo tempore apud Latinos honorabile) adeo erga illud egregiam opificem atque solertem fecit ut in hodiernum usque nominis sui fama protensa sit; nec evo suo publico caruit munere. Nam cum apud Romanos mirabilis et amantissima femina haberetur, nondum eis marcentibus deliciis asyaticis, instituto publico cautum est ut ab intrantibus novis nuptiis primitus sponsorum suorum domos unaqueque rogaretur quo vocaretur nomine, rogataque se evestigio Gaiam vocari profiteretur, quasi ex hoc sumpture essent future frugalitatis omen. Quod quantumcunque apud insolentes modernorum animos videatur perminimum, non dubitem quin apud prudentiores, illius seculi simplicitate pensata, optime et plurimum laudande mulieris videatur inditium.
+
+Saphos lesbia ex Mitilena urbe puella fuit, nec amplius sue originis posteritati relictum est. Sane, si studium inspexerimus, quod annositas abstulit pro parte restitutum videbimus, eam scilicet ex honestis atque claris parentibus genitam; non enim illud unquam degener animus potuit desiderasse vel actigisse plebeius. Hec etenim, etsi quibus temporibus claruerit ignoremus, adeo generose fuit mentis ut, etate florens et forma, non contenta solum literas iungere novisse, ampliori fervore animi et ingenii suasa vivacitate, conscenso studio vigili per abruta Parnasi vertice celso, se felici ausu, Musis non renuentibus, immiscuit; et laureo pervagato nemore in antrum usque Apollinis evasit et, Castalio proluta latice, Phebi sumpto plectro, sacris nynphis choream traentibus, sonore eithare fides tangere et expromere modulos puella non dubitavit; que quidem etiam studiosissimis viris difficilia plurimum visa sunt.
+
+Quid multa? Eo studio devenit suo ut usque in hodiernum clarissimum suum carmen testimonio veterum lucens sit, et erecta illi fuerit statua enea et suo dicata nomini, et ipsa inter poetas celebres numerata; quo splendore profecto, non clariora sunt regum dyademata, non pontificum infule, nec etiam triunghantium lauree. Verum — si danda fides est — uti feliciter studuit, sic infelici amore capta est. Nam, seu facetia seu decore seu alia gratia, cuiusdam iuvenis dilectione, imo intolerabili occupata peste, cum ille desiderio suo non esset accomodus, ingemiseens in eius obstinatam duritiem, dicunt versus flebiles cecinisse; quos ego elegos fuisse putassem, cum tali sint elegi attributi materie, ni legissem ab ea, quasi preteritorum carminum formis spretis, novum adinventum genus, diversis a ceteris incedens pedibus, quod adhuc ex eius nomine saphycum appellatur. Sed quid? Accusande videntur Pyerides que, tangente Anphyone lyram, ogygia saxa movisse potuerunt et adolescentis cor. Sapho canente, mollisse noluerunt.
+
+Lucretia romane pudicitie dux egregia atque sanctissimum vetuste parsimonie decus, filia fuit Lucretii Spurii Tricipitini, clarissimi inter Romanos viri, et coniunx Tarquinii Collatini, olim Egerii fratris Tarquinii Prisci filii; incertum utrum oris formositate an honestate morum inter romanas matronas speciosior visa sit. Que, cum, obsidente Tarquinio Superbo Ardeam civitatem, apud Collatii oppidum haud longe ab Urbe, in viri edes secessisset, actum est ut in castris, cum obsidio traheretur in longum, cenantibus regiis iuvenibus, inter quos et Collatinus erat, et forte nimio calentibus vino, caderet sermo de coniugum honestate. Et cum suam ceteris — ut moris est — unusquisque preferret, in consilium itum est ut, conscensis citatis equis visisque quibus noctu, eis bella gerentibus, ignare coniuges exercerentur offitiis, probabiliorem oculata fide perciperent. Sane cum iuvenes regias Romam inter coequales ludentes invenissent, versis equis devenere Collatium; ubi cum mulieribus suis lanificio vacantem et nullo exornatam cultu invenere Lucretiam; quam ob rem iudicio omnium laudabilior visa est. Collatinus autem reliquos iuvenes benigne suscepit in domum, in qua, dum honorantur, Sextus, Superbi filius, impudicos oculos in honestatem atque formositatem caste mulieris iniecit; et nephasto succensus igne, per vim potiundam, si aliter non detur, eiusdern venustatem tacito secum consilio disponit. Nec multis interpositis diebus, urgente insania, clam castris relictis, nocte venit Collatium. Ubi, eo quod viri consanguineus esset, a Lucretia comiter susceptus et honoratus, postquam domum omnem tacitam sensit et sic omnes sopitos arbitratus, exerto gladio, cubiculum intravit Lucretie, quis esset aperuit minatusque illi mortem si vocem emicteret aut sue non acquiesceret voluntati. Quam cum reluctantem desiderio suo et mortis impavidam cerneret, ad damnandam recurrens astutiam, inquit se illam secus servum ex suis occisurum; et cunctis eam a se ob adulterium cum adultero cesam dicere. Substitit his auditis tremebunda mulier et a tam obscena infamia terrefacta, timens, si eo occideretur pacto, purgatorem sue innocentie defuturum; et ob id aspernanti animo corpus permisit adultero. Qui cum illecebri voluptati sue satisfecisset et abiisset, iudicio suo, victor, egra tam scelesti facinoris, Lucretia, elocescente die, Tricipitinum patrem et Brutum, Collatini affinem, amentem usque in diem illam existimatum, aliosque necessarios confestim accersiri iussit, et virum. Quibus advenientibus, que a Sexto nocte intempesta in eam gesta sint, cum lacrimis et ordine retulit; et cum eam flentem misere solarentur affines, cultrum, quem sub veste texerat, educens inquit: — Ego me, si peccato absolvo, supplicio non libero; nec ulla deinceps impudica, Lucretie vivet exemplo —. Hisque dictis illum in pectus impegit innocuum et vulneri incumbens, vidente viro ac patre, moribunda collapsa est; nec diu et animam cum sanguine fudit.
+
+Infelix equidem pulcritudo eius et tanto clarius, nunquam satis laudata, pudicitia sua dignis preconiis extollenda est, quanto acrius ingesta vi ignominia expiata; cum ex eadem non solum reintegratum sit decus, quod feditate facinoris iuvenis labefactarat ineptus, sed consecuta sit romana libertas.
+
+Tamiris Scitharum regina fuit. Qui quidem Scythe, cum in sterili solo et sub gelida celi plaga Ripheis Yperboreisque annexi montibus sint et inde sibi tantum fere cogniti, ex quibus Thamiris sit orta parentibus, seu cui iuncta connubio, incognitum est; et ideo hac tantum, quantum ad insigne nobilitatis, nota conspicua est, quod feris et indomitis populis imperarit, Cyro iam Asye regna tenente. Qui cum — forsan ut clarius nosceretur Thamiris — in cupidinem regni scythici deveniret, magis ad suam gloriam extollendam quam imperium augendum (audierat quippe pauperes et silvestres homines Scythas fore, sed a maximis regibus eousque fuisse invictos); hac ergo tractus aviditate, in Thamirim reginam viduam egit exercitum. Cuius cum prenovisset adventum Thamiris, esto toti Asye et fere orbi, gestorum amplitudine, formidabilis foret, non tamen, ut femina, territa, latebras petiit, seu leges pacis caduceatore postulavit medio; quin imo congregatis copiis et belli dux facta, cum posset navato opere obsistere, eum cum omni exercitu Araxem transire passa est et suos intrare fines, arbitrata sagax femina longe melius expugnari Cyri rabiem infra terminos suos posse quam extra. Et certior facta eum ad interiora penetrasse regni, adolescentulo filio unico tercia copiarum parte concessa, iussit ut Cyro obviam pugnaturus procederet. Cyrus vero, tam qualitate locorum et gentium moribus pensatis quam auditis, sentiens venientem cum exercitu iuvenem, fraude quam armis vincere statuit; castrisque vino, quod nondum noverant Scythe, epulisque et deliciis ceteris confertis relictis, fugam finxit. Que vacua cum intrasset iuvenis, quasi victor hosteque fugato letus cum Scythis, non ad bellum, sed ad epulas invitatus, ample cibos et pocula incognita ingurgitare cepere. Ex quo, soluta disciplina militari, somnus affuit; quo sepulti, superveniens Cyrus, illum cum reliquis dedit in mortem; et quasi certus victorie ad ulteriora processit. Tamiris autem cum audisset suorum cedem, etsi plurimum ob unici filii necem vidua moveretur, non tamen femineo more se dedit in lacrimas, quin imo, illis ira et vindicte cupiditate sedatis, cum residuo copiarum, ea arte qua captum filium audierat, etiamsi non omicterentur referta poculis castra, hostem, etsi astutissimus esset, capi posse existimavit; et locorum gnara, fugam simulans, avidum secutorem inter steriles geluque horridos montes, non longo viarum tractu, deduxit atque conclusit et inopem oportunitatum fere omnium, inter aspreta saltusque montium conversa, cum omni exercitu, fere delevit; nec ipse Cyrus evasit quin cruenta morte vidue satiaret iram. Thamiris autem efferato animo iussit inter cadavera Cyri corpus exquiri; cui comperto auferri caput et in utrem, sanguine suorum plenum, immicti mandavit; et quasi superbo regi dignum exhibuisset tumulum, dixit: — Satiare sanguine quem sitisti —. Sed quid tandem? Nil preter hoc facinus Thamiris habemus, tanto clarius quanto Cyri maius fuerat imperium.
+
+Leenam grecam arbitror fuisse feminam; quam, etsi minus fuerit pudica, bona tamen honestarum matronarum atque reginarum illustrium pace, inter claras feminas descripsisse velim. Nam — ut in superioribus dictum est — claras ob quodcunque facinus mulieres, non pudicas tantum apponere pollicitus sum. Insuper, adeo virtuti obnoxii sumus ut, non solum quam insigni loco consitam cernimus, elevemus, sed et obrutam tegmine turpi in lucem meritam conari debemus educere; est enim ubique preciosa, nec aliter fedatur, scelerum contagione, quam solaris radius ceno inficiatur immixtus. Si ergo aliquando pectori, detestabili offitio dedito, eam infixam viderimus, ita detestari debemus offitium, ut sue laudes non minuantur virtuti, cum tanto mirabilior die gniorque in tali sit, quanto ab eadem putabatur remotior. Quam ob rem non semper meretricum aspernanda memoria est, quin imo, dum ob aliquod virtutis meritum se fecerint memoratu dignas, latiori letiorique sunt preconio extollende, cum in eis hoc agat comperta virtus, ut lascivientibus reginis ruborem incutiat, cum earum lubricos luxus excuset reginarum ignavia; preterea, ut appareat non semper ingentes animos solum titulis illustribus connexos esse et virtutem neminem dedignari volentem se, tam celebri mulierum cetui adnectenda est Leena, ut etiam in ea parte in qua strenue egit, tanquam bene merita laudetur.
+
+Leena igitur turpi meretricio dedita, detestabili obsequio fecit ut eius origo ignoretur et patria. Hec tamen, regnante apud Macedones Aminta, cum Armonius et Ariston egregii iuvenes, seu ob liberandam patriam turpi subiectam tyramnidi, seu ob aliam inpulsi causam, Hyparcum immanem tyramnum occidissent, inter alios, a successore, tanquam gestorum conscia, eo quod corum conturbenio uteretur, capta est; et cum ad prodendos coniurationis conscios diris cogeretur suppliciis, secum lubrica mulier, quantum esset sanctum atque venerabile nomen amicitie, pia volvens consideratione, ne illi, ut sibi parceret, in aliquo violentiam inferret, primo diu, ne diceret quod querebatur, mira constantia animo imperavit suo; tandem, convalescentibus cruciatibus et corporeis deficientibus viribus, timens, virilis femina, ne, debilitata virtute corporea, etiam enervaretur propositum, in robur maius excessit egitque ut eque cum viribus et dicendi potestas auferretur; et acri morsu linguam precidit suam et expuit; et sic actu unico, sed clarissimo, spem omnem a se noscendi quod exquirebatur tortoribus abstulit.
+
+Quis dicet Leenam, nisi fortune crimine, fornices inhabitasse? Profecto non eam norat qui feminas dixit id tacere quod nesciunt. Hei michi! Non nunquam lasciviens opulentia domus et parentum indulgentia nimia virgines deduxit in lubricum; quarum petulca facilitas, ni austerulis coherceatur frenis et a matribus potissime observantia retrahatur vigili, aliquando, etiam non inpulsa, labitur; et si lapsus a desperatione decoris honestatis pristine calcetur, a nullis demum viribus revocatur. Hac ego puto Leenam desidia corruisse, non nature malitia; et potissime dum virile eius robur circa cruciatus intueor. Quo equidem non minus, et muta prius et inde precisa eius lingua, splendoris consecuta est, quam florida persepe oratione apud suos valens meruerit forsitan Demosthenes.
+
+Atalie efferata mens notiorem illam fecit Syris Egyptiisque quam oportunum fuerit davitico generi; esto domus eius, undique cruore suorum ac multiplici cede feda, non minus nomini suo infauste claritatis addiderit quam fulgoris dyademata regum. Hec igitur Achab, regis Israelitarum, et Iezabelis regine, nequissime mulieris, filia fuit et nupta Ioram, filio Iosaphat regis Ierusalem. Et tandem Iosaphat atque Ozia filio natu maiore, in quem morte patris devenerat regni successio, de medio sublatis, Ioram vir eius preter opinionem rex Ierusalem coronatus est; qui et hanc coniugem suam voluit esse reginam. Cui splendori, Achab genitore defuncto, foram frater eius patri suffectus suo solio non modicum lucis iniunxit. Temporis vero successu, multis ante infortuniis agitata, viro diem functo, Ocoziam filium suum vidit patris in throno sedentem, ut undique mulier regiis coruscaret honoribus. Sane cum et Ocozias sagitta ictus ivisset in mortem, trux mulier, in desiderium regni accensa, cum memorabile excogitasset facinus et animi satis ad perpetrandum collegisset, pulsa feminea pietate, non solum dare lacrimas exanimi filio omisit, quin imo in ampliores fletus, si femineum illi cor fuisset, progressa, madente adhuc nati terra cruore, in omnem davitice prolis posteritatem expedivit gladios; ettamdiu in illam debachata est, donec ex masculis nullum omicteret quin per vulnera in necem compelleret. Solus quidem immanitati sue Ioas, Ocozie regis parvulus filius, subtractus est, ea minime advertente. Nam Iosabe eiusdem filia et Ocozie olim soror, furtive subtractum parvulum in domum Ioadam pontificis viri sui, servandum nutriendumque tulerat. Et sic per tot impie occisorum sanguinem mulier audax, tanquam in vacuam, suo opere, possessionem, regium conscendere solium ausa est et regalia disponere cuncta.
+
+Quid Atreum, quid Dyonisium, quid Iugurtam mirabimur, homines acris ingenii, si, regni cupidine tractos, per vulnera quorundam suorum imperii conscendisse apicem audiamus, postquam, ut eo perveniret, sobolem omnem regiam confodisse nec suis propriis pepercisse mulierem cernimus? Fulsit igitur dyademate regio Athalia, equidem magis purpureo respersa cruore spectabilis, quam regia nota. Sane sicuti ultro in innocuas davitice stirpis animas gladio truculenta sevierat, sic in suos exasperatos alienos sensisse potuit. Ioram quidem Israel regem fratrem suum in agro Nabaoth iacentem et sanguinem per mille vulnera canibus exhibentem vidisse cupiens potuisset facile; sic et Iezabelem matrem regiis ornatam e turri celsa deiectam et discurrentium calcatam pedibus atque adeo calcibus et rotarum orbitis attritam, ut in cenum versa nullum infausti corporis remaneret vestigium; sic et septuaginta fratres suos, una hora apud Samariam victoris iussu percussos et circa Iezraelam civitatem, eorum palis infixa capita, egregii facinoris argumenta prestantia; sic et ceteros quoscunque cognatos ne unus evaderet quin eiusdem percussoris ferro confoderetur. Et postremo ne sanguinum scelesta mulier pertransiret impune, se, cum septem regnasset annis, opera Ioadam pontificis elevato Ioas nepote suo in regem, quem ipsa cum reliquis arbitrabatur occisum, e regia sede vi detrahi vidit et, clamante in eam populo, servorum atque lurconum manibus dedecorose ad portam usque mulorum frustra clamitantem atque minantem deduci ibique pro meritis trucidari, ut non alio tramite ad inferos pergeret nocua quam ire coegisset innocuos.
+
+Sic agit divina iustitia, que, etsi differat, non obliviscitur; agitque supplicio severiori in quos diu expectatos mores mutari non videt. Quod dum cogitare negligimus, credere nolumus nec emendari curamus et nos ipsos amplioribus flagitiis illigamus, dum minime arbitramur, absorti procella, dum non prodest, miseri commissa deflemus. Dira quippe preter ius regni concupiscentia est et, ut plurimum, occupatio truculenta. In quam raro itur ex casu, per fraudem aut per violentiam conscendas necesse est; si per fraudem, dolis insidiis periuriis proditionibus similibusque agiteris meditatione conveniet; si violentia, iactationibus tumultu rumoribus sevitia rabieque vexeris incumbit; et per quam mavis iturus viam es, preparasse vires oportet. Que omnes scelestorum hominum habentur opere, quibus, nisi servus efficiaris, regni dominus esse non possis. Quid tandem? Itur in thronum: obtures necesse est querelis aures, lacrimis sceleribus cedibusque avertas oculos, in saxum dures precordia, armetur crudelitas, pietas excludatur, negligatur ratio, colatur iniuria, potestas sacris legibus auferatur, prestetur libidini, accersatur malitia, simplicitas ludatur, rapacitas luxuria ingluvies commendentur, incliti regis prenuntie, divinis nec humanis parcatur, sacra atque profana misceantur, et, misericordia pressa, per summum nephas eatur in sanguinem, sternantur pii homines, impii sublimentur, stuprentur virgines, in abusum pueri trahantur ingenui, damnetur virtus et ignoscatur vitio; et ubique pulsa pace triunphos agat discordia. O spectabilis regis accessus! Sed quid? In thronum per sanguinem et indigna facinora itum est: utinam, in quocunque modo quesitum, innocue viveretur! Illico, urgente suspicione, primores pelluntur exilio, in pauperiem rediguntur divites, relegantur amici veteres, fratres filii nepotes parentesque, tanquam emuli, carcerantur, occiduntur; nulla fides, nulla sanctitas, iustitia nulla servatur, anxie vigilatur, cum difficultate dormitur, nec cibus absque timore gustatur; pulsisque fidelibus, scelestis omnis vita commictitur. O pulchra, o appetenda, o laudanda, quesita curis possessio! Erat equidem satius gurgustiolum intrasse pauperis, pace plenum, securitate validum et sollicitudine vacuum. Hec ardua, quanto cum cruore queruntur, tanto cum timore tenentur; et qui fidos suspicantes emisimus, dum infidis, procurante crimine, nos ipsos commictimus, fit persepe ut, eorum opere, quales habuimus introitus, tales aut detestabiliores exitus habeamua et una, nostro cum interitu, subtrahatur hora, quod per multos infaustos dies nequiter fuerat congestum. Quod sero cognovisse potuit Athalia..
+
+Cloelia insignis virgo romana, a quibus parentibus originem traxerit, aut posteris non reliquere priores, aut vetustate abolitum est; sed eam ex claris natam satis arbitrari potest, cum generositas testetur animi et quia pacis obses inter alios nobiles Romanorum, Porsenne Etruscorum regi, tempore belli Tarquinii Superbi, data sit. Cuius ut laudandam audaciam verbis amplioribus explicem, advertendum est quoniam, pulso Tarquinio Superbo ob scelus enorme in Lucretiam patratum, nec succederent temptanti reditum fraudes, in bellum patens ventum est. In quod cum venisset Porsenna rex clusinus, precibus Tarquinii accitus et, probitate Oratii Coclitis pontem Sublicium defendentis, Etrusci amoverentur a transitu et, Mutii Scevole audacia atque commento territus, venisset in concordiam Romanorum et ad servandam suscepisset obsides plures, factum est ut cum aliis virginibus pluribus micteretur Cloelia. Cui cum forsan videretur minus de republica apud exterum regem tot detineri virgines, in audaciam virilem virgineum pectus armavit et, deceptis custodibus, equum, quem forte non ante conscenderat, pascentem secus Tiberim, nocte, cum multas eduxisset in ripam, conscendit, nec exterrita profunditate fluminis aut aquarum vertiginibus sospites in adversam partem omnes eduxit suisque restituit. Quod a Porsenna mane compertum conquestus est; frequentique senatu iussum est ut transfugarum dux regi restitueretur poscenti, adiecto ut inviolata suis in tempore redderetur a rege. Rex autem virginis miratus virtutem et delectatus audacia, non solum ad suos illi concessit reditum, sed potestatem fecit ut quos vellet ex obsidibus reliquis posset educere. Que ex omnibus solos sumpsit impuberes; quod et honestati virginee commendabile visum est et urbi fuit acceptissimum; eo quod eam potissime etatem liberasset que aptior videretur iniurie. Quam ob causam a gratis civibus inusitati honoris genere decorata est eique concessa equestris statua fuit que, in summo vie Sacre apposita, diu permansit intacta.
+
+Hyppo greca fuit mulier, ut ex codicibus veterum satis percipitur; quam vix credam unico tantum optimo valuisse opere, cum ad altiora conscendamus gradibus, eo quod nemo summus repente fiat. Sed postquam vetustatis malignitate et genus et patria ac cetera eius facinora sublata sunt, quod ad nos usque venit ne pereat, aut illi meritum subtrahatur decus, in medium deducere mens est.
+
+Accepimus igitur Hypponem hanc casu a nautis hostibus captam. Que cum forte forma valeret sentiretque predonum in se pudicitiamque suam teneri consilium, tanti castitatis decus existimavit, ut cum, nisi per mortem servari posse cerneret, non expectata violentia, in undas se dedit precipitem; a quibus sublata vita et pudicitia servata est.
+
+Quis tam severum mulieris consilium non laudet? Paucis quidem annis, quibus forsan vita protendi poterat, castitatem redemit et immatura morte sibi perenne decus quesivit. Quod virtutis opus procellosum nequivit mare contegere nec desertum auferre litus quin literarum perpetuis monimentis suo cum honore servaretur in luce. Corpus autem postquam ab undis aliquandiu ludibrii more volutatum est, ab eisdem in eritreum litus inpulsum, a litoranis naufragi ritu sepultum est. Tandem cum ferret ab hostibus exorta fama quenam foret et mortis causam, ab Eritreis summa cum veneratione sepulcri locus in litore ingenti tumulo atque diu mansuro, in servati decoris testimonium, exornatus est, ut noscamus quoniam nullis adverse fortune tenebris lux possit obfuscari virtutis.
+
+Meguliam, quam Romani veteres cognominavere Dotatam, romanam fuisse feminam atque nobilem reor: rudi illo atque — ut ita dixerim — sancto evo, quo nondum ex ulnis paupertatis, altricis optime, Quirites in splendores asyaticos et magnorum regum gazas, ea neglecta, proruperant, illustrem habitam. Que quidem hoc Dotate consecuta cognomen est — ut arbitror — magis maiorum suorum prodigalitate quam aliquo sui operis merito. Nam, datis in dotem viro quingentis milibus eris, adeo monstruosum illo seculo visum est, ut danti sit Dotate cognomen inditum et per multa perseveratum tempora in tantum ut, si quid preter consuetum civium morem doti superadderetur cuiquam virgini, confestim et ipsa Dotata Megulia diceretur.
+
+O bona simplicitas, o laudanda paupertas! Quod tu monstruosum, et merito, arbitrari faciebas, ridiculum videretur lascivie hodierne. In tantum enim mensuram undique rerum excessimus, ut vix cerdo, vix lignarius faber, vix mercennarius lixa vel villicus ob tam parvam stipem comperies qui domum velit uxorem inducere. Nec mirum; etiam plebeie muliercule reginarum coronas, aureas fibulas et armillas et insignia reliqua ascripsere sibi: eis non dicam inverecunde, sed superbe utuntur. Hei michi! Nescio utrum dixerim: — Sic ampliati sunt animi dum nobis invicem nimium cedimus —; an potius (quod verissimum arbitror): — Nostro crimine sic exculta vitia sunt, ambitiones et inexplebilia mortalium vota —.
+
+Veturia nobilis et romana mulier iam senex laudabili opere annos suos in viriditatem traxit perpetuam. Erat huic adolescens Gneus Martius, strenue virtutis filius, consilio et manu promptus; et cum, oppugnantibus Romanis, Coriolos, oppidum Volscorum, eius inclita probitate captum videretur, Coriolani cognomen adeptus est; et tam grandem nobilitatis favorem ut omnia verbis et opere auderet. Quam ob rem, laborante Urbe annone penuria et opere patrum plurima ex Sycilia delata foret, severa oratione prohibuit ne plebi partiretur prius quam, quos paulo ante in Sacro monte secedens, honores propter reditum nobilitati abstulerat, dimisisset. In quem infesta plebs, ut erat famelica, manus profecto iniecisset, ni illi a tribuno peroportune dies ad dicendam causam indicta fuisset. Qui cum non paruisset indignans, exilio damnatus est; et in Volscos, paulo ante Romanorum hostes, secessit. A quibus benigne et honorifice susceptus, ubique enim virtus in pretio est, hos iste tam sua quam Accii Tullii volsci fraude in bellum adversus Romanos redegit et belli dux ab eisdem factus, ad fossas Cluillas, ad quartum a Roma lapidem, deduxit exercitum; eoque rem romanam redegit, ut a senatu qui pacem equis legibus impetrarent ad eum exulem micterentur. Quos Martius atroci cum responso dimisit in patriam. Ob quod iterum missi, sed minime recepti sunt. Ivere tertio cum infulis velati pontifices et suis cum insignibus supplices, sed frustrati rediere; et ideo undique desperatio Romanorum intraverat animos, cum ad Veturiam Coriolani matrem et Volumniam coniugem frequentes et querule venientes matrone obtinuere ut magno iam natu mulier in castra hostium precibus lacrimisque placatura filium, postquam armis ab hominibus non posse respublica totari videretur, iret cum coniuge; neque ex eis ingens prosequentium caterva defuit. Cuius adventum cum cognovisset Coriolanus, etsi animo turgidos esset, consternatus tamen matris adventu, e sella consurgens exivit tabernaculum et suscepturus illam obvius factus est. Sane Veturia, hine coniugem, inde liberos Coriolani tenens, non ante filium vidit quam, pietate patria posita, se succendit in iram; et ubi supplex exiverat urbem, in hostium castra veniens obiurgatrix effecta est; et suscitatis in effeto pectore viribus inquit: — Siste gradum, infeste iuvenis; scire velim, antequam in amplexus veniam tuos, an matrem an captivam hostem suscepturus advenias; hostem puto. Me miseram! In hoc exoptata mortalibus evi longitudo deduxisse me debuit ut te damnatum exilio et inde reipublice hostem cernerem? Cognoscis queso quo armatus hostis consistas in solo? Cognoscis quam habeas in conspectu patriam? Cognoscis equidem, et si nescis, hec est in quo genitus, in quo natus, in quo labore meo educatus es. Quo igitur animo, qua mente, quo inpulsu hostilia potuisti inferre arma? Non intranti tibi parenti debitus honos, dulcis uxoris amor, filiorum pietas et native patrie reverentia obvii facti sunt? Non acre pectus moverunt, non iras, quantumcunque iuste susceptas, obruisse potuerunt? Non, dum primo illa spectares menia, in memoriam venit? Venere patres, venere pontifices, nec saxeum pectus movisse potuere tuum ut id rogatus ageres quod sponte fecisse tua debueras. Satis, me miseram, adverto fecunditatem meam patrie michique fuisse adversam; ubi filium et civem peperisse arbitrabar, hostem et infestissimum atque inflexibilem peperisse me video. Satius quippe non concepisse fuerat: potuerat sterilitate mea Roma absque oppugnatione consistere et ego misella anus in libera mori patria. Sed ego nil iam pati michi miserius quam tibi turpius possum, nec ut sim miserrima diu futura sum; de his natis tuis videris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa servitus manet — Verba lacrime secute sunt; et inde coniugis preces atque natorum et amplexus mutui clamoresque flentium et orantium matronarum. Quibus verbis et gemitibus precibusque actum est ut, quod legatorum maiestas et sacerdotum reverentia nequiverant, matris veneratione ducis acerrimi frangeretur ira et propositum verteretur et, suis complexis atque dimissis, retro ab urbe castra hostium moverentur. Ex quo secutum est, ne glorie mulieris ingratitudine detraheretur, ut ex consulto eo in loco in quo Veturia filii iram molliverat, templum ad eius rei perpetuam memoriam et ara Fortune muliebri ex cocto construeretur lapide (quod quidem, etsi vetustissimum sit, in nullo fere deminutum, in nostrum usque perdurat evum) sanxitque ut, pretereuntibus mulieribus, quibus nullus vel minimus usque ad illam etatem a viris prestabatur honor, et assurgerent homines et via cederent; quod nostra in patria ritu veteri servatur bue usque; et quod eis liceret uti aurium vetusto orientalium mulierum insigni et purpurea veste aureisque fibulis et armillis. Nec desunt qui asserant eodem senatus consulto adiectum ut, quod ante non licebat, possent hereditates consequi quorumcunque.
+
+Huius igitur meritum, virisne exosum esse magis debeat an mulieribus gratum, putant quidam pendere sententiam; quam ego certissimam reor. Nam, ornamentis agentibus, virorum exhauriuntur substantie et mulieres incedunt cultu insignite regio, depauperantur viri, maiorum hereditatibus demptis, ditantur femine consequentes, honorantur insignes, honorantur etiam non illustres; multa his incommoda et illis commoda inde secuta sunt. Maledictis in Veturiam irem ob ex his consecutam superbiam feminis, ni suis precibus stetisset romana libertas. Sed liberalitatem illam senatus nimiam et perseveratum per tot secula damnosum morem laudare non possum. Minori fuissent contente munere; permaximum videbatur muliebri Fortune dicatum templum. Sed quid? Muliebris est mundus, sic et homines muliebres. Quod autem adversum fuit hominibus, etas, que multa consumpsit utilia, consumpsisse non potuit nec minorasse mulieribus ius suum tenaci perseveratione servantibus. Veturie igitur applaudant, eius colant nomen et meritum quotiens caris lapillis purpura et aureis ornantur fibulis et incedentibus a viris assurgitur ociosisque morientium substancie numerantur.
+
+Thamaris mulier evo suo pictrix egregia fuit; cuius virtus, etsi forsan veternositas plurimum abstulerit, nomen tamen egregium nec artificium adhuc abstulisse potuit. Volunt igitur hanc nonagesima olympiade filiam fuisse Myconis pictoris; verum cuius, cum duos fuisse Mycones et ambo pictores et eodem tempore Athenis floruisse legamus, non distinguunt, nisi his paucis verbis eam filiam fuisse Myconis cui minoris cognomen additum ferunt. Sane cuiuscunque fuerit, tam miro ingenio, despectis muliebribus officiis, paternam artem imitata est ut, regnante apud Macedonas Archelao, singularem picture gloriam adepta sit, in tantum ut Ephesi, apud quos honore precipuo Dyana colebatur, eiusdem Dyane effigiem, in tabula quadam mano eius pictam, tanquam celebrem servaverint diu. Que cum in longissimam etatem perseverasset, artificii huius testimonium tam grande prebuit, ut in hodiernum usque memorabile videatur: equidem laudabile plurimum, si prospectemus fusos et calathos aliarum.
+
+Arthemisia Carie regina fuit ingentis animi femina et sanctissimi amoris atque perrarissimi et integre viduitatis exemplum posteris sempiternum. Hec, esto a quibus progressa parentibus nec ex qua fuerit patria in dies nostros venerit, satis ad eius nobilitatis laudem est novisse eam Mausoli, tum potentissimi regis Carie, fuisse coniugem. Quem adeo dilexit in vita, ut superstes mortuum oblivisci non posset. Cuius rei stetere diu insignia monumenta. Nam, si fides claris scriptoribus prestanda est, cum primum vir amantissimus clausisset diem, exquisitis eius cadaver honoribus extulit; nec passa est, post funebres ignes, collectos diligenter cineres aurea in urna servandos condi, existimans tam amati coniugis omne aliud vas incongruum esse preter id pectus in quo veteris amoris flamme longe plus solito, eo defuncto, flagrabant. Quam ob rem ut ibi quod terreum supererat consisteret, quo perpetua preterite vite memoria consistebat, collectos, donec explerentur, immixtos paulatim poculis exhauxit omnes, vita residua perpetuis dicata lacrimis, Et sic humore consumpto, se ad virum ituram credens, leta devenit in mortem; verum vidua ingentia peregit facinora. Vetus fuit consuetudo viris egregiis insignia sepulcra erigi; quod ut amori conforme appareret, opus Arthemisia mirabile nimis et sumptuosum, avaritia omni seposita, excogitavit; nec uno nec populari contenta artifice, Scopam Briaxem Thimotheum atque Leocarem, quos eo seculo totius orbis conspectiores predicabat Grecia, accersiri iussit fecitque iuxta eorum iudicium Mausolo magnificum designari mausoleum et paratis marmoribus construi, ut ob mirabile opus illud, si aliter non daretur, dilecti viri nomen efficeretur eternum. Cuius quidem, eo quod tam arte quam inpensa omnia fere orbis edificia excesserit, et inter septem mundi miracula unum diu memoratum sit, singularem fecisse mentionem non erit absurdum; nam virebit artificum fama et mulieris inclite flet magnificentia clarior. Architecti igitur apud Alicarnasum, precipuam Carie civitatem, regine iussu quadrata in forma firmavere bustum; et que austrum et arthos prospectant facies, sexaginta trium pedum in longitudinem deduxere; breviores relique fuere; et illud in altitudinem centum quadraginta pedum extulere et ut omne cingeretur triginta sex columnis marmoreis voluere. Ceterum eam partem que spectat Eoum Scopam sculpsisse dicunt; eam vero que in Boream vergitur Briaxem, cum eam que in occiduum versa est celandam sumpsisset Leocares; quarta Thimoteo relicta; qui in sculpendis statuis et hystoriis aliisque operi contingentibus, tanta solertia vires ingenii expressere, cupientes singuli anteire magisterio reliquos, ut vivos e marmore vultus eduxisse non nunquam a prospectantibus creditum; ac nedum tunc, sed multa post secula visum sit pro gloria manus ibidem decertasse artificum. Nec contigit Arthemisiam opus tam celebre perfectum vidisse, morte subtractam. Tamen ob regine obitum non reliquere opus artifices, quin imo arbitrantes illud futurum suorum ingeniorum posteritati documentum certissimum, in finem usque quod ceperant deduxerunt. Sed et accessit et Yteron quintus artifex, qui altitudinem superioris pyramidis per viginti quatuor gradus equavit; et his superadditus sculptor sextus Pithis, cuius opus fuit quadriga marmorea fastigio totius edificii superaddita. Huic tam eximio operi perfecto, a Mausolo rege pro quo factum fuit, Mausoleum nomen impositum est, a quo tanquam a digniori, sequentium regum sepulera mausolea denominata sunt.
+
+Clarus ergo Arthemisie coniugii amor, clariores perseveratio viduitatis et lacrime, nec minus sepulcrum spectabile, seu sculptum velis, seu Arthemisie pectus in quo poti viri mortui cineres quievere. Ceterum non his tantum extollendis laudibus Arthemisie virtus inclusa permansit; nam et virili robore et audacia ac militari disciplina plurimum valuit femina et triunphis maiestatem sui nominis exornavit. Hanc quidem, etsi forte sepius, saltem post viri mortem, positis ad tempus lacrimis, his arma sumpsisse legimus; primo ut salutem patrie tutaretur, secundo ut socialem fidem requisita servaret. Nam mortuo Mausolo, cum indignarentur haud longe ab Alicarnaso Rhodii mulierem regno Carie preesse, armata classe, quasi certa spe potiundi, frequentes ad occupandum illud venere. Sane Alicarnasus civitas, mari iminens ycaro, in loco natura munito sita est, geminos habens portus: quorum unus, qui minor dicitur, intra urbem arto introitu quasi absconditus sic iacet ut in illum, ex regia illi iminente, oportuna omnia parari atque deferri, nemine civium, nedum exterorum, vidente, possint qui regiam servant; alter, qui maior est, secus urbis menia, aperte mari continuus est. In quem cum Arthemisia novisset hostes accessuros rhodios, suos iussit esse in armis et assumptis nauticis sociis et epypatis, quos oportunos ad peragendum iam conceptum animo facinus in regiam, imperavit civibus, dum signum ipsa daret, applauderent Rhodiis eosque e muris vocarent eisque spem deditionis facerent et, si possent, in forum usque contraherent. Demum evestigio, quomodocunque factum sit, minime advertentibus hostibus, a minori portu in amplum mare erupit et, cum videret signo dato iam Rhodios, a civibus evocatos, relicta classe, tanquam victores cursim in forum tendere, infestis navibus et maximo nautarum conatu Rhodiorum occupata vacua classe et clamore sublato, in Rhodios undique cives suos iussit irruere; quam ob causam actum est, cum non esset fuge locus Rhodiis, ut ab Alicharnasiis cederentur omnes. Hoc peracto Arthemisia, laureata Rhodiorum classe, proras direxit in Rhodum. Rhodii autem e speculis videntes laureas classi, suos obtinuisse credentes, patefacto portu portisque civitatis, non advertentes victricem hostem loco civium suscepere; et sic eorum repente ab Arthemisia civitas occupata est; iussique a victrice Rhodiorum principes cedi. Ast hinc tropheum parte victorie signum in foro Rhodiorum mandavit erigi; actumque est ut due enee statue levarentur in publico, quarum altera victricis Arthemisie representabat effigiem, reliqua victe rhodie civitatis. In qua stematibus positis, quod ab ea actum erat significantibus, vectigalem sibi, domum rediens, insulam liquit. Preterea cum adversus Lacedemonas Xerxes, Persarum rex potentissimus, terras pedestribus exercitibus complesset, et litus omne occupasset classibus, omnem suo iudicio non capturus sed absorturus Greciam, requisita Arthemisia, cum armatis navibus venit in bellum; fractisque iam terrestribus Xerxis copiis, cum in conspectu Salamine in navale prelium Xerxis classis et Atheniensium sub Themistode duce convenissent, spectante ex tuto Xerxe, Arthemisia inter primos principes suos exhortans atque acriter pugnans, quasi cum Xerxe sexum mutasset, visa est adeo ut, si tam audax robustusque Xerxi fuisset animus, non de facili classis eius proras vertisset in fugam. Sunt tamen qui velint non Arthemisiam hanc fuisse, sed Arthemidoram, eque Alicharnasi reginam, asserentes, in testimonium sue credulitatis, navale bellum Xerxis apud Salaminam olympiade septuagesima quarta fuisse commissum, cum centesima constet mausoleum ab Arthemisia fuisse constructum. Ego quidem his adhereo qui unam eandem fuisse Arthemisiam et Arthemidoram putant, cum que de Arthemisia certa narrantur plurimum fidei incertis de se exhibeant et auferant alienis. Quicunque tamen legerit, quod maluerit id credat: seu una seu due fuerint, opus quippe fuit femineum unumquodque. Sed quid, Arthemisie acta spectantes, arbitrari possumus, nisi nature laborantis errore factum ut corpori, cui Deus virilem et magnificam infuderat animam, sexus femineus datus sit?
+
+Virginea nomine et facto romana virgo pia est recolenda memoria: fuit enim insignis decoris conspicua et Auli Virginii, plebei hominis sed honesti, filia. Que esto optime esset indolis, non tantum tamen sua constantia clara quantum scelere amantis infausti et severi nimium patris facinore, ac ex illo Romanorum libertate secuta, facta est. Hec equidem, imperantibus iam anno secundo romane urbi decemviris, a genitore Lucilio Icilio tribunitio et acri iuveni desponsata est; eiusque forte distulerat nuptias expeditio a Romanis in Algidum adversus Equos sumpta, eo quod in eadem Virginius militaret. Quibus sic se habentibus, infortunio Virginie factum est ut Appio Claudio decemviro, qui ad urbem tutandam cum Spurio Appio ex sociis militantibus solus remanserat, eius adeo formositas placeret ut ab eo amaretur perdite. Cuius adliuc tenella virgo cum frustrasset blanditias, nec illis nec donis ingentibus neque precibus aut minis flecteretur imbutum sanctitate pectus, tanto insano furore succensus est Appius ut, cum in varia labantem volvisset animum, nec satis tutum vim publice inferre arbitraretur, in fraudem ingenium verteret egitque ex composito ut Marcus Claudius eiusdem libertus, homo audacie prime, transeuntem aliquando virginem secus for rum, quam primo daretur occasio, tanquam suum mancipium fugitivum arriperet et in suam deduceret domum; et si quid forsan obstaret incepto, confestim se coram in causam traheret. Quam cum paucos post dies ausu temerario transeuntem cepisset libertus et suam diceret, proclamante virgine atque pro viribus impuro homini obsistente, iuvantibus matronis, cum quibus una incedebat, factus est repente hominum concursus. Inter quos et advenit Icilius; et multis hinc inde dictis, eo ventum est ut in pretorium coram amante iudice ducta, vix ab ardente Appio ut usque in diem futuram differretur iudicium obtentum est. In qua, nil proficiente Claudii fraude, qua itum erat in castra ne venire Romam, si vocaretur, Virginius permicteretur a ducibus, evocatus affuit presto pater et cum filia et reliquis amicis et Icilio sordidatus venit in curiam, ubi econtrario Marco Claudio mancipium petenti, non audito Virginio a libidinoso preside, Virginia tanquam fugitiva serva adiudicata est. Quam cum capere voluisset Marcus et multa in Appium dixisset Virginius, ab eo tandem ira frendente obtentum est ut sibi saltem paululum et nutrici loqui fas esset, ut forte, erroris veteris comperta veritate, mancipium minori cum noxa sui concederet. Cumque cum eis apud Cloatinas tabernas in conspectu tamen curie evasisset, sumpto lanii cultro, inquit: — Qua possum via, dilecta filia, libertatem tuam vendico —; et omnemvirgineo infixit pectori, maximo dolore spectantium. Ex quo infelix virgo concidens, cernentibus cunctis astantibus, sanguinem cum anima fudit; et sic libidinosi Appii per innocentis cedem spes turpissima exinanita est et opere Virginii ac Icilii facta secunda plebis secessione, actum est ut decemviri coacti abdicarent imperium et romano populo quam occupaverant libertatem linquerent. Nec multo post, Virginio plebis tribuno procurante, Appio Claudio dies dicta est. Qui cum causam dicturus accederet, in carcerem iussu Virginii tractus et cathenis implicitus, ut meritum ellugeret dedecus, nocuus manes innocue piavit Virginie, laqueo seu gladio vel veneno ibidem vitam eiecit. Temerarius autem cliens Marcus Claudius crimen, non qua debuit via, nam fuga tutatus, deflevit exilio, bonis tam patroni quam suis redactis in publicum.
+
+Nil pernitiosius iniquo iudice. Hic quotiens sceleste mentis imperium sequitur, omnis iuris ordo pervertatur necesse est, legum potestas solvatur, virtutis enervetur opus, sceleri laxentur habene et breviter omne bonum publicum in ruinam trahatur. Quod si non satis alias apparet, nepharium Appii ceptum et que inde secuta sunt in lucem deducunt. Nam dum male libidini sue potens homo frenum poneret, ex libera servam, ex virgine adulteram, ex desponsata pelicem, per imbutum fraude libertum fere peregit suoque detestabili decreto factum est ut armaretur pater in filiam, verteretur pietas in sevitiam et, ne voto fraude quesito gauderet incestus homo, occideretur innocua, clamaretur in urbe, tumultuaretur in castris, separatio plebis a patribus oriretur et fere in discrimine res omnis poneretur romana.
+
+O preses inclitus et legum lator egregius! Quod in alios diro supplicio punisse debuerat, ipse perpetrare veritus non est. Hei michi! Quotiens hac periclitamur peste mortales, quotiens in exitium immeriti trahimur et turpi premimur iugo, agimur spoliamur et occidimur, urgente nequitia! Quid hoc mali est? Non verentur prefecti, quod in temperamentum libidinum adinventum est, id nullo Dei timore territi, in licentiam vertere scelerum; et cum oporteat presidem oculos et animum eque pudicos habere, eloquium mite, graves sanctosque mores et manus a muneribus omnino immunes, non oculis tantum, sed insana mente lasciviunt, nec legum sed lenonum secuntur iudicia; superbiunt nec mitescunt nisi meretricula imperet, aut iras leniat aurum; nec solum dona suscipiunt, sed exposcunt mercantur et subtrahunt et in violentiam usque, si aliter nequit fieri quod cupiunt, furore succensi prorumpunt. Et sic optime legum interpretes facte, hinc luxuria inde pecunia, incassum pro rostris ius poscitur, nisi ab his vel ab earum altera suffragia inpendantur.
+
+Yrenes utrum fuerit greca mulier, aut qua floruerit etate, non satis certum est; greca tamen creditur constatque eam Cratini cuiusdam pictoris fuisse filiam atque discipulam. Quam tantum laudabiliorem existimo quantum arte et fama videtur superasse magistrum, cum eius adhuc in pluribus nomen vigeat, existente patre nisi per eam fere innominato, excepto si is fuit de quo legitur qui frondes atque radices herbarum omnium, ad earum prestandam notitiam, in forma descripsit propria, esto hic Cratinax non Cratinus ab aliquibus nuncupetur. Huius autem Yrene celebre fuit ingenium et artificium memorabile; cuius quidem magisterii in longum argumenta fuere: puella quedam apud Eleusinam civitatem diu tabula visa est; sic et senex Calipso, preterea et gladiator Theodorus neenon et Abstitenes, suo tempore saltator egregius. Que, ideo quod officium est a femina, ut plurimum, alienum nec absque vi maxima ingenii consecutum, quod in eis tardissimum esse consuevit, dignum aliqua celebrari laude ratus sum.
+
+Leuntium, si satis bene arbitror, greca fuit mulier et forsan Alexandri magni, macedonici regis, evo conspicua. Cuius, si matronalem pudicitiam servasset, cum ingenii eius permaxime fuerint vires, longe fulgidior nominis fuisset gloria. Veterum enim testimonio tantum in studiis literarum valuit, ut aut invidia percita, aut muliebri temeritate inpulsa, in Theophrastum, celeberrimum ea tempestate phylosophum, scribere invehendo ausa sit: quid, ego non vidi. Sane postquam per tot secula in etatem usque nostram fama devenit, non minimum fuisse nec etiam parve facultatis inditium existimare possumus, esto invidi animi sit certissimum argumentum. Et si adeo studiis tam splendidis valuit, non facile credam eam ex plebeia fece duxisse originem; raro quippe ex ea sorde ingenium surgit; nam etsi quandoque e celo infundatur, caligine extreme sortis claritas eius opprimitur. Sed quid progenitorum generosus sanguis, si morum indecentia sit, veri possunt fulgoris inpendere? Si amplissimis fidem prestemus viris, hec seposito pudore femineo meretrix, imo meretricula, fuit. Heu facinus indignum! Inter lenones impurosque mechos et scorta atque fornices versata, potuit magistram rerum phylosophiam inhonestis in cellulis et ignominiosis deturpare notis atque impudicis calcare vestigiis et cloacis immergere fetidis, si phylosophie splendor obfuscari potest impudici pectoris labe. Dolendum equidem est ingenium tam celebre, sacro superumque munere datum, adeo spurcide exercitio subigi potuisse. Edepol nescio utrum illam fortiorem dixerim, in tam scelestum locum phylosophiam trahendo, an phylosophiam ipsam remissiorem, doctum pectus subigi lasciviis permictendo.
+
+Olympias Macedonum regina titulorum multiplicium fuit illustris. Primo quidem, si possunt stemata aliquid claritatis afferre mortalibus, ex Eacidarum sanguine, qui tunc pre ceteris totius Grecie seu orbis terrarum habebatur splendidior, Neoptholemi, regis Molossorum, filia traxit originem; et cum illi ab infantia Mistilis nomen esset, nupta Phylippo, serenissimo ea tempestate Macedonum regi, Olympias — ut placet aliquibus — primo vocata est. Preterea et Alexandrum Epyri regem fratrem habuit et Macedonie, Phylippo mortuo, filium Alexandrum; cuius tam ingentia fuere facinora, ut qui superaret illum gloria, inani tamen, nec audiretur natus, nec nasceretur in posterum. Quod Olympiadi non modicum fulgoris adiunxit, si matribus fulgor est prestantes peperisse filios. Sed non omnino iubar hoc evasisse potuit quin notis aliquando iniectis fuscaretur, esto ex illis Olympias evasisset notior. Nam adulterii illecebra, eius etate florente, Olympias labefactata est, qua nil fere dedecorosius regine contigisse potuit; et, quod turpius fuit, suspicatum est Alexandrum adulterio genitum. Que quidem suspicio adeo commovit Phylippum ut, non solum aliquando palam diceret, ex se scilicet non genitum Alexandrum, verum et Olympiadem ignominia notaret repudii et Cleopatram, Alexandri epyrote filiam, in uxorem duceret. Quod quantum Olyrnpias egre tulerit, dissimulare non potuit. Nam que usque in diem illam, hac excepta labe, regiis tantum fulgoribus clara erat, enormitatibus variis sese fecit insignem. Creditum quidem est a se agitatum atque inpulsum Pausaniam iuvenem, ex splendido Horestis sanguine natum, in Phylippi viri sui necem, conscio etiam Alexandro. Nam Pausanie, ob occisum Phylippum, in cruce pendentis, caput, opere Olympie, mane sequenti a die qua cruci affixus fuerat, aurea insignitum corona compertum est; et, paucis interpositis diebus, Olympiade iubente, eius cadaver depositum super reliquiis Phylippi honorifice macedonico ritu exustum est et funebri cum pompa sepultum. Gladium preterea, quo Phylippum Pausanias occiderat, regina sub nomine Mistilis in templo Apollinis iussit apponi et Cleopatram sibi superinductam, post illisam saxo filiam, in tantum exasperavit verbis et ignominia ut miseram ad laqueum induendum compelleret. Aucto tandem maximis victoriis filio Alexandro, eoque apud Babiloniam veneno assumpto, et Alexandro fratre apud Lucanos ceso, ac Arideo Macedonie rege et Euridice coniuge, eam Macedoniam ab Epyro venientem intrare prohibentibus, favore veterum Macedonum datis in mortem, Macedonum regnum sola obtinuit vidua et regina; verum cum passim in cruorem tam nobilium quam plebeiorum Macedonum quasi belua bacharetur, a Cassandro in Epydua civitate obsessa est adeoque coacta ut una cum oppidanis, rerum omnium inopia, deveniret in famem; qua cogente actum est ut, conditionibus appositis, se in fidem Cassandri commicteret. Qui fraude exornatis occisorum amicis, post deditionem in mortem postulata est. Ad quam occidendam cum Cassander ubi detinebatur scelerum ministros intromisisset, ea iam advertente se manu venientium morituram, duabus innixa ancillis imperterrita surrexit et vestimentis crinibusque compositis, ne quid cadens videratur inhonestum, nec orare passa est nec audita voces aut ululatus femineos emictere, quin imo percussoribus obvia facta paratum in vulnera corpus obtulit ultro, quasi pauci penderet quod robustissimi etiam homines consuevere, ut plurimum, expavescere: actu illo confessa se vere extitisse imperatoris tam egregii genitricem.
+
+Claudiam vestalem virginem, digne ex Romanorum generoso sanguine procreatam crediderim, dum intueor insignem pietatem eius in patrem. Pompa quippe spectabili pre se ex senatus consulto triunphum pater agebat, frequenti Romanorum spectante plebe, cum se tribunorum plebis unus, ob privatam simultatem in eum non aliter quam in male meritum prorumpens, dedit in medium; et insolenti, more tribunitio, audacia violentas manus in triunphantem iniciens, eum de curru evolvere conatus est. Quod cum inter spectantes Claudia virgo conspiceret, illico urgente pietate commota, tristis et oblita sexus honestatisque victarum, quibus obtecta erat, pati non potuit, quin imo, repente medias inter catervas impetuosa prorumpens, et sibi audaci niso cedere turbam cogens, inter tribuni arrogantiam et patris gloriam se indefesso robore immiscuit et, quibuscunque ausis factum sit, amoto tribuno, liberum in Capitolium patri concessit ascensum.
+
+O dulcis amor! o infracta pietas! Quid credemus vires imbecilli corpori prestitisse virginis, quid religionis oblivionem iniecisse, preter eum cernere iniuria opprimi quem meminerat infantie sue educatorem et piis delenitorem blanditiis, votorum in suam salutem exhibitorem, noxiorum amotorem omnium et provectioris etatis instructorem? Sed, ut de hoc satis dictum sit, queso: quis hoc tumultuantibus hominibus sanctimonialem immixtam virginem de inhonestate redarguet? Quis temerariam dicet? Quis tanquam in tribunitiam potestatem ausam iure damnabit, cum adeo pulchrum atque memorabile pietatis opus in tutandum patrium decus egerit, ut etiam robustissimus iuvenis acriori animo fecisse nequiverit? Equidem non immerito dubitem quis spectabiliorem triunphum: an pater in Capitolium traxerit, an nata in edem reportaverit Veste.
+
+Virginea apud Romanos equidem clara matrona fuit, altera tamen a superiori, esto eque Auli cuiusdam, sed patritii viri, fuerit genita. Hec enim, preter nobilitatis insignia, suo evo castimonie meritis ceteris fuit preferenda Romanis. Cuius actum unicum sed laudandissimum retulisse, ad eius omnem vitam cognoscendam, eique ad claritatem meritam inpendendam, sat erit. Ut satis igitur constat, fuit olim in urbe Roma in foro boario ad rotundam Herculis edem sacellum celebre patritie Pudicitie dudum a nobilibus mulieribus persancte dicatum. In quo, Q. Fabio, quinto, et P. Decio Mure, quarto, consulibus, cum senatus iussu, uti et in ceteris templis, supplicationes ad expianda prodigia fierent, et ibidem patritie tantum femine sacra ritu veteri castissime peragerent, contigit ut Virginea cum ceteris peractura sacrum accederet; a quo cum, matronis patritiis imperantibus, superbe semota esset, eo quod Lucio Volumnio, plebeio homini, anno tamen preterito consuli, nupta foret, brevis apud sacram edem feminea altercatio orta est; que tandem muliebri indignatione in maius animorum incendium sese extulit. Ceterum cum se dixisset Virginea et pudicam esse et patritiam, et ex templo patritie Pudicitie arceri minime deberi eo quod plebeio homini virgo nupsisset, et gesta viri miris extulisset laudibus, relictis patritiis, domum indignans repetiit verbisque opus superadiecit egregium. Nam cum sibi multum edium esset in vico longo, in quibus tunc una cum viro habitabat, quantum ex eis ex parte una sufficere sacello modico arbitrata est, seclusit a ceteris et ibidem aram instituit accersitisque matronis plebeis arrogantiam patritiarum exposuit et questa ex suscepta ab illis iniuria subdidit: — Vos ergo deprecor hortorque ut, uti cernitis huius urbis viros habere continuum de virtute certamen, sic et inter vos solius decoris pudicitie matronalis certamen summatis, operam dantes ut hec ara, quam ego plebeie Pudicitie presentibus vobis dico, si in aliquo potest, sanctius illa et a castioribus coli credatur appareatque, agentibus vobis, non solum celestes animas pectoribus patritiarum infundi —.
+
+O digna atque sanctissima matrone verba! O indignatio laudanda et inventum in astra leto plausu extollendum! Non in virorum substantias, non ad ornamenta lascivie capessenda a Virginea coniuratum est, quin imo in lascivos petulantesque iuvenum oculos atque concupiscentias et ad suam promerendam castimonie gloriam optimo instituto sanctisque viribus itum est, adeo ut tunc inceptum et diu post hec actum sit ut, cum nulla, nisi spectate pudicitie et que uni tantum viro nupsisset, sacrificandi ius eo prestaretur in templo, et, spectantium incestuosis oculis fracta libidinosa spe, sanctitate patritie equaretur are. Nec dubitem multis ob glorie cupidinem et effugiendam ignominiam, si a sacrificio arcerentur, servande castimonie causam atque studium iniecisse.
+
+Floram romanam fuisse mulierem testari videtur antiquitas: cui quantum decoris ignominiosus questus subtraxit, tantum fame fortuna fautrix ausit.
+
+Hec autem, ut omnes asserunt, ditissima fuit mulier. sed de questu divitiarum discrepant. Nam alii dicunt hanc omnem iuventutis sue ac formositatis corporee florem, inter fornices et lenones scelestosque iuvenes, meretricio publico consumpsisse; et nunc hos, nunc illos stolidos lasciviis blanditiisque — ut talium moris est — substantiarum denudans et undique corradens et excerpens, in eas tam amplissimas devenisse divitias.
+
+Alii vero, honestius arbitrati, lepidam et ridiculam ex ea referunt hystoriam, asserentes Rome edituum Herculis ociosum tesseris ludum inchoasse manibus alternis, quarum cum Herculi dextram statuisset, et sinistram sibi, dicunt fecisse periculum ut, si vinceretur Hercules, ipse sibi de stipe templi cenam et amicam pararet; si vero Hercules victor evaderet, tune illi de pecunia propria illud idem facturum se dixit. Verum cum vicisset Hercules, monstra etiam solitus superare, ei cenam et nobilem meretricem Floram preparasse confirmant. Cui dormienti in templo visum aiunt cum Hercule concubuisse eique ab eodem dictum se suscepturam mercedem concubitus ab eo quem, primo mane, templum exiens, inveniret. Que cum Fanitio, ditissimo iuveni, templum exiens occurrisset, ab eo amata atque deducta est; et, cum secum fuisset diu, ab eodem moriente heres relicta; et sic ditata.
+
+Verum sunt qui dicant hanc non Floram, sed Accam Laurentiam fuisse, que Romulum Remumque seu nutriverat, seu nutrivit postea. Sane huius discordantie ego non coro, dum modo constet Floram meretricem et divitem extitisse.
+
+Hec autem, ut eo tendam quo cupio, adveniente mortalis vite termino, cum nullus illi filius esset et nominis perpetuandi cupido, ut reor, femineo astu, in futuram sui nominis gloriam, romanum populum substantiarum suarum sibi dixit heredem; in hoc tamen parte divitiarum servata, ut, quod ex ea annuum susciperetur fenus, in anniversarium natalis sui, ludis publice factis, erogaretur omne. Nec eam fefellit opinio. Nam cum gratiam romane plebis ex hereditate suscepta captasset, annuos in memoriam sui nominis fieri ludos obtinuit facile: in quibus, spectante vulgo, ad eius puto questum posteris ostendendum, inter alia turpia, nude meretrices mimorum officium, summa cum inspicientium voluptate, gesticulationibus impudicis et variis exercebant. Qua illecebri ostentatione actum est ut, seu ex fenore suscepto, seu ex ere publico, annis singulis cum instantia ludi huiusmodi, tanquam sanctissimi, a plebe, in libidinem prona, peterentur; et florales ab institutrice etiam dicerentur.
+
+Sane tractu temporis cum senatus, originis eorum conscius, erubesceret, urbem, iam rerum dominam, tam obscena maculari nota, ut in meretricis laudes concurreret omnis, adverteretque illam facile deleri non posse, ad ignominiam subtrahendam, turpitudini detestabilem atque ridiculum superiniunxit errorem.
+
+Finxit quippe in splendorem Flore, inclite testatricis, fabulam, et ignaro iam populo recitavit: illam asserens iam dudum mire pulchritudinis indigenam fuisse nynpham, nomine Cloram, et a zephyro vento, quem latine favonium dicimus, ardentissime amatam et postremo in coniugem sumptam; eique, ab eodem quem, stultitia sua, inter deos nominabant, dotalitio quodam munere, seu propter nuptias, ut fit, deitatem fuisse concessam: hoc cum officio, ut vere primo arbores colles et prata floribus exornaret eisque preesset; et inde ex Clora, Flora etiam diceretur; et quoniam fructus ex floribus sequerentur, ut, deitate eius placata ludis, illos ampla quadam liberalitate concederet et in fructum deduceret, eidem dee sacrum aras ludosque a vetustate fuisse concessos.
+
+Qua seducti fallacia, eam, que vivens fornices coluerat, a quibuscunque etiam pro minima stipe prostrata, quasi suis alis zephyrus illam in celum detulerit, cum Iunone regina deabusque aliis sedere arbitrati sunt. Et sic ingenio suo Flora et fortune munere ex male quesita pecunia, ex meretrice nynpha facta est zephyrique lucrata coniugium et deitatis numen, apud mortales, in templis residens, divinis honoribus celebrata, adeo ut, non solum ex Clora Flora, sed clara ubique locorum, ex insigni sui temporis scorto, facta sit.
+
+Romana fuit iuvencula, nec ex fece plebeia, ni fallor, traxit originem; cuius deperditum malignitate fortune nomen et parentum coniugisque notitia forsan aliquantulum meriti decoris surripuisse videbitur. Sed, ne per me subtractum videatur, si illi inter claras locum non dedero, apponere mens est et innominate mulieris pietatem inclitam referre.
+
+Fuit ergo iuvencule huic honesti generis mater, sed infelix; nam Rome apud pretoris tribunal, ob quod demeritum nescio, capitali supplicio damnata; et a pretore triumviro, ut illi iam indictam sententia penam inferret, tradita; a triumviro autem, in hoc idem, publici carceris custodi exhibita. Verum, quoniam nobilis esset, ut nocte necaretur iniunctum est. Custos autem, humanitate quadam inpulsus, dum ingenuitati mulieris compateretur, in eam sevire manibus noluit, sed vivam clausamque, ut inedia consumeretur, omisit.
+
+Ad quam visendam filia venit et excussa prius egregie, ne quid cibi deferret introrsum, intrare carcerem a custode obtinuit esurientique iam matri lacte, quo recenti habundabat partu, opitulata est; demum, continuatis diebus plusculis, cepit mirari custos quod tam diu damnata mulier absque cibo traxisset spiritum; et clam quid cum matre ageret nata prospectans, advertit quoniam, eductis mammis, illas sugiendas ori matris admoveret; miratusque pietatem et inusitatum nutriendi matrem nate compertum, triumviro retulit; triumvir autem pretori; pretor publico nuntiavit consilio. Ex quo comuni consensu factum est ut pietati filie dono daretur meritum matri supplicium.
+
+Si servanti in pugna viribus civem, querneam coronam largiebatur antiquitas, qua, lacte servantem in carcere matrem, genitam decorabimus? Non equidem tam pio facinori satis dignum sertum comperies inter frondes. Hec pietas non solum sancta, sed admirabilis fuit; nec tantum equanda, quinimo preferenda nature muneri, quo docemur parvulos natos lacte in firmiorem etatem deducere ac parentes morti subtrahere.
+
+Mirabiles ergo pietatis sunt vires; nam nedum feminea corda, que facile in compassionem trahuntur et lacrimas, sed non nunquam in efferata et adamantina, obstinatione durata, penetrat pectora; et, posita circa precordia sede, primo humanitate flexibili durum emollit omne, et oportunitatum indagatrix atque compertrix optima, agit ut lacrimas cum infelicibus misceant, egritudines atque pericula saltem desiderio subeant et non nunquam, si desint remedia, vicarias subeant mortes. Qui tam grandes effectus agunt ut minus miremur si quid pium filii in parentes agamus, cum eo potius videamur vices reddere et quod alias sumpsimus debita restitutione persolvere.
+
+Martia Varronis perpetua virgo Rome iam dudum reperta est; cuius tamen Varronis invenisse non memini, nec etiam qua etate. Hanc ego, ob servatam virginitatem, tanto egregiori laude extollendam puto, quanto sui iuris femina, sua sponte, non superioris coactione, integriorem servaverit. Non enim aut Veste sacerdotio alligatam aut Dyane voto obnoxiam seu alterius professionis implicitam, quibus plurime aut cohercentur aut retinentur, invenio; sed sola mentis integritate, superato carnis aculeo, cui etiam prestantissimi non nunquam succubuere viri, illibatum a contagione hominis corpus in mortem usque servasse. Verum etsi hac tam commendabili constantia plurimum hec laudanda sit Martia, non minus tamen ingenii viribus et artificio manuum commendanda est.
+
+Hec equidem, seu sub magistro didicerit, seu monstrante natura habuerit, nobis incertum est, cum hoc videatur esse certissimum, quod, aspernatis muliebribus ministeriis, ne ocio tabesceret, in studium se picture atque sculpture dederit omnem; et tandem tam artificiose tanque polite pinniculo pinxisse atque ex ebore sculpsisse ymagines, ut Sopolim et Dyonisium, sue etatis pictores famosissimos, superarit; eiusque rei fuit notissimum argumentum, tabulas a se pictas ceteris preciosiores fuisse. Et, quod longe mirabilius, asserunt eam non tantum eximie pinxisse, quod et non nullis contigit aliquando, verum adeo veloces ad pingendum habuisse manus, ut nemo usquam similes habuerit. Fuerunt insuper diu eius artis insignia, sed, inter alia, eius effigies, quam adeo integre, lineaturis coloribusque servatis et oris habitu, in tabula, speculo consulente, protraxit, ut nemini coetaneo quenam foret, ea visa, verteretur in dubium.
+
+Et inter ceteras, ut ad singulares eius mores deveniamus, ei fuisse mos precipue asserunt, seu pinniculo pingeret seu sculperet celte, mulierum ymagines sepissime facere, cum raro vel nunquam, homines designaret. Arbitror huic mori pudicus robur causam dederit; nam, cum antiquitas, ut plurimum, nudas aut seminudas effigiaretur ymagines, visum illi sit oportunum aut imperfectos viros facere, aut, si perfectos fecerit, virginei videatur oblita pudoris. Que, ne in alterum incideret, ab utroque abstinuisse satius arbitrata est.
+
+Sulpitia, olim venerandissima mulier, non minus, matronarum romanarum testimonio, laudis ob servatam castimoniam quam cultro se perimens Lucretia consecuta est.
+
+Hec enim Servii Patriculi filia et Fulvii Flacci coniunx fuit, nobiles ambo viri. Et cum senatus, visis a decemviris more veteri sybillinis libris, decrevisset ut Veneris Verticordie simulacrum consacraretur in urbe, ut virgines cetereque mulieres non solum a libidine abstinerent, sed etiam facilius in laudabilem pudicitiam verterentur, petivissetque, iuxta decemvirorum mandatum, quo cavebatur ut castior ex romanis matronis dedicaret illud, ex ingenti multitudine qua tunc habundabat Roma, castiorem, feminarum iudicio, actum est ut, primo, eis agentibus, centum ex omni cetu que pudicitia clariores existimate essent selecte traderentur; inter quas una Sulpitia sumpta est. Demum, senatus iussu, earundem mulierum iudicio, ex centum decem etiam lucidiores subtracte; quas inter et Sulpitia numerata. Postremo, cum ex decem peteretur una, summo omnium consensu Sulpitia data est. Cui etsi pulchrum fuit ea tempestate Veneris Verticordie dicasse simulacrum, longe tamen pulchrius, tam ingentis multitudinis existimatione fuit quod castimonia prelata sit ceteris, eo quod non tantum assistentium oculis, tanquam quoddam celeste pudicitie numen, omnium admiratione conspecta sit, sed futurorum omni evo etiam veneratione fere in inmarcescibilem gloriam nomen eius videatur esse delatum.
+
+Sed queso, inquiet aliqua, si centum pudice electe sunt, quid huic uni aliarum magis pudicitie superaddi potuit ut ceteris merito preferatur? Palam est: hi vel he videant que arbitrantur solum ab alieno quam viri concubitu abstinuisse pudicitiam. Que quidem, si intueri saniori velimus oculo, non solum consistit ab amplexibus exterorum virorum abstinere, quod multe, etiam invite, faciunt. Equidem oportet matronam, ut pudica integre dici possit, ante alia cupidos vagosque frenare oculos eosque intra vestimentorum suorum fimbrias coercere, verba non solum honesta, sed pauca et pro tempore effundere, ocium, tanquam certissimum et perniciosissimum pudicitie hostem, effugere, a comesationibus abstinere, cum absque Libero et Cerere frigeat Venus, cantus atque saltationes, tanquam luxurie spicula, evitare, parsimonie ac sobrietati vacare, domesticam rem curare, aures obscenis confabulationibus obturatas habere, a circuitionibus abstinere, pigmenta et supervacaneos odores abicere, ornatos superfluos respuere, cogitationes appetitusque noxios totis calcare viribus, meditationibus sacris insistere atque vigilare; et, ne per cuncta discurram pudoris integri testimonia, virum solum summa dilectione colere, ceteros, nisi fraterna diligas caritate, negligere et viri etiam, non absque frontis animique rubore, in amplexus ad prolem suscipiendam accedere.
+
+Que cum forsan omnia in ceteris non invenirentur explicita, et in sola Sulpitia comperta, merito eam ceteris pretulere.
+
+Armonia sycula iuvenis, Gelonis, fratris Yeronis, regis Syragusarum, fuit filia. Que, quanquam regio genere fuerit insignis, longe tamen magis pietate sua digna memoratu facta est. Hanc quidam, virginem occubuisse volunt; alii vero Themistii cuiusdam coniugem. Utrum horum magis placet summatur, cum nil ob diversitatem opinionum ex eius pia fortitudine subtrahatur.
+
+Cum igitur, Syragusanorum ceca atque repentina seditione, in omnem regiam prolem seviretur a populo, et iam, trucidato leronimo rege adolescentulo, atque Andronodoro et Themistio regiis generibus, et in Damaratam et Heracliam, Yeronis filias, et Armoniam Gelonis, multitudinis, expeditis gladiis, fieret incursus, actum est sagacitate nutricis Armonie ut, regio exornata cultu, virgo quedam Armonie coeva pro Armonia interfectoribus pararetur. Que quidem voto preparantis in nullo fuit adversa, quin imo, cum in se infestis mucronum cuspidibus irruere multitudinem cerneret, nec illam exterrita aufugit, nec conditionem suam ferientibus professa est, nec latitantem etiam Armoniam, loco cuius occidebatur, accusavit, verum tacita et immota, suscipiens letiferos ictus, occubuit.
+
+Felix pariter et infelix Armonia: felix fide, infelix perditione fidelis. Attamen cum ex oculto innocue puelle perseverantiam et fortem in mortem animum ac manantem ex vulneribus virgineum sanguinem cerneret Armonia stupens, cum, virgine cesa iamque abeuntibus percussoribus, posset evadere, toto pectore admirari fidem cepit et, inclita pietate capta, effusis lacrimis, passa non est impune cruorem innocuum prospectare et vitam, tantopere ac aliena fide servatam, in evum protelare longius, satius ducens ad inferos cum tam fida iuvene immatura morte descendere, quam canos cum infidis civibus expectare.
+
+O pietas, o prisca fides! Que evaserat, in medium prodiens, revocatis in se cruentis gladiis, fraudem nutricis et occise fidem suamque conditionem confessa, sanguinem suum ultro inferias occise concessit et crebris lacessita vulneribus, in quantum potuit, secus cadaver premortue corruit. Cui quod pietas evi abstulit, dignissimum literis restituisse fuit; verum difficile cernere cuius maior, an premortue fides an superviventis pietas fuerit: illa virtutem prime, hec secunde nomen facit eternum.
+
+Busa quam, quasi Busa cognationis sit nomen, quidam Paulinam vocant, mulier fuit apula, origine canusina, quam ut ex generoso sanguine natam credam et aliis meritis pluribus splendidam, facit magnificum illud facinus quod unicum de ea posteritati reliquit antiquitas.
+
+Aiunt enim, Hanibale peno infesto bello adversus Romanos agente, atque igne ferroque omnem Ytaliam populante et sanguine plurimo fedante, cum apud Cannas, apulum vicum, magno certamine non solum hostes superasset, sed fere ytalicas omnes confregisset vires, actum est ut ex eo conflictu cedeque ingenti noctu per devia ex multis dispersis vagisque circa decem milia Canusium devenirent, que tunc civitas fidem romane societatis servabat. Quos omnes exangues fessos inopes inermes nudos affectosque vulneribus, non exterrita casu nec victoris potentia, comiter propriis in edibus Busa suscepit hospitio, eosque ante alia bono esse animo iussit et, adhibitis medicis, vulneratos materna affectione curari fecit, nudis vestimenta, imo cunctis, mira liberalitate concessit et inde inermibus arma, cotidianos omnibus sumptus ex bonis exhibuit suis refocillatisque comi pietate miseris et in spem revocatis abire volentibus, ultro viaticum cunctis concessit, nec ulla ex parte circa oportunitates continue affluentium manum retraxit: equidem mirabile dictu et in muliere longe laudabilius quam si homini contigisset.
+
+Alexandrum enim Macedonum regem et universi orbis invasorem, inter alia eius decora precipua, magnificentia extollere prisci consuevere, asserentes eum, nedum iocalia pretiosa, pecunias ingentes et munera huiusmodi permaxima munificentiis aliorum principum fere largiri consuetum, verum principatus eximios regna splendida et amplissima imperia amicis et non nunquam victis regibus exhibere. Pulchrum quidem et magnificum et totis extollendum preconiis est, sed minime — ut reor Buse magnificentie adequandum. Nam Alexander vir fuit, femina Busa, quibus familiaris, imo innata tenacitas est et animositatis perminimum; rex ille, et maximus, hec privata mulier; ille, quod violentia sorripuerat sua, hec, quod iure hereditario, possidebat; ille, quod sibi forsan commode servare nequibat, hec quod diu servaverat et servasse volens adhuc poterat; ille bene meritis et amicis, hec extraneis et incognitis; ille rebus florentibus suis, hec suis autantibus, et periclitantibus amicorum; ille apud exteras nationes, hec sub patrio celo in presentia inter suos; ille ut gloriam manificentie lucraretur, hec ut indigentibus auxilium inpenderet. Quid multum? Si mentem, si sexum, si qualitatem prospectemus amborum, non dubitem quin sub equo iudice longe plus Busa ex liberalitate sua quam Alexander ex sua munificentia glorie consequatur.
+
+Sed cui vult candidior cedat laus; mea sententia, Busa suis substantiis optime usa est. Non enim natura parens e penetralibus terre in publicum eduxit aurum, ut ex matris utero deferretur in tumulum, quod avari faciunt dum archivo sepeliunt et custodia nimia incubant, quasi iterum nascituro; verum, ante omnia ut communi exhiberetur comodo, inde honesto fulgori nostro et amicorum convictui, et, si supersit, prostratis fortune iniuria, ira celi fatigatis, paupertate minus digne pressis, carceri alieno crimine clausis et quibuscunque attritis egestate anxia, ministremus suffragia liberali animo; non equidem ut appareamus, verum ut proficiamus; non ut lucremur, sed ut largiamur, huiusmodi inpendenda sunt comoda, eo adhibito rationis moderamine, ne, dum aliis opitulamur, nobis procuremus inopiam, qua cogamur alienis, nedum dicam manus violentas inicere, sed nec etiam oculis inhiare.
+
+Sophonisba quidem, posito splendens Numidarum regina incesserit, austeritate mortis intrepide a se sumpte longe luculentior facta est.
+
+Hec enim filia fuit Hasdrubalis, Gisgonis filii maximique Cartaginensium principis, Hanibale vexante Ytaliam. Que cum esset etate florens et forma satis egregia, a patre, Syphaci, potentissimo Numidie regi, in coniugium virgo copulata est; nec equidem desiderio regie affinitatis tantum; sed optabat vir sagax, instante Romanorum bello, non solum barbarum regem Romanis subtrahere, sed opere filie blandientis in partes Cartaginensium adversus Romanos convertere; nec a precogitata fallacia deceptus est. Nam cum nuptias Syfax celebrasset, a premonita adolescentula, formositate favente, in tantum sue dilectionis ardorem tractus est, ut nil preter illam sibi carum aut delectabile arbitraretur Syphax; et sic, dum ureretur infelix et appareret Cornelium Scipionem ex Sycilia in Affricam cum exercitibus traiecturum, Hasdrubalis monitu, Sophonisba blanditiis precibusque adeo Syphacis animum in desiderium suum traxit, ut, non solum Romanos relinqueret, quibus amicitie fidem prestiterat, et Cartaginensibus iungeretur, verum ultro alieni belli principatum assummeret; quam ob rem perfidia calcata fide, quam pridie Scipioni hospiti suo promiserat, ei per literas, nondum transfretanti, in Affricam interdixit ingressum. Ceterum Scipio, ingentis animi iuvenis, damnata barbari regis nequitia, depositis haud longe a Cartagine copiis, illum ante alia expugnavit per Massinissam regem sotium et Lelium legatum suum; per quos, exercitu fuso, captus vinctusque deductus est Cyrtam, regiam Numidie civitatem, nec ante catenis onustus civibus ostensus est quam Massinisse civitatis deditio facta. Qui, cum nondum Lelius appulisset, eam intrans, motu rerum repentino tumultuantibus omnibus, regiam, ut erat armatus, intrans, obviam habuit Sophonisbam; que fortunarum suarum conscia, cum eum intrantem vestibulum ultra alios armis insignem cerneret, ut erat, regem auspicata, ad eius proclivis genua, pristine fortune animum retinens, inquit: — Sic, rex inclite, deo visum est et felicitati tue ut in nos, qui paulo ante reges eramus, que velis possis omnia. Verum si permissum est captive ut coram victore et vite mortisque sue domino supplices voces emictere possit eiusque genua atque dexteram victricem contingere, deiecta precor per maiestatem tuam, in qua et ego paulo ante eram, perque genus regium et comune numidicum nomen, etsi meliori suscipiaris omine, quam hine abierit Syphax, in me, quam tui iuris noviter adversa fecit fortuna, agas quod in oculis tuis pium bonumque visum sit, dum modo insolenti et fastidioso, potissime Penis, Romanorum arbitrio viva non tradar. Facile enim potes advertere quid romana hostis, cartaginensis et Hasdrubalis filia — sino quod Syphacis coniunx — timere possim; et, si omnis in hoc alius tollitur modus, ut tua manu potius moriar facito, quam hostium in potestatem viva deveniam, precor et obsecro —.
+
+Massinissa qui et ipse numida erat et, uti omnes sunt, in libidinem pronus, venustatem oris orantis inspiciens — addiderat quippe infortunium, pium quoddam et insolitum decus suplici — motus et humanitate et libidine tractus, cum nondum adventasset Lelius, uti erat in armis, dextera data, inter feminarum querulos ululatus et tumultum discurrentium undique militum, levavit orantem eamque sibi extemplo iunxit in coniugem, medio in strepitu armorum nuptiis celebratis; puto hac via arbitratus et libidinis sue et precibus Sophonisbe invenisse modum. Die demum sequenti Lelium venientem suscepit et, eo sic iubente, cum omni ornatu regio et preda cetera ac nova coniuge redeuntes in castra, primo a Scipione ob rem bene gestam comiter suscepti sunt; deinde cum ab eo, ob celebratas cum captiva romani populi nuptias, amicabiliter redargutus esset et in tabernaculum secessisset arbitrisque remotis suspiriis lacrimisque oppletus diu ingemuisset, adeo ut a circumstantibus audiretur, urgente Sophonisbe fato, accersiri ad se iussit quem ex servis fidelissimum habebat, cui commiserat servandum venenum ad incertos fortune casus, eique precepit ut illud, poculo dilutum, Sophonisbe deferret diceretque libenter se illi, quam sponte dederat fidem. servaturum si posset; verum, quoniam a quibus poterat arbitrium subtrahebatur suum, quam ipsa petierat, non absque merore suo, prestabat fidem, si uti velit, scilicet ne in potestatem viva veniat Romanorum; ipsa tamen patris patrieque et duorum regum, quibus paulo ante nupserit, memor, sibi quod videretur consilium summeret. Que quidem audito, constanti vultu, nuntio dixit: — Accipio nuptiale munus et, si nil aliud a viro coniugi dari poterat, gratum habeo; sed refer satius me morituram fuisse si non in funere meo nupsissem —. Nec acrius dicta dedit quam poculum sumpserit et, nullo signo trepidationis ostenso, confestim hauxit omne; nec diu tumescens in mortem, quam petierat, miserabunda collapsa est.
+
+Edepol annoso homini, cui iam vita tedium, nec spes alia preter mortem, nedum puellule regie, tune, habito ad notitiam rerum respectu, vitam intranti et quid in ea dulcedinis sit percipere incipienti, magnum et admirabile fuisset, et nota dignum, morti certe adeo impavide occurrisse.
+
+Theosena thessala ac nobilis origine mulier, hinc dulci pietate inde atrocitate severa inclitum de se futuris testimonium liquit.
+
+Hec enim Herodici Thessalorum principis, Phylippo, Demetrii filio, Macedonibus imperante, filia fuit eique soror ex eisdem parentibus extitit, Archo nomine; quibus cum primo eiusdem Phylippi nequitia pater occisus esset, temporis tractu, eadem suadente perfidia, ab eodem nepharia morte viris private sunt, unicuique ex viro filio unico relicto superstite. Eis igitur viduis, Archo primo Poridi cuidam, gentis eorum principi, nupsit multosque ex eo filios peperit. Theosena autem constantiori animo a multis proceribus frustra in coniugium expetita, longius viduitatem servavit. Verum cum morte subtracta fuisset Archo, compassa nepotibus ne ad manus noverce alterius venirent, seu alias minus accurate alerentur a patre, ut eos tanquam proprios educaret, eidem Poridi sese connubio ionxit, nulla lege illis temporibus prohibente, cepitque, non aliter quam si ipsa foret enixa, pia cum diligentia illos alere, ut satis appareret eorum magis obsequio quam suum ob comodum nupsisse Poridi. Quibus sic se habentibus, contigit ut Phylippus Macedonum rex, eo quod inquieti esset ingenii, iterum adversus Romanos, tune orbe clara felicitate florentes, bellum moliretur animo; et ob id cum evacuasset, maximo regni sui motu, veteribus colonis fere omnes Thessalie maritimas civitates eosque in Peoniam, que postea Emathia dicta est, mediterraneam regionem turmatim transmigrare iussisset Tracibusque eius ore, tanquam futuro bello aptioribus atque fidelibus, oppida concessisset vacua audissetque abeuntium execrationes in se, ratus est nil sibi tutum fore ni filios eorum, quos dudum truculentos occiderat, eque perimeret omnes; quos cum capi iussisset et in custodiam servari, ut non uno cunctos ictu occideret, sed vicissim successo temporum aboleret, actum est ut Theosena scelesti regis edictum audiret et, memor sui sororisque virorum necis, filium nepotesque peti arbitrata est; et existimans, si in regis devenirent manus, non solum sevitie eius eos ludibrio futuros, sed etiam custodum, necessitate cogente, libidinem et fastidia subituros; ad quod evitandum, confestim in atrox fitcinus iniecit animum ausaque dicere viro patrique eorum est se potius, si aliter non daretur, occisuram omnes propria manu quam pateretur in Phylippi potestatem deduci. Poris autem execratus tam scelestum crimen, in solatium uxoris natorumque salutem deportaturum se eos et apud fidos hospites positurum fugeque futurum comitem spopondit. Nec mora; nam cum finxisset se a Thessalonica Eneam ad statutum quotannis Enee conditori sacrificium profecturum ibique inter solemnes cerimonias epulasque diem consumpsisset, una cum natis et coniuge, clam, soporatis omnibus, noctis vigilia tertia, tanquam in patriam rediturus, preparatam navem conscendit, eo proposito ut Euboeam, non Thessalonicam peteret. Ceterum longe illi aliter contigit. Vixdum litus Enee reliquerat, et ecce per noctis tenebras ventus ex adverso surrexit, eum non quo cupiebat, sed unde discesserat invitum retrahens. Cui cum frustra remis in contrarium niterentur navales sotii, dies eluxit litorique propinquos ostendit; regii vero custodes ex portu laborantem navem cernentes eamque fugam moliri existimantes, ad eam retrahendam confestim armatum misere lembum, gravi imperantes edicto ne qui mictebantur absque navi reverterentur in portum. Poris quidem, instantis periculi conscius, dum lembum cernit venientem, nunc remiges nautasque, ut totis insisterent viribus, nunc deos, ut periclitantibus prestarent suffragium, intentus orabat. Quod Theosena conspiciens, nec ignara periculi, quasi sibi a superis tempus prestitum foret, dum Poridem orantem cernit, ad precogitatum revoluta facinus, evestigio venenum poculo diluit et expedivit gladios et filio atque nepotibus in conspectu ponit et ait: — Mors sola vindictam salutemque nobis omnibus prestare potest. Ad mortem poculum gladiusque sont vie; qua quenque delectat, regia superbia fugienda est. Mei ergo iuvenes generosos excitate animos et qui maiores estis viriliter agite: capite ferrum, aut poculum haurite, si mors sevior fortasse delectat, et in eam liberam confugite, postquam in vitam tendere estuosi maris impetus prohibet —.
+
+Aderant iam hostes et atrox femina mortis autor instabat urgebatque iuvenes hesitantes. Quam ob rem alii alio leto absumpti semianimes et palpitantes adhuc, Theosena iubente, precipitantur e navi. Que cum, quos pie educaverat ob libertatem egisset in mortem, ne sibi, quam dissuaserat aliis, servitutem servasse videretur, egregio animo virum adhuc orantem in mortis comitem complexa est secumque in procellosum mare precipitem traxit, satius libere mori rata quam vivens feda servitute tabescere, et sic, hostibus nave relicta vacua, solatium sevitie sue Phylippo abstulit et sibi dignum memoria mulier austera monimentum peperit.
+
+Beronices pontica, cui et Laodices nomen fuit, etsi sanguinis fulgore locum inter claras mulieres quesisse forsitan videatur, longe magis non ob fervidum amorem in filium — quo, ut plurimum, matres uruntur — sed ob meritum insignis eius audacie in vindictam eius summendam, occupasse censetur. Quod, ne videatur a calamo surreptum, paucis explicandum est. Hec Mitridatis, regis Ponti, eius, qui adversus Aristonicum cum Romanis paulo ante bellum gesserat et repentina demumsubtractus morte fuerat, filia fuit et Mitridatis, superioris Mitridatis filii, et hostis diuturno bello Romanorum, soror, Ariaracti Capadocie regi nupsit. Cui, per insidias agente Mitridate, Beronicis fratre, a Gordio quodam occiso, filii duo fuere superstites. Verum cum Nicomedes, ea tempestate Bithinie rex, Capadociam occupasset, quasi cede regis vacuam, regni avidus Mitridates pietatem finxit seque recuperaturum nepotibus regnum aiens arma sumpsit in Nicomedem. Sane cum comperisset Laodicem viduam, Nicomedi nuptam, ficta pietas in veram conversa: pulso armorum viribus ex Capadocia Nicomede, Ariaracti, nato ex fratribus grandiori, patrium restituit regnum. Quem cum postea, facti penitens, per fraudem occidisset, et iunior alter, cui et Ariaractes nomen erat, ex Asya ab amicis revocatus regnare videretur, ut placet aliquibus, opere Mitridatis eiusdem per insidias etiam trucidatus est. Quod adeo egre tulit infelix genitrix, gemina orbata prole, ut dolore coercita, sexus oblita, furens arma corriperet et, iunctis iugalibus equis, currum conscenderet, nec fugientem cursu precipiti Ceneum satellitem regium, scelesti facinoris executorem, sequi primo desisteret quam eum, cum hasta nequisset, saxo ictum prostrasset superque iacentis cadaver indignabunda corrum ageret et inter hostilia tela, nullo fratris, tune hostis, pavore perculsa, domum usque, in qua cesi pueri corpus servari existimabat, perveniret eique maternas lacrimas miseranda concederet et officium persolveret funerale.
+
+O bone deus, o inexpugnabiles nature vires et amoris invicti fortitudo, quid maius, quid mirabilius egisse potuistis? Quos omnis Asya et forsan iam Ytalia tremebat exercitus, egistis ut impavida mulier et armis induta, inpulsu penetraret vestro et, formidabilis regis despectis viribus odioque, ad eum perimendum, cui victoris munus et gratia servabatur, audaciam ingenium prestitistis et robur.
+
+Attamen hunc alii egritudine fatigatum puerum nature solvisse debitum volunt et eum, quem a Mitridate cesum diximus, fuisse quem mater, eo quo potuit conatu, ulta est.
+
+Orgiagontis Gallogrecorum reguli coniugis meritum decus et claritatis precipue premium videbatur posse subtrahere ignoratum nomen quod barbaries, ydiomatis incogniti invidia, nostris laudibus, reor, inter mediterraneos Asye saltus et speleas obruit Latinisque clausum subtraxit. Sed absit ut hoc infortunii crimen egisse potuerit quin illi, sub mariti titulo, quod nostre possunt literule splendoris meriti inpendatur.
+
+Superato igitur a Romanis, sub duce Scipione Asyatico, Anthioco magno, Syrie Asyeque rege, Gneus Manlius Torquatus consul, Asyam sortitus provinciam, ne frustra transtulisse videretur copias, seu ociosum haberet militem, purgatis hostium reliquiis circa maritimas oras, suo ex arbitrio in montanas abditasque regiones evectus Asye, adversus Gallogrecos, efferatos barbarie populos, quoniam Anthiocum adversus romana arma subsidiis iuvissent et non nunquam omnem turbarent discursionibus Asyam, acre bellum intulit. Verum cum iam diffiderent Gallogreci, oppidis relictis, in vertices montium, natura loci munitos, cum coniugibus filiisque et reliquis fortunis suis abiere et se armis a circumsidentibus hostibus, quibus poterant, tutabantur et viribus. Attamen, duro militum romanorum robore superati ac per decliva montium deiecti cesique, qui superfuerant, deditione facta, victoriam Manlii confessi sunt.
+
+Erat captivorum utriusque sexus et etatis multitudo ingens; custodie quorum prepositus centurio, cum Orgiagontis reguli coniugem vidisset, etate valentem et corporis formositate conspicuam, in eius lapsus concupiscentiam, romane honestatis immemor, aspernanti quibus poterat viribus stuprum intulit.
+
+Quod mulier adeo grandi pertulit indignatione, ut non magis libertatem cuperet quam vindictam; sed cauta in tempus votum silentio texit. Cum autem venisset pro redimendis captivis, pecunia pacta, excanduit innovata ira caste sub pectore mulieris; que, premeditata quid sibi faciendum instaret, soluta vinculis, cum suis se traxit in partem iussitque centurioni poscenti ponderari aurum. Cui operi dum centurio intentos animum tenebat et oculos, hec, ydiomate suo, Romanis incognito, servis imperavit ut centurionem percuterent et caput evestigio preciderent mortuo; quod sinu servatum illesa remeavit ad suos. Et cum in conspectu pervenisset viri recitassetque quid captive illatum sit, quod detulerat ad pedes eius deiecit, quasi pretium illati dedecoris et ruboris feminei, quod potuerat, purgamentum tulisset.
+
+Quis hanc, non dicam solum romanam, sed ex acie Lucretie unam, potius quam barbaram mulierem, non dicat? Stabant adhuc in conspectu carcer cathene et circumstrepebant victricia arma et sevi vindicis superimminebant secures, necdum satis erat mulieris libertas reddita, cum labefactati corporis indignatio in tam grandes vires honestum pectus inpelleret ut nec iterum, si oportuerit, subire cathenas, tetrum intrare carcerem et cervicem prebere securibus expaverit animosa femina, inclita scelesti facinoris ultrix, quin servorum gladios constanti iussu in caput infausti stupratoris adigeret.
+
+Quonam acriorem hominem, animosiorem ducem, severiorem in male meritos imperatorem comperies? Quonam sagaciorem audacioremque mulierem adeas, aut matronalis honestatis magis pervigilem servatricem? Videbat mirabili mentis perspicacia femina hec quoniam satius foret in mortem ire certam quam cum incerto dedecore domum viri repetere nec, nisi per maximos ausus et discrimen, posse testari in corpore violato illibatam fuisse mentem. Sic ergo decus servatur femineum, sic sublatum recuperatur, sic pudici cordis testimonium redditur. Et ideo prospectent, quibus inclite pudicitie cura insidet animo, quoniam non satis sit, ad cordis sinceritatem testandam, lacrimis et querelis se violentiam passam dicere nisi, dum possit, quis in vindictam egregio processerit opere.
+
+Tertia Emilia, etsi tam ex claritate familie Emiliorum, ex qua splendidam originem duxerat, quam ex coniugio strenuissimi viri Scipionis primi Affricani perlucida sit, longe tamen ampliori lumine facinore emicuit suo. Nam cum is qui iunior quondam Luteio principi sponsam virginem, primo iuventutis flore ac spetiosissimi decoris spectabilem, cum thesauris a parentibus pro eiusdem virginis redemptione oblatis, intactam restituit, senior factus se ipsum a damnate concupiscentie illecebris nequisset surripere, sed in dilectionem ancillule sue et concubitum incidisset; quod cum difficillimum sit honesti amoris animadvertentiam fallere, Tertiam latere non potuit; quinimo temporis tractu cuncta cognovit. Et quis dubitet quin egerrime tulerit? Asserunt enim non nulle, omni oris rubore seposito, nil iniuriosius, nil intolerabilius nupte mulieri fieri posse quam quod iure thori suum dicunt a viro extere concedi femine; et ego edepol facile credam. Nam seu fragilitate sexus eveniat, seu minus bona de se opinione faciente, suspitiosissimum animal est femina. Arbitrantur enim evestigio, si quid in alteram viro agitur, in detrimentum amoris sibi debiti operetur. Sed quantumeunque difficile visum sit, constanti tamen pectore mulier inclita tulit tantoque cognitum viri crimen oppressit silentio ut, nedum alter, sed nec vir ipse perpenderit eam sensisse quid ageret. Existimabat autem discreta uxor indecens nimium in propatulo sciri quod is qui virtute inclita reges nationesque validas subegerat, ipse amori ancillule subiaceret. Nec sanctissime mulieri satis visum hoc, Scipione vivente, archanum servasse; quin imo, eo iam defuncto, ad auferendam a viri memoria illecebrem notam, si, quomodo crimen, alicunde expirasse potuisset et causa, ne ea que tam celebris viri fuerat usa concubitu, aut a quoquam servitutis improperio deturpari posset, aut minus decenti lascivia cuiquam misceretur de cetero, qua labefactari videretur amplissimi viri concupiscentia, primo illam manumisit liberali animo, deinde liberto suo in coniugem dedit.
+
+O sacris in celum extollenda laudibus mulier, hinc equo atque tacito patiens iniurias animo, inde liberali in rivalem sibi ancillulam defuncti viri persolvens debita! Quod quanto rarius contigisse vidimus, tanto debemus arbitrari splendidius. Conclamasset altera et in concilium vocasset affines vicinas et quascunque cognitas mulieres easque longa dicacitate complesset onerassetque querelis innumeris se omissam, se relictam, se vilipensam, se in nullo pretio a viro habitam eoque vivente viduam et ancillule servule et deiecte sortis meretricule postpositam; abiecisset extemplo, imo sub corona vendidisset ancillam, virum etiam publice infestasset lacrimis et questibus, nec curasset, dum ius suum garrulitate defenderet, numquid, honestissimi alias viri, famam inclitam macularet.
+
+Dripetruam Laodocie fuisse reginam et magni Mitridatis filiam legimus. Quam etsi commendabilem fecerit ea fides qua parentibus sumus obnoxii, plus satis, me iudice, illam inaudito goodam opere memorabilem fecit natura parens. Nam, si codicibus veterum adhibenda fides est, hec, cum gemino dentium ordine nata, monstruosum de se spectaculum Asyaticis omnibus tribuit evo suo. Que etsi nullum in mandendo a tam inusitata dentium quantitate susceperit impedimentum, insigni tamen deformitate non caruit quam, ut iam pertactum est, laudabili fide compescuit. Nam superatum a Pompeo magno Mitridatem genitorem suum, nullis periculis aut laboribus indulgendo, semper secuta est et obsequio tam fideli testata nature crimina imputari parentibus non deberi.
+
+Sempronia filia fuit Titi Sempronii Gracci, suo tempore clarissimi viri, suscepta ex Cornelia, olim maioris Scipionis Africani filia. Fuit et insuper coniunx splendidi viri Scipionis Emiliani qui et avi cognomen ob deletam Cartaginem postea consecutus est, et soror insuper Tyberii et Gaii Graccorum, amplitudine et constantia animi a maioribus non degenerans suis. Huic enim post cesos fratres ob seditiones suas aiunt contigisse ut a tribuno plebis coram populo in iudicium traheretur, non quidem absque maxima consternatione mentis. Ibi autem, far vente multitudine et potestate tribunitia omni instante, ut deoscularetur Equitium, ex Firmo piceno hominem, tanquam nepotem suum et Tyberii Gracci fratris sui filium, eumque ex Sempronia familia susciperet cogebatur. Que quidem, etsi eo in loco consisteret in quo etiam principes tremere consueverant, et hine inde dissonis clamoribus imperite multitudinis ageretur minareturve, ex adverso torva facie sublimis tribunorum autoritas, in nichilo muliebris constantia fracta est; quinimo memor Tyberio fratri preter tres filios non fuisse, quorum alter iuvenis, dum in Sardinia stipendia mereretur, obierat et alter adolescentulus paulo ante patris ruinam Rome diem clauserat, et tertius infantulus, post genitoris cedem postumus natus, apud nutricem aleretur adhuc, constantissimo pectore et acri vultu nulla ex parte territa, extraneum temerariumque Equitium, clarum genus Graccorum mendaci demonstratione fedare conantem, a se ignominiose reiecit, nec ad id agendum quod iubebatur ullis imperiis aut minis induci potuit aut flecti. Qua tam animose Equitio data repulsa, et insani hominis protervia frustrata, et a tribunis, accuratius exquisito negocio, cognita et generosi animi mulieris perseverantia laudata est.
+
+Erunt forte qui dicant, esto iure maiorum suorum Sempronia meruerit, non tamen hanc ob constantiam inter claras fuisse ponendam, eo quod, quodam innato sibi more, mulieres in quocunque proposito obstinate opinionis atque inflexibilis pertinacie sint. Ego autem, dato non inficiar, eas tamen, si veritati innitantur, arbitror laudandas; cui profecto Sempronia insistebat.
+
+Sunt preterea qui velint hanc tam indomite fuisse cervicis ut nil adversus iudicium suum factum quod reliquerit, si daretur facultas, inultum; et ob id arbitrantur eam in mortem Scipionis viri sui prestitisse consensum eo quod, diruta Numantia, rogatus sententiam dicere numquid iuste cesum existimaret Tyberium, nullo habito ad affinitatem respectu, seditiosi hominis truculentam laudaverit mortem.
+
+Claudia Quinta romana fuit mulier; quibus tamen orta parentibus, non satis patet; verum insigni quadam audacia perpetuam sibi claritatem peperit.
+
+Hec cum assiduo ac vario et accurate plurimum uteretur ornatu ac oris cultu nimio incederet splendida, a gravioribus matronis non tantum minus honesta, verum et minus pudica arbitrata est.
+
+Sane, Marco Cornelio et Publio Sempronio consulibus, anno scilicet quintodecimo belli punici secundi, factum est ut e Pesimunte deum mater Romam in faucibus Tyberis applicaret. Ad quam suscipiendam e navi, cum iuxta responsum oraculi Nausica, ab universo senatu totius urbis vir optimus iudicatus, cum matronis omnibus eo usque concederet ubi propinqua navis, contigit ut, volentibus nautis litori propinquare, hereret vado fluminis ratis qua vehebatur simulacrum. Et cum nec trahente iuvenum multitudine posse moveri videretur, Claudia aliis matronis immixta sue virtutis conscia palam summissis genibus deam supplex deprecata est ut, si se castam arbitraretur, cingulum sequeretur suum. Et illico fidenter consurgens, id futurum sperans quod prece quesiverat, navim alligari cingulo iussit et ab ea iuvenes amoveri omnes; nec ante factum est quam, trahente Claudia, facillime navem a vado evelleret et, mirantibus cunctis, eam in partem quam cupiebat traheret; ex quo tam mirabili successu secutum est evestigio ut omnium de minus servata pudicitia, maxima Claudie laude, in contrarium verteretor opinio. Et sic que ad litus turpi lascivie nota maculata processerat, decorata insigni pudicitie splendore, patriam reintravit.
+
+Verum etsi pro voto Claudie cesserit, absit ut existimem sane mentis esse, quantumcunque innocue, similia audere. Velle enim, ut se quis ostendat insontem, id agere quod preter naturam sit, Deum potius temptare est quam obiecti criminis purgare labem. Sancte nobis agendum est, sancte vivendum; et si minus boni existimemur, non absque bono nostro patitur Deus; vult quippe nostra firmetur patientia, auferatur elatio, exerceatur virtus et ut nobiscum ipsi letemur, dum alios noscit indignos. Satis nobis est, multum est, imo permaximum, si Deo teste bene vivimus; et idcirco, si minus bene de nobis sentiunt homines, dum bene fecerimus, non curemus, dum male, ut emendemur totis viribus instandum est, ut eos potius male opinantes sinamus quam male agentes simus.
+
+Hypsicrathea, quamvis eius originem ignoremus, magni tamen Mitridatis coniunx et Ponti grandis regina fuit, forma spectabilis et invicti amoris in virum adeo commendanda ut ex eo suo nomini fulgorem perpetuum meruerit. Mitridati quippe, diuturno atque sumptuoso et discriminibus variis pendulo adversus Romanos bello laboranti, esto illi barbarico more coniuges alie et concubine plurime forent, amoris eximii facibus incensa, seu regiones amplissimas peragranti, seu certamina ineunti, seu transfretationes paranti, semper fuit fidissima et inseparata comes. Hec equidem, egre ipsius absentiam patiens atque existimans neminem posse preter se rite obsequia inpendere viro et, ut plurimum, infida ministeria fore servorum, ut ipsa dilectissimo sibi posset oportuna prestare, etsi difficillimum videretur, sumpsit tamen prosequendi consilium; et quoniam tanto operi muliebris habitus videbatur incongruus et indecens lateri bellicosissimi regis incedere feminam, ut marem fingeret, ante alia aureos crines, quibus plurimum gloriantur mulieres, forcipibus secuit et syderei vultus sui precipuum decus, non solum una cum crinibus galea tegere passa est, verum pulvere et sudoribus ac armorum deturpare rubigine, armillas aureas et iocalia vestesque purpureas et in pedes fluxas ponere aut genutenus resecare et eburneum pectus lorica tegere atque tibias ocreis devincire, abicere anulos et digitorum preciosissima ornamenta et eorum vice parmam hastasque gestare fraxineas et parthicos arcus et pharetras, loco monilium, cingere et adeo apte omnia, ut ex petulanti regina veteranum factum militem credas. Sed forsan facilia hec. Assueta quidem regiis in thalamis ocio et molliciei et celum spectare perraro cum, eis omissis, animo virili predita, equis insidere didicisset invicta et armorum onusta, post virum per aspreta montium et lubrica vallium die nocteque algores estusque superans, citato discurrere cursu persepe comperta est regalisque thori loco nudum quandoque solum et lustra ferarum, corpore durato, cogente somno, premebat impavida, victori viro seu profugo semper comes adiutrixque laborum et consiliorum particeps incedens ubique. Quid multa? Pios oculos vulnera cedes sanguinem, quem et ipsa pugnans spiculis fundebat, aliquando posse absque horrore conspicere docuit, et aures, cantibus assuetas, equorum fremitum militares tumultus et classica audire absque mentis obstupefactione coegit. Tandem cum multa pertulisset, etiam robusto militi gravia, Mitridatem, a Gneo Pompeio superatum atque fatigatum, per Armenos saltus Pontique latebras et efferatas quascunque nationes cum paucis ex amicis secuta est, nunc afflictum spe meliori recreans, nunc solatiis, quorum cupidum noverat, demulcens adeo ut illi tantum consolationis attulerit ut, in quascunque solitudines ageretur, coniugali sibi videretur in thalamo refoveri.
+
+O pectus coniugalis dulcedinis sacrarium, o inexhausta amicitie virtus, quibus quamque sanctis viribus muliebrem animum roborastis! Nulla profecto usquam uxor pro viro similia, nedum graviora, pertulit. Quo merito, si in eius perpetuam laudem antiquitas versata est, minimum admirari iure posteritas poterit.
+
+Ceterum ex tot laboribus tantaque tanque inclita fide benemerita mulier a viro non satis dignum retulit premium. Nam cum is senex iam filium ex ea susceptum iratus occidisset et, urgentibus Romanorum viribus, non solum in regnum sed in regiam se recepisset, esto animo moliretur ingentia et legationibus varias atque longinquas nationes in bellum adversus Romanos suscitare conaretur, a Pharnace filio, ob eius sevitiam in filios amicosque rebellante, obsessus est. Quod cum cerneret et eum inexorabilem invenisset, postremam rerum suarum arbitratus ruinam, cum reliquis tam coniugibus quam pellicibus ac filiabus, Hypsicratheam, que tot vite sue subsidia laborando prestiterat, ne illi superviveret, veneno assumpsit.
+
+Sane ingratum Mitridatis opus Hypsicrathee meritam gloriam minuisse non potuit; corpus mortale veneno immatura morte sublatum est, nomen eius monimentis venerandarum literarum ad nos usque et in perpetuum fama celebri vivet et longa quidem posteritate fraudari non poterit.
+
+Semproniam, alteram a superiori, fuisse celebris ingenii feminam sepius legisse meminimus, sed, ut plurimum, ad nephanda proclivem. Hec, maiorum testimonio, genere inter romanas et formositate splendida fuit et tam viro quam liberis fortunata satis. Quorum cum nomina minime teneam, in id veniamos ut que in femina, laudari forte possunt seu ex quibus nomen eius effulsit. locum primum occupent.
+
+Fuit igitur hec ingenii tam prompti atque versatilis ut et intelligeret illico et exequeretur etiam imitando quicquid aliquem dicentem aut facientem vidisset aliquando. Hinc cum non solum latinas sed et grecas literas didicisset, ausa est, nec muliebriter, quinimo adeo perspicaciter, versus, dum vellet, componere, ut in admirationem etiam traheret qui legissent: egregium quippe et laudabile docto viro. Fuit insuper tante tanque elegantis facundie ut modestiam suadere, iocos movere, risum elicere, molliciem atque procacitatem excitare volens posset et, quod maius est, tam lepidi moris in loquendo fuit, ut in quocunque sermonis genere verteretur, illud facetie atque leporis plenum audientium auribus inferret. Preterea psallere eleganter et eque etiam saltare novit: que quidem, si sane utantur, forsan commendande plurimum in femina dotes sunt. Ceterum pessimis imbuta facinoribus longe aliter usa est. Nam audacia nimia percita, non nunquam in viriles damnandos nimium ausus evasit; et dum psallere et saltare, instrumenta profecto luxurie, in lasciviam uteretur, urens libidine, ad eam exaturandam, fama pudoris matronalis omnino neglecta, homines sepius requisivit quam requireretur ab eis.
+
+Cuius huius mali, quod in non nullis tam validum cernimus, existimes fuisse radices? Ego naturam absit ut damnem cuius, quantumcunque magne sint vires, circa rerum principia flexibiles adeo sont, ut eo fere quo velis parvo labore ducas quod natum est; et sic, neglectum, semper vergit in peius. Nimia enim, ut arbitror, in adolescentulas maiorum indulgentia, virginum sepe depravata sont ingenia; quibus licentiose, ut sepius fit, declinantibus in lasciviam, paulatim feminea cedit tepiditas et insurgit illico audacia, aucta a stolida quadam opinione qua asserunt id decere quod libet; et postquam semel eo itum est ut infectum sit virginale decus et frontis rubor abiectus, ut retrahamus labantes in vacuum labores inpendimus. Hinc non solum libidini hominum mulieres occurrunt, sed provocant.
+
+Post hec Sempronie fuit auri cupido permaxima et, uti ad adipiscendum turpi questui se avida ingerebat, sic in quibuscunque sceleribus erat in expendendo profusa, in tantum ut nullus illi esset in avaritia et prodigalitate modus.
+
+Exitiale malum est auri desiderium in femina et manifestissimum vitiati pectoris testimonium. sic et detestanda prodigalitas que, quotiens mentem sibi natura adversam intrat, uti muliebris est, cui infixa tenacitas, nulla preter inopiam salutis spes haberi de cetero potest; de honestate eius deque suis substantiis actum est.
+
+Non enim ante subsistunt quam in extremum dedecus et in miseriam venerint. Mulierum, parsimonia est: ad eas spectat intra limen cum fide servare quod quesitum defertur a viris. Hec, quantum auri damnanda cupido et immoderata profusio, tantum laudanda est, cum ipsa sit sensim substantiarum auctrix egregia, domestice rei salus, integre mentis testis, laborum solatium et inconcussa splendide posteritatis basis.
+
+Porro, ut in unum eius et extremum, ut arbitror, facinus omnia eius concludamus scelera, flagrante illa per stifera face seditiosissimi hominis Lucii Catiline et se iniquis consiliis et coniuratorum numero ad desolationem perpetuam romane reipublice in ampliores vires assidue extollente, facinorosa mulier ad pleniorem suarum libidinum captandam licentiam, id appetens quod etiam perditis hominibus fuisset horrori, coniuratis se immiscuit ultro, domus etiam sue penetralia sevis colloquiis patuere semper. Verum nequitiis obsistente Deo, et Ciceronis studio coniuratorum detectis insidiis, cum iam Catilina Fesulas secessisset, in aliorum excidium frustratam arbitror corruisse.
+
+Ex quo, esto eius ingenium laudare possimus et ob id illam extollere, turpe exercitium ut damnemus necesse est. Nam matronalis stola labefactata lasciviis pluribus egit ut in suum dedecus evaderet nota Sempronia, ubi, si conservasset, evasisse poterat gloriosa.
+
+Cymbrorum a Gaio Mario acri certamine superatorum pregrandis coniugum fuit numerus, pudicitie sacro et constanti proposito laudandus quin imo extollendus precipue. Nam quanto fuit quantitas amplior, tanto videtur honoribus sublimanda maioribus; et hoc ideo, quia in castitatis observantiam devenisse paucas persepe legimus, multas convenisse nunquam audivimus, aut rarissime.
+
+Romanis ergo rebus florentibus, Theotones Cymbrique et quedam alie barbare nationes ab Arthoo in romanum coniuraverunt nomen et in unum primo convenientes, ut eos in fugam verti posse nemo speraret, coniuges natos et supellectilem omnem secum magno agmine traxere vehiculis. Inde, ut omnem Ytaliam uno et eodem concuterent impetu, tripartito illam intrare agmine triplici itinere statuere. Quibus a consternatis tumultu Romanis, Gaius Marius consul, in quem inniti omnis reipublice spes ea tempestate videbatur, obvius missus, primos obiectos habuit Theutonum insolentes duces; adversus quos in nichilo declinantes, certamen cum conseruisset et longa pugna partium aliquandiu nutasset fortuna, postremo multo sanguine fuso terga dedere Theutones. Deinde in Cymbros itum est et, ut Theutones apud Aquas Sextias, sic illos in campo Raudio duplici fudit certamine, facta hominum strage permaxima. Quod advertentes cum ceteris impedimentis seposite coniuges, non virorum secute sont fugam, sed plaustris, quorum pregrandis erat illis copia, in formam valli redactis, stulto sed animoso consilio, preustis fustibus lapidibus gladiisque libertatem suam castimoniamque tutare quam longius possent disposuere. Sed acie facta, advenientibus marianis militibus, cum non diu obstitissent, sensere quoniam in vacuum conatus disponerent et ob id, si possent, inire cum imperatore concordiam petiere. Erat enim illis infixum animo si vires, si sedes avitas, si substantias omnes pugna perdidissent, una saltem, qua possent via, libertatem et pudicitiam servare suam. Et idcirco postulavere unanimes non fugientium virorum pacem, non in patriam redire suam, non ut sua resarcirentur auro damna, sed ut omnes Romam virginibus Vestalibus iungerentur. Quod cum honestissimum visum foret et sincere mentis testimonium, nec impetrassent, succense furore in obstinatam voti sui perseverantiam per sevum ivere facinus. Nam ante omnia, collisis in terram parvis filiis atque peremptis, ut illos, qua poterant via, turpi servitati subtraherent, nocte eadem intra vallum a se confectum, ne et ipse in dedecus sue castitatis et victorum ludibrium traherentur, laqueis omnes lorisque mortem conscivere sibi nec prede aliud ex se preter pendentia cadavera, avidis liquere militibus.
+
+Ivissent fractis hominum viribus alie, non nulle supplices victoribus obviam soluto crine, tensis manibus precibus et ululato complentes omnia, et — quod fuisset obscenius — non nulle blanditiis et amplexibus impetrassent, si potuissent, supellectilis conservationem, reditum in patriam, nulla honestatis femmee habita mentione, aut se permisissent a quocunque, more pecadum, trahi. Ast Cymbre constanti pectore meliori fortune servavere animos nec ulla passe sunt ignominia maiestatis gentis sue gloriam fedare; dumque servitutem et turpitudinem laqueo obstinate fugerent, non viribus, sed fortune crimine suos homines superatos ostendunt et castimonie sue, paucis abiectis annis, quibus suspendio supervivere potuissent, vitam longissimam quesiverunt, et unde miraretur posteritati liquerunt, tam grandem scilicet mulierum multitudinem, non ex conventione, non ex consulto publico, infra noctis unice spatium, non aliter quam si spiritus idem omnibus fuisset, in eandem mortis sententiam devenisse.
+
+Iulia et genere et coniugio forsan totius orbis fuit clarissima mulierum; sed longe clarior amore sanctissimo et fato repentino.
+
+Nam a Gaio Iulio Cesare ex Cornelia coniuge, Cynne quater consulis filia, unica progenita est. Qui Iulius ab Enea, inclito Troianorum duce, per multos reges et alios medios paternam duxit originem, maternam vero ab Anco, quondam Romanorum rege; gloria bellorum atque triunphorum et dictatura perpetua insignis plurimum homo fuit. Nupsit preterea Pompeio magno, ea tempestate Romanorum clarissimo viro, qui in vincendis regibus, deponendis eisque de novo faciendis, nationibus subigendis, pyrratis extinguendis, favorem romane plebis obtinendo, et regum orbis totius clientelas acquirendo, non terras tantum, sed celum omne fatigavit diu. Quem adeo illustris mulier, esto iuvencula et ille provectus etate, ardenter amavit, ut ob id immaturam mortem quesierit. Nam cum Pompeius in comitiis edilitiis sacrificaturus ab hostia, quam tenebat, ex suscepto vulnere se in varia agitante, plurimo respergeretur sanguine, et ob id, vestibus illis exutus, domum alias induturus remicteret, contigit ut deferens ante alios Iuliam pregnantem haberet obviam. Que cum vidisset viri cruentas vestes, ante quam causam exquireret, suspicata non forsan Pompeio fuisset violenta manus iniecta, quasi non illi dilectissimo sibi viro occiso supervivendum foret, in sinistrum repente delapsa timorem, oculis in tenebras revolutis, manibus clausis, concidit et evestigio expiravit: non solum viri atque civium romanorum, sed maximo totius orbis ea etate incomodo.
+
+Portia eius Marci Catonis fuit filia qui, post eductas ex Egypto per ardentes solitudines Lybie in Affricam pompeiani exercitus reliquias, victorie Cesaris inpatiens, apud Uticam se occidit. Nec equidem insignis mulier a patria fortitudine atque perseverantia degenerasse in aliquo visa est.
+
+Hec autem — ut alia eius virtutis preclare postponamus — cum, etiam vivente patre, Decio Bruto nupsisset, adeo eum dilexit integre atque caste ut, inter ceteras muliebres curas, is esset longe prima atque precipua; nec oportuno tempore potuit honestas amoris flammas casto occuluisse pectore.
+
+Que, quoniam eius in perpetuam evasere laudem, ad eius ampliandam claritatem se offerunt ultro.
+
+Quieverat iam pestifer tumultus bellorum civilium, oppressis a Cesare ubique pompeianis, cum in eum dictatorem perpetuum — ut satis animadversum est — regnum affectantem senatus pars sanior coniuravit; quos inter fuit et ipse Brutus. Qui integritatis Portie conscius, cum eidem scelesti facinoris aperuisset archanum, factum est ut, ea nocte cui dies illuxit qua Cesar humanis rebus coniuratorum opere subtractus est, exeunte Bruto cubiculum, Portia tonsoris novaculam summeret, quasi um guium superflua resectura; fingensque illam sibi caso cecidisse, se ex animo vulneravit. Sane astantes ancillule cum manare vidissent sanguinem, suspicate aliquid gravius, clamore sublato, abiens Brutus in cubiculum revocatus est et ab eo obiurgata Portia quoniam tonsoris precipuisset officium. Portia autem, semotis ancillulis, inquit: — Minime temerarie factum quod putas est; tentatura autem quo animo me ipsam gladio perimere et mortem perpeti possem, si minus tibi pro votis cepta succederent, feci —.
+
+O inexhausti vigoris amor et vir tali coniuge felix! Sed quid ultra? In scelus a coniuratis itum est et occisores, occiso Cesare, evasere. Non tamen impone; sed cum preter extimatum omnia responderent, a senatu reliquo damnati patricide in diversa abierunt. Brutus autem et Cassius in orientem tendentes non parvas copias adversus Octavianum Cesarem et Antonium, Cesaris heredes, collegere. Adversus quos cum Octavianus et Antonius exercitum, apud Phylippos pugnatum est; et cum victe fugateque Cassii Brutique partes essent, et ipse Brutus etiam occisus est. Quod cum audisset Portia nil sibi, subtracto viro, letum futurum existimans, arbitrata non alio animo mortem passuram quam olim cultri tonsorii vulnus, confestim in vetus propositum venit; et cum ad voluntariam necem nullum sibi adeo cito, ut impetus exposcebat, prestari videbatur instrumentum, ignitos carbones, quos forte propinquos habebat, indubitanter manibus gucturi iniectos exhauxit; a quibus precordia exurentibus spiritus vitalis abire in mortem coactus est. Nec dubium quin, quanto magis inusitatum mortis genus intulere, tanto occumbenti plus fulgoris coniugalis diligentie ingessere. Cuius etiam fortitudini patris reseratum manibus vulnus nil merite laudis potuit auferre.
+
+Curia romana fuit mulier et, si nomini fidem dabimus, ex prosapia Curionum, si operibus, mire constantie atque integerrime fidei vetustatis splendidum specimen. Nam eo in turbine rerum, quo triumvirorum iussu nove proscriptorum in urbe apposite tabule sunt, Quintus Lucretius eiusdem coniunx inveniretur proscriptus una cum pluribus, ceteris fuga celeri patrium solum linquentibus, et vix tutam, inter ferarum speleas et solitudines montium, seu apud hostes romani nominis, latebram invenientibus, solus ipse, amantissime uxoris usus consilio, intra romana menia, intra domestici laris parietes, intra coniugalis cubiculi secretum, in sino coniugis intrepidus latuit; et tanta uxoris solertia, tanta sagaci industria, tanta fidei integritate servatus est ut, preter ancillam unam consciam, nemo etiam ex necessariis arbitrari, nedum scire, potuerit.
+
+Quotiens ad contegendum facinus arte credere possumus mulierem hanc, exoleta veste, habitu sordido, mesta facie, flentibus oculis, neglecto crine, nullis comptam de more velamentis, anxio suspiriis pectore, ficto quodam amentis stupore, in medium prodiisse et, quasi sui inscia, discurrisse patriam, intrasse templa, plateas ambisse et tremula ac fracta voce, dum videretur deos precibus votisque onerasse, percontasse obvios amicosque numquid Lucretium vidissent suum, an scirent numquid viveret, quorsum fugam ceperit, quibus sociis, qua spe; preterea se summopere desiderare fuge exiliique et incommodorum comitem fieri; et huiusmodi plura factitasse que infelices consuevere facere, latebris quidem viri integumenta prevalida; quibus insuper blanditiis, quibus delinimentis, quibus suggestionibus ancillule secreti conscie firmasse animum saxeumque fecisse? quibus demum consolationibus spem erexisse viri trepidantis, pectus anxium animasse et mestum in aliqualem traxisse letitiam? Et sic, reliquis eadem peste laborantibus, et inter aspreta montium, maris estus, celi procellas, barbarorum perfidias, odia hostium infesta et manus quandoque persequentium misere periclitantibus, solus Lucretius, in gremio piissime coniugis tutus, servatus est. Quo sanctissimo opere Curia non immeritam sibi claritatem quesivit eternam.
+
+Hortensia Quinti Hortensii egregii oratoris filia dignis extollenda laudibus est, cum non solum Hortensii patris facundiam vivaci pectore amplexa sit, sed eum etiam pronuntiandi vigorem servaverit quem oportunitas exquisivit, et qui sepissime in viris doctissimis deficere consuevit. Hec autem triumvirorum tempore, cum matronarum multitudo, exigente reipublice necessitate, intolerabili fere onere pecunie exsolvende gravata videretur, nec hominum inveniretur aliquis qui in rem tam incongruam prestare patrocinium auderet, sola ausa est constanti animo coram triumviris rem feminarum assummere eamque perorando tam efficaciter inexhausta facundia agere, ut maxima audientium admiratione mutato sexu redivivus Hortensius crederetur.
+
+Nec infeliciter opus tam egregium a femina sumptum aut executum est; nam, uti nulla in parte fracta oratione aut laudabili sui iuris demonstratione defecerat, sic nec exoptato aliquid a triumviris diminutum est, quin imo concessum libere ut longe amplior pars iniuncte pecunie demeretur, arbitrati quantum sub matronali stola in publicum taciturnitas laudanda videatur, tantum, oportunitate exigente, ornato suo decora sit extollenda loquacitas. Quo tandem facto, non absque maximo Hortensie fulgore, reliquum, quod minimum erat, a matronis facile exactum est.
+
+Quid dicam vidisse tantum veteris prosapie spiritus in Hortensia afflavisse femina, nisi eam merito nomen Hortensie consecutam?
+
+Sulpitia Lentuli Truscellionis coniunx equa fere benivolentia sibi adinvenit indelebilem famam. Fuit enim hac eadem, qua supra, procella proscriptus a triumviris Lentulus. Qui cum esset volucri fuga tutatus in Syciliam et ibidem exul moraretur et inops, facta eius rei Sulpitia certior, in sententiam ivit labores una velle cum coniuge pati, rata indecens esse letos honores et fortunam candidam ferre cum viris has que eorundem erumnas, si oportunum ferre sit, fuga renuerent. Verum nec ad virum pergere facile Sulpitia consecuta est: summa quippe diligentia, ne exilium sequeretur viri, servabatur a matre Iulia. Sed quas non ludit verus amor custodias? Captato igitur tempore, servili sumpta veste, matre custodiisque deceptis reliquis, duabus tantum ancillulis et servulis totidem sociata splendida mulier, natale solum patriosque penates linquens, exulem virum secuta est: cum posset, lege non prohibente, infelici abdicato marito, novas celebrare nuptias. Nec expavit, mulier inclita, per subterfugia et maris estus atque montana ytala incerta viri sequi vestigia eumque per incognitas regiones exquirere, donec comperto seiunxerit: honestius rata per mille discrimina vite virum sequi a fortuna deiectum, quam, eo exule laborante, in patria vacare delitiis et quiete.
+
+Inclite profecto mentis et prudentem virum potius quam feminam redolentis, tale iudicium est. Non enim semper auro et gemmis splendendum, non semper indulgendum cultui, non semper estivus fugiendus est sol, aut hyemis pluvie, non semper colendi sont thalami, non semper sibi parcendum; sed cum viris, exigente fatorum serie, subeundi labores, exilia perpeti, pauperiem tolerare, pericula forti ferre animo: que hec renuit, coniugem esse non novit. Hec uxorum spectanda militia, hec sunt bella, he victorie et victoriarum triunphi conspicui. Molliciem luxumque et angustias domesticas honestate et constantia ac pudica mente superasse, hinc illis est fama perennis et gloria.
+
+Erubescant igitur, non que solum felicitatis umbreculam totis sequuntur pedibus, sed et he magis que pro comuni coniugii commodo, nauseam timent, levi solvuntur labore, nationes exteras horrent et expavent bovis forsan audito mugitu, cum in sectandis mechis fugam laudent, maria placeant fortemque animum quibuscunque oportunitatibus scelestissime prestent.
+
+Cornificia, utrum romana fuerit mulier, an potius extera, comperisse non memini; verum, testimonio veterum, memoratu fuit dignissima. Imperante autem Octaviano Cesare, tanto poetico effulsit dogmate, ut non ytalico lacte nutrita, sed Castalio videretur latice et Cornificio germano fratri, eiusdem evi poete insigni, eque esset illustris in gloria. Nec contenta tantum tam fulgida facultate valuisse verbis, reor sacris inpellentibus musis, ad describendum heliconicum carmen sepissime calamo doctas apposuit manus, colo reiecto, et plurima ac insignia descripsit epygramata que Ieronimi presbiteri, viri sanctissimi, temporibus — ut ipse testatur — stabant in pretio. Numquid autem in posteriora devenerint secula, non satis certum habeo.
+
+O femineum decus neglexisse muliebria et studiis maximorum vatum applicuisse ingenium! Verecundentur segnes et de se ipsis misere diffidentes; que, quasi in ocium et thalamis nate sint, sibi ipsis suadent se, nisi ad amplexus hominum et filios concipiendos alendosque utiles esse, cum omnia que gloriosos homines faciunt, si studiis insudare velint, habeant cum eis comunia. Potuit hec nature non abiectis viribus, ingenio et vigiliis femineum superasse sexum, et sibi honesto labore perpetuum quesisse nomen: nec quippe gregarium, sed quod estat paucis etiam viris rarissimum et excellens.
+
+Mariannes hebrea femina, genere quam viro felicior, Aristoboli Iudeorum regis, ex Alexandra regina, Hyrcani regis filia, genita fuit, tante tanque invise pulchritudinis clara ut, non solum eo tempore ceteras formositate feminas anteire crederetur, sed celestis arbitraretur ymago potius quam mortalis. Nec credulitati huic Marci Antonii triumviri testimonium defuit. Erat autem Marianni frater ex eisdem parentibus, nomine Aristobolus, eque secum pulchritudinis et etatis. Cui cum Alexandra mater, defuncto Aristobolo genitore, principatum dari sacerdotii ab Herode, Mariannis viro atque rege, summopere cuperet atque procuraret, Gellii amici suasione, amborum effigies optimi pictoris artificio in tabula delinitas, ad Antonium triumvirum, extreme luxurie hominem, ad eius in se excitandam libidinem et per consequens in desiderium suum trahendum, in Egyptom usque transmissas aiunt. Quam cum vidisset Antonius, primo in admirationem longiusculam constitit, deinde dixisse asserunt hos, quantum ad formositatem, profecto dei filios esse et subsequenter iuramento firmasse, se nunquam aut usquam, nedom pulchriores, sed nec similes aspexisse.
+
+Sed ad Mariannem solam redeandum. Hec quidem, etsi inaudita pulchritudine fuerit insignis, animi tamen ingenti fortitudine longe magis emicuit. Que cum ad nubilem devenisset etatem, infausto omine Herodi Antipatris Iudeorum regi nupta est; et maximo infortunio suo, summe ob eius venustatem ab eodem dilecta. Qui cum gloriaretur plurimum se solum orbe toto possessorem pulchritudinis divine, in tam grandem animi curam lapsus est, ne quis alter in hoc sibi posset equari, ut timere ceperit ne sibi superstes evaderet Mariannes. Ad quod evitandum, primo dum vocatus in Egyptum ad Antonium esset iturus, causam dicturus super morte Aristoboli, fratris Mariannis a se occisi, et demum, Antonio mortuo, accessurus ad Octavianum Cesarem et purgaturus, si posset, quod amicus Antonii adversus eum auxilia prestitisset, Cyprinne matri amicisque liquit ut, si quid in eum quod in mortem tenderet ab Antonio vel Cesare seu casu alie ageretur, Mariannem confestim occiderent.
+
+O ridenda, alias sagacissimi, regis insania ob alienum incertumque commodum ante vexari et invidere post fatum! Quod occultissime factum fuerat rescivit tractu temporis Mariannes et cum iam ob Aristoboli indignam cedem in Herodem concepisset execrabile odium, arbitrata se ab Herode non, nisi propter pulchritudinis usum, diligi, comulavit iras, vitam suam his immerito ab eo damnatam egerrime ferens; et quamvis Alexandrum et Aristobolum, conspicuos pulchritudine pueros, ex eo enixa foret, in nullo potuit moderasse conceptom eoque, ferente impetu, delapsa est ut amanti viro suum negaret concubitum et dum sperneret, quasi veteris regie prosapie omnis in se resurgeret indoles, gesto quodam elato illius calcare conabatur potentiam, non verita persepe dicere palam Herodem alienigenam non iudeum, nec regie prolis hominem; quin imo ignobilem et ydumeum, nec regia coniuge dignum, trucem insolentem infidum scelestumque et immanem beluam. Que etsi Herodes cum difficultate pateretur, tamen, amore prohibente, nil sevum audebat in illam. Tandem in peius procedentibus rebus, ut placet aliquibus, a Cyprinna Herodis matre et Salomine sorore, quibus summe gravis erat Mariannes, actum est ut a subornato ab eisdem pincerna Herodi accusaretur, quod eum conata sit exorare ut illi amatorium poculum, quod ipsa paraverat, propinaret, seu — ut volunt alii — quod effigiem suam speciosissimam, non eo tempore quo premonstratum est, nec matris opere, sed motu suo, post conceptum in Herodem odium, ad Antonium, ut illum in sui desiderium provocaret, et in Herodis odium transmisisset. Que cum crederet Herodes et Mariannis in se malivolentia fidem faceret, irritatus et anxio furore succensus, cum amicis longa oratione conquestus est; eoque, eis suadentibus et Alexandra, Mariannis matre, ad eius gratiam promerendam, deductus est ut eam, tanquam in regiam maiestatem excidium molientem, capitali damnatam supplicio iuberet occidi. Que quidem tantum in se excitavit generosi animi ut, vilipensa morte, integro vultus sui servato decore, nec ulla ex parte femineo ritu flexa et obiurgantem matrem tacita audiret et flentes ceteros, genis siccis, aspiceret et uti in triunphum letissimum non solum intrepida sed aspectu alacri, nullis pro salute sua porrectis precibus, iret in mortem eamque a carnifice, ut optatam, susciperet. Qua quidem tam immota securitate non solum efferati regis tristavit invidiam, sed et plura suo nomini secula ausit quam mortalitati sue menses concessisse, lacrimis precibusque suis flexus, potuisset Herodes.
+
+Cleopatra egyptia femina, totius orbis fabula, etsi per multos medios reges a Ptholomeo macedone rege et Lagi filio, originem traheret et Ptholomei Dyonisii seu — ut aliis placet — Minei regis filia, ad imperandum, per nephas tamen, ipsi regno pervenerit, nulla fere, nisi hac et oris formositate vere claritatis nota, refulsit, cum e contrario avaritia crudelitate atque luxuria omni mundo conspicua facta sit. Nam, ut placet aliquibus, ut ab eiusdem dominii initio summamus exordium, Dyonisius seu Mineus, romani populi amicissimus, Iulii Cesaris consulato primo in mortem veniens, signatis tabulis liquit ut filiorum natu maior, quem aliqui Lysaniam nominatum arbitrantur, sumpta in coniuge Cleopatra, ex filiabus etiam natu maiore, una, se mortuo, regnarent. Quod, eo quod familiarissima esset apud Egyptios turpitudo matres filiasque tantum a coniugiis exclusisse, executum est. Porro exurente Cleopatra regni libidine, ut non nullis visum est, innocuum adolescentulum eundemque fratrem et virum suum, quindecimum etatis annum agentem, veneno assumpsit et sola regno potita est. Hinc asserunt, cum iam Pompeius magnus Asyam fere omnem occupasset armis, in Egyptum tendens, superstitem puerum mortuo subrogasse fratri eumque regem fecisse Egypti. Ex quo indignata Cleopatra adversus eum arma corripuit et, sic se rebus habentibus, fuso apud Thesaliam Pompeio et a puero, rege a se facto, litore in egyptiaco ceso, adveniente post eum Cesare, ibidem bellum inter se gerentes invenit. Quos dum ad causam dicendam se coram accersiri iussisset — ut de Ptholomeo iuvene sileamus — ultro erenata malitiis mulier Cleopatra, de se plurimum fidens, regiis insignita notis, accessit et auspicata sibi regnum si in suam lasciviam domitorem orbis contraheret, cum formosissima esset et oculorum scintillantium arte atque oris facundia fere quos vellet caperet, parvo labore suo libidinosum principem in suum contubernium traxit pluresque noctes, medio Alexandrinorum in tumultu, cum eo comunes habuit, concepitque — ut fere omnibus placet — filium quem postmodum ex patris nomine Cesareonem nuncupavit.
+
+Tandem cum et Ptholomeus puer a Cesare dimissus in liberatorem suum inpulso suorum bella vertisset et ad Deltam Mitridati pergameno, in auxilium Cesaris venienti, cum exercitu occurrisset ibique a Cesare, qui itinere alio illum prevenerat, superatus, fugam scapha temptaret et plurium irruentium pressa pondere mergeretur; et sic pacatis rebus, facta Alexandrinorum deditione, cum Cesar esset iturus in Pharnacem Ponti regem, qui Pompeio faverat, quasi noctium exhibiturus Cleopatre premium ac eo etiam quod in fide mansisset, eidem nil aliud optanti regnum concessit Egypti, Arsinoe sorore deducta, ne forsan, ea duce, novi aliquid moliretur in eum. Sic iam scelere gemino adepta regnum Cleopatra, in voluptates effusa suas, quasi scortum orientalium regum facta, auri et iocalium avida, non solum contubernales suos talium nudos arte sua liquit, verum et templa sacrasque Egyptiorum edes vasis statuis thesaurisque to ceteris vacuas liquisse traditum est. Hinc occiso iam Cesare, et Bruto et Cassio superatis, eunti in Syriam Antonio obvia facta, impurum hominem pulchritudine sua et lascivientibus oculis facile cepit et in amorem suum detinuit misere eoque deduxit ut, que fratrem veneno necaverat, Antonii manu Arsinoem sororem, ad suspitionem regiminis amovendam omnem, in templo Dyane ephesie, quo salutem queritans infelix aufugerat, trucidari faceret, id adulteriorum suorum a novo amasio loco primi muneris assumptura. Et cum iam scelesta mulier Antonii mores novisset, verita non est eidem postulare Syrie regnum et Arabie. Sane cum permaximum videretur illi et incongruum nimis, ad satisfaciendum tamen desiderio amate mulieris, sortionculas ei ex utroque dedit, superadditis etiam civitatibus omnibus que intra Eleuterum flumen et Egyptum syriaco litori apposite sunt, Sydone et Tyro retentis. Que cum obtinuisset, Antonium in Armenos seu, ut volunt alii, in Parthos euntem, ad Eufratem usque prosecuta, dum Egyptum per Syriam repeteret, ab Herode Antipatris, tunc Iudeorum rege, magnifice suscepta, non erubuit eidem per intermedios suum suadere concubitum, sibi, si annuisset, muneris loco, ludee subtractura regnum, quod ipse, Antonii opere, non diu ante susceperat. Verum Herodes advertens non solum ob Antonii reverentiam abstinuit, quin imo ut illum a nota tam incestuose femine liberaret, ni dissuasissent amici, eam gladio occidere disposuerat. Cleopatra autem frustrata, quasi ob hoc moram traxisset, eidem locavit redditus Iericuntis, quo balsamum nascebatur, quod et ipsa postmodum in Babiloniam egyptiam transtulit, quo viget usque in hodiernum, et inde, amplis ab Herode susceptis muneribus, in Egyptum rediit. Inde vero in fugam ex Parthis redeonti Antonio accersita occurrit. Qui quidem Antonius cum fraude Arthabazanem Armenie regem olim Tygranis filium cum filiis et satrapibus cepisset et thesauris permaximis spoliasset atque argentea catena vinctum traheret, ut avidam in suos amplexus provocaret, effeminatus venienti captivum regem cum omni regio ornatu atque preda deiecit in gremium. Quo leta munere cupidissima mulier adeo blande flagrantem complexa est, ut, repudiata Octavia, Octaviani Cesaris sorore, illam totis affectibus sibi uxorem iungeret. Et ut arabicas unctiones et odoratos Sabee fumos et crapulas sinam, cum magnificis assidue saginaretur ingluviosus homo epulis, in verba venit, quasi Cleopatre convivia extollere vellet, quid magnificentie cotidianis cenis posset apponi. Cui respondit lasciva mulier se cena una centies, si velit, sextertium absumpturam. Quod cum minime fieri posse arbitraretur Antonius, tamen videndi avidus atque ligurriendi, fecere periculum, sumpto Lucio Planco iudicis loco. Que postero die dum non excessisset eduliorum consuetudinem et iam sponsionem irrideret Antonius, iussit Cleopatra ministris ut secundam mensam afferrent illico. Qui premoniti nil aliud quam vas unum aceti acerrimi attulere. Ipsa autem confestim ex altera aurium unionem inexcogitati pretii, quem, ornamenti loco, orientalium more, gestabat, summens, aceto dissolvit et liquefactum absorbuit; et cum ad alium, quem altera in auricula eque carum gerebat, iam manus apponeret, illud idem factura, extemplo Lucius Plancus victum esse Antonium protulit; et sic secundus servatus est, victrice regina. Qui quidem postea divisus Romam in Pantheonem delatus, auribus Veneris appositus est, diu postmodum dimidie Cleopatre cene perhibens testimonium prospectantibus.
+
+Ceterum cum insatiabilis mulieris in dies regnorum aviditas augeretur, ut omnia complecterentur in unum, temulento Antonio, et forsan a tam egregia cena surgenti, romanum postulavit imperium, quasi in manibus posse concedere fuisset Antonii; quod ipse, minime sui compos, minus oportune, suis romanisque pensatis viribus, se daturum spopondit.
+
+O bone Deus, quam grandis poscentis audacia nec minor spondentis stultitia! O liberalis homo! Tot seculis, tanta cum difficultate, sanguine fuso et in morte tot insignium virorum, tot etiam populorum, tot egregiis operibus, tot bellis vixdum quesitum imperium, postulanti mulieri, non aliter quam domuncule unius dominium, inconsulte, quasi evestigio daturus, concessit.
+
+Sed quid? Iam ob repudium Octavie belli seminarium inter Octavianum et Antonium videbatur iniectum et ob id actum est ut, congregatis ex utraque parte copus, iretur in illud. Verum Antonius cum Cleopatra, ornata purpureis velis et auro classe, processere in Epyrum, ubi, cum obviis hostibus inita pugna terrestri, cessere victi et in classem se recipientes Antoniani in Actium rediere, experturi navalis belli fortunam. Adversus quos Octavianus, cum Agrippa genero factus obvius, ingenti cum classe mira audacia eos aggressus est et susceptus acriter tenuit aliquandiu mars dubius pugnam in pendulo. Tandem cum subcumbere viderentur Antoniani, prima omnium insolens Cleopatra, cum aurea qua vehebatur navi et sexaginta aliis fugam cepit. Quam extemplo Antonius, deiectis e pretoriana insignibus, secutus est; et in Egyptum redeuntes incassum vires suas ad defensionem regni, transmissis comunibus filiis ad Rubrum mare, disposuerunt. Nam victor Octavianus secutus eos pluribus secundis preliis vires exinanivit eorum. A quibus cum sere pacis conditiones peterentur nec obtinerentur, desperans Antonius, ut non nulli volunt, mausoleum regum intrans, sese gladio interemit. Capta vero Alexandria, cum Cleopatra ingenio veteri in vanum tentasset, uti iam dudum Cesarem et Antonium illexerat in concupiscentiam suam, sic et iuvenem Octavianum illicere, indignans cum audisset se servari triunpho atque de salute desperans, regiis ornata, Antonium suum secuta est; et secus eum posita, adapertis brachiorum venis ypnales serpentes vulneribus moritura apposuit. Aiunt quidem hos somno mortem inferre. In quo resoluta, avaritie lascivie atque vite finem sumpsit infelix, Octaviano conante, Psillis vulneribus venenatis admotis, illam in vitam reservare si posset.
+
+Sunt tamen alii eam ante premortuam et alio mortis genere dicentes. Aiunt enim Antonium timuisse apparatu attici belli gratificationem Cleopatre et ob id nec pocula nec cibos, nisi pregustatos, assummere assuevisse. Quod cum advertisset Cleopatra, ad fidem suam erga eum purgandam pridianis floribus, quibus coronas ornaverat, veneno perlitis capitique suo impositis, in ludum traxit Antonium et procedente hilaritate invitavit eundem ut coronas biberent; et in sciphum dimissis floribus cum haurire voluisset Antooius, manu a Cleopatra prohibitus est, ea dicente: — Antoni dilectissime, ego illa sum Cleopatra quam novis et insuetis pregustationibus tibi suspectam ostendis; et ob id, si pati possem, ut biberes et occasio data et ratio est —. Tandem cum fraudem, ea monstrante, novisset Antonius, eam in custodiam deductam, poculum, quod ne biberet prohibuerat, exhaurire coegit et sic illam exanimatam volunt.
+
+Prior vulgatior est opinio, cui additur ab Octaviano compleri iussum monumentum quod Antonius incipi fecerat et Cleopatra, eosque simul in eodem tumulari.
+
+Antonia minor clarissime viduitatis exemplum indelebile posteritati reliquit. Hec etenim Marci Antonii triumviri ex Octavia — ut creditur — filia fuit et ideo minor cognominata quia illi soror esset natu maior et eodem nomine nuncupata. Nupsit quidem Druso (Tyberii Neronis fratri et Octaviani Augusti privigno, et ex eo peperit Germanicum atque Claudium, postea Augustum, et Livillam), qui dum germanice expeditioni vacaret — ut quidam arbitrantur — Tyberii fratris sui opere veneno periit. Cuius post mortem cum etate florida atque conspicua formositate vireret, rata satis honeste mulieri nupsisse semel, a nemine potuit ad secundas nuptias provocari, quin imo reliquum vite spatium sub Livia socru intra limites cubiculi viri sui adeo caste, adeo sancte transegit, ut preteritarum omnium matronarum laudes viduitate celebri superaret.
+
+Equidem inter Cincinnatos Fabritios Curiosque et Lucretias atque Sulpitias sanctissimum splendidumque est, etiam provectis etate mulieribus et Catonum filiabus, absque lascivie nota duxisse vitam et laude plurima extollendam. Quod si sic est, quibus prosequemur preconiis iuvenem pulcritudine insignem et Marci Antonii, spurcissimi hominis filiam, non in silvis et solitudinibus, sed inter imperialia ocia atque delicias, inter Iuliam Octaviani filiam et Iuliam Marci Agrippe, libidinis et lascivie ferventissimos ignes, inter Marci Antonii genitoris sui atque Tyberii, postea principis, obscenitates et dedecora in patria, olim frugi, nunc turpitudinibus omnibus dedita, inter mille concupiscientiarum exempla, constanti animo et forti pectore castimoniam, non per tempusculum et in spem futuri coniugii, sed virtuti obsequentem, in senectutem et mortem usque, servantem? Edepol nil dignum satis relictum est verbis, considerationi forsan aliquid superextat; quod quidem, quia vires excedit scribentium, considerandum et merita consideratione extollendum satis sit sacris ingeniis reliquisse.
+
+Agrippina Marci Agrippe ex Iulia, Octaviani Cesaris filia, genita fuit, esto Gaius Caligula, eiusdem Agrippine filius, iam orbis princeps, abhorrens Agrippe avi materni rusticitatem, diceret eam non ex Agrippa, sed ex stupro Octaviani, in Iuliam filiam perpetrato, fuisse progenitam; stolide credi cupiens se nobiliorem ex tam incestuose concepta matre natum, quam ex ignobili patre, sacrata lege suscepta. Sed cuiuscunque fuerit filia, Germanico sue etati insigni iuveni et plurimum rei publice oportuno ac Tyberii Cesaris Augusti filio adoptivo, nupta est; satis ob hoc fulgida, sed fulgidior quod insolentissimi principis obstinato proposito retudisset perfidiam. Hec cum ex Germanico viro suo tres iam enixa fuisset mares, ex quibus unus Gaius Caligula, qui postmodum rebus prefuit, et totidem eque femellas, ex quibus Agrippina Neronis Cesaris mater, cum opere Tyberii patris — ut pro comperto habitum est — veneno sublatum egre ferret et femineo ritu plangore plurimo celeberrimi iuvenis viri sui necem defleret, in Tyberii odium incidit adeo ut ab eodem, eam brachio tenente et obiurgationibus in fletum usque infestante, quod nimium ferret inpatienter se rebus principari non posse, et pluribus deinde in processu lacessitam apud senatum criminationibus custodiri iussit insontem. Porro egregia mulier indignum rata quod in se agebatur a Cesare, morte fastidia stomachosi principis effugere aut finire disposuit. Que cum aliter satis commode non daretur, fame generoso animo accersire statuit et confestim a quocunque cibo abstinere cepit. Quod cum esset relatum Tyberio et advertisset ignavus homo quo ieiunium tenderet mulieris, ne tam certa via tanque brevi spatio sese suis subtraheret iniuriis, nil proficientibus minis aut verberibus ut cibum caperet, eousque, ne sibi auferretur seviendi in eam materia, deductus est ut cibum gucturi eius violenter impingi faceret, ut quocunque modo stomacho fuisset iniectus, alimenta nolenti prestaret. Agrippina vero, quanto magis exacerbabatur iniuriis, tanto acrioris efficiebatur propositi; et incepto perseverans scelesti principis insolentiam moriens superavit, ostendens, cum multos posset facile, dum vellet, occidere, unum solum mori volentem totis sui dominii viribus vivum servare non posse. Qua quidem morte, etsi plurimum glorie sibi apud suos quesiverit Agrippina, Tyberio tamen longe amplius ignominie liquit.
+
+Paulina romana mulier quadam ridicula simplicitate sua fere indelebile nomen consecuta est. Hec, Tyberio Cesare Augusto imperante, uti pre ceteris matronis formositate oris et corporis venustate habebatur insignis, sic nupta inclite pudicitie specimen reputabatur a cunctis nec aliud, preter virum, studio curabat precipuo, quam ut Anubi Egyptiorum deo, quem tota veneratione colebat, obsequi posset et eius promereri gratiam. Sane cum ubique a iuvenibus speciose amentur et he potissime quibus est solers castimonie cura, pulchritudinis huius iuvenis unus romanus, cui Mundus nomen erat, eam inpense, nune oculis gestibus facetiis, nunc promissionibus atque muneribus, nunc precibus et blanditiis sollicitare ceperat, si forte posset obtinere quod ardenter optabat. Sed omnia frustra: castissima mulier soli viro dicata, amantis cuncta sinebat in auras. Qui dum ceptis insisteret adverteretque aperto calle sibi mulieris constantia viam prerigi, in fraudes vertit ingenium. Consueverat autem Paulina Ysidis templum singulis diebus visitare sacrisque continuis placare Anubem. Quod cum novisset iuvenis, amore ostendente, dolum inauditum excogitavit; et ratus Anubis sacerdotes votis suis plurimum posse conferre, eos adivit illosque amplissimis donis in suam deduxit sententiam; actumque est, eo premonstrante, ut ex eis senectute venerabilior, venienti more solito Pauline placida voce diceret noctu ad se venisse Anubem eique iussisse ut eidem diceret se devotione sua delectatum plurimum seque eo in templo per quietem eius desiderare colloquium. Que cum audisset Paulina ob sanctitatem suam hoc contingere arbitrata, in immensum ex dictis gloriata secum est; adeoque vera credidit uti a deo Anube auribus suis percepisset ipsa mandata viroque suo retulit omnia. Qui stolidior coniuge, annuit petenti ut pernoctaret in templo. Stratur ergo ede in sacra, ignaris omnibus, preter eam et sacerdotes, lectus deo dignus; et tenebris in terram obumbrantibus, intrat Paulina locum arbitrisque remotis, post orationem et sacra, deum expectatura lectum adit. Cui iam soporate Mundus, a sacerdotibus intromissus et ex composito ornato Anubis tectus, affuit; et cupidus amate a se mulieris ruit in oscula iubetque excusse somno atque obstupescenti bono animo esse; se Anubem a se tam diu veneratum fore, e celo suis precibus atque devotione lapsum et in eius venisse concubitum ut ex se eaque similis gigneretur deus. Que ante alia petiit ab amasio deo numquid superi aut possent aut consuevissent misceri mortalibus. Cuievestigio Mundus respondit posse, Iovemque per tegulas in gremium Danis lapsum, dedit exemplum, et ex eo accubitu genuisse Perseum, qui postmodum in celum assumptus est. Quibus auditis Paulina letabunda petito annuit: intrat Mundus nudus pro Anube lectum et amplexu coituque fruitur optato. Sed cum iam nox iret in diem, abiens luse dixit eam filium concepisse. Mane autem facto, sublato e templo a sacerdotibus lecto, Paulina viro que acta sunt retulit. Credidit insulsus homo et applausit coniugi enixure deum; nec dubium quin ab ambobus fuisset expectatum pariendi tempus, ni iuvenis ardens nimium minus caute dolum aperuisset. Is quidem forte conscius eam avide in amplexus et coitum venisse, arbitratus, si prostratam a se ingenio suo eius ostendisset pudicitiam, flexibilem magis et avidam eque noctis futuram; et sic faciliori via iterum et sepius in concupitos posse redire amplexus, eunti ad templum Pauline factus est obvius dixitque voce submissa: — Beata, inquam, es Paulina, cum ex me Anube deo conceperis —. Verum longe aliter quam arbitraretur successit ex verbo. Nam cum obstupuisset Paulina et in mentem ex gestis auditisque revocasset plurima, confestim fraudem sensit et turbata se ad virum retulit eique Mundi atque sacerdotum dolum, ut ipsa percipiebat, aperuit. Ex quo subsecutum est ut vir conquereretur Tyberio; a quo, comperta fraude, actum est ut sacerdotes afficerentur supplicio et Mundus multaretur exilio et lusa Paulina in romani vulgi verteretur fabulam: clarior simplicitate sua et Mundi fraude facta, quam ex Anubis devotione et servata castimonia tam solerter.
+
+Agrippina Neronis Cesaris mater genere, consanguinitate, imperio et monstruositate filii ac sua non minus quam claris facinoribus emicuit.
+
+Hec etenim Germanici Cesaris, optimi atque laudande indolis iuvenis, ex Agrippina superiori filia fuit, vocata Iulia Agrippina et Gaii Caligule principis soror nupsitque Gneo Domitio, homini ex Enobardorum familia fastidiosissimo atque gravi, ex quo Neronem, insignem toto orbi beluam, premissis ex utero pedibus, peperit. Verum Domitio intercutis morbo assumpto, Nerone adhuc parvulo, cum formossima esset, Gaius frater eius, homo spurcissimus, turpi stupro ea abusus est; et sublimatus in principem, seu minus eius mores approbans, eo quod se Lepido dominii spe miscuerit, seu emuli alicuius inpulsu, eam fere bonis omnibus privatam, relegavit in insulam. Quo tandem a militibus suis trucidato eique Claudio substituto, ab eodem revocata est. Que tractu temporis, cum audisset Valeriam Messalinam, variis agentibus meritis, confossam, spem evestigio intravit sibi natoque potiundi orbis imperii; et celibem principem, esto Germanici patris sui fuisset frater, decora pulchritudine sua, adversus Lolliam Paulinam, opitulante Calixto liberto, et Eliam Petinam, Narcisso favente, opere Pallantis, Claudium in pregrande nuptiarum suarum desiderium traxit. Sed obstare voto videbatur honestas eo quod illi neptis esset ex fratre. Verum oratione Vitellii subornati, actum est ut in desiderium suum cogeretur precibus senatorum, eoque orante fieret a senatu decretum quo prestaretur patruos posse neptes inducere. Et sic Agrippina, volente Claudio et orante senatu, eius venit in nuptias. Que tandem Augusta dicta est et carpento in Capitolium ferebatur, solis sacerdotibus ante concessum, et in adversos sibi sevire cepit suppliciis. Demum cum astutissima esset mulier, tempore captato, quanquam utriusque sexus filii essent Claudio, eum induxit, suadente illi Memmio Pollione, tune consule, et urgente plurimum Pallante liberto, qui ob stuprum Agrippine summe fautor erat, ut Neronem privignum in filium adoptaret, quod ante in familia Claudiorum factum nemo meminerat; eique Octaviam, quam ex Messalina susceperat, et que Lucio Sylano nobili iuveni desponsata fuerat, sponderet in coniugem. Quibus obtentis, rata in casses beluam incidisse, non tantum Claudii assiduarum ingurgitationum affecta tedio, quantum ne ante patris mortem Britannicus Claudii filius in etatem solidam deveniret exterrita, Narcisso etiam pro Britannico multa perorante, quasi proposito suo futurum obicem arbitrata, in mortem Claudii facinus exitiale commenta est.
+
+Delectabatur quidem Claudius boletis plurimum illosque cibum dicebat deorum et ideo absque semine sua nasci sponte. Quod cum advertisset Agrippina, studiose coctos infecit veneno eosque, secundum quosdam, ipsa apposuit temulento. Alii vero dicunt epulanti in arce cum sacerdotibus per Alotum spadonem pregustatorem suum ab Agrippina corruptum appositos. Verum cum vomitu et alvi solutione videretur salus Claudii secutura, opere Xenophontis medici illitis veneno pennis ad vomitum continuandum porrectis, eo itum est quo cupiebat uxor. Ipse tandem in cubiculum reductus, ignaris omnibus preter Agrippinam, mortuus est. Cuius quidem mors non ante ab Agrippina palam nuntiata est quam, amicorum suffragio, omisso Britannico tanquam iuniore, Nero iam pubescens sublimaretur in principem. Quod adeo gratum fuit Neroni ut matrem illico, tanquam bene meritam, in cunctis, tam publicis quam privatis, preponeret videreturque sibi titulum, matri vero principatum sumpsisse. Et sic especula romani principatus Agrippina toto effulsit orbi. Ceterum splendor iste tam grandis turpi macula labefactatus est; nam cede plurium atque exiliis aliquandiu debachata est. Preterea creditum fuit, ea patiente, preter naturalem et debitam dilectionem in matrem, amore illecebri a filio fuisse dilectam, cum is meretricem ei persimilem inter pellices assumpsisset et concubitum testarentur persepe macule vestibus iniecte, quotiens cum eo lectica delata est; dato velint alii eam in facinus hoc filium attraxisse, desiderio recuperandi dominii a quo deiecta videbatur, eo quod in Neronem quibusdam ex causis multum oblocuta fuerat; quod firmari volunt ob id quod de cetero Nero sit assuetus fugere eius contubernium et solitudines collocutionum.
+
+Attamen que patruum in coniugium suum allexerat, boleto peremerat, ineptum iuvenem fraudibus et violentia sublimarat imperio, in detestabilem, quanquam meritam, mortem deducta est. Nam cum in multis filio gravis esset, eius meruit odium ex quo omni honore et augustali maiestate ab eo privata est. Que indignans et femineo irritata furore, eidem, uti procuraverat, sic se subrepturam imperium minata est. Quibus exterritus Nero, cum eam et oculatam nimium nosceret et ob memoriam Germanici patris amicorum subsidiis plenam, veneno ter illam surripere conatus est. Sed discreta mulier antidotis offensam vitavit. Demum cum et laqueos ceteros, quos in necem eius tetenderat, vitasset, intellexit Nero cautiori fraude agendum fore eique exposcenti ab Aniceto prefecto classis apud Misenum olim a pueritia nutritore suo, ostensum est navim posse componi fragilem in qua suscepta Agrippina doli ignara periclitari posset.
+
+Quod cum Neroni placuisset, eam ab Antio venientem, quasi preteritorum odiorum penitens, ficta filiali affectione, suscepit in ulnis et usque domum prosecutus est. Inde apparata navi in suam pernitiem, ad cenam itura illam conscendit, comitantibus Creperio Gallo et Acerronia libertis; eisque per noctem navigantibus dato signo a consciis, cecidit tectum navis plurimo plumbo grave et oppressit Creperium. Deinde nautis agentibus ut tranquillo mari navis verteretur in latus, auxilia Acerronia invocante, contis remisque occisa est et Agrippina, humero saucia et in mare tandem deiecta, a litoralibus suffragantibus in Lucrinum lacum villamque suam deducta est. Inde, ea iubente, ab Agerino liberto Neroni quoniam evasisset nuntiatum est; qui detineri illum iussit, quasi saluti sue insidiaturus venisset, missique sont Anicetus et Herculius tetrarcus et Obarius centurio classiarius ut illam perimerent. Et cum esset ab Aniceto circundata domus et ancillula, qua sola sotiata erat, Agrippina fugisset, introgressi ministri ad eam, primus Herculeus caput eius fuste percussit; inde cum ipsa cerneret centurionem ferrum in mortem eius expedientem, protenso utero clamavit ut ventrem ferirent. Et sic occisa nocte eadem cremata est et vilibus obsequiis terra contecta, levem demum tumulum in via prope Misenum et Cesaris Iulii villam eidem apponentibus.
+
+Alii volunt a Nerone conspectam post cedem et ex membris aliqua ab eodem damnata, aliqua laudata, et demum sepultam.
+
+Epycaris extera potius quam romana creditur femina, nec tantum ullo generis fulgore conspicua, sed a liberto genita patre libertina mulier fuit; et, quod longe turpius est, nullis delectata bonis artibus; circa tamen vite exitum, sibi generosum fuisse animum patefecit virili robore. Crescentibus quidem apud Romanos et Ytalos omnes Neronis, Romanorum principis, insolentiis lasciviisque, eo itum est ut, Lucio Pisone principe, in eum non nulli senatorum aliorumque civium conspirarent, dumque rem in finem trahere variis temptarent colloquiis, quo pacto nescio, sed in notitiam Epycaris predicte devenere omnia et coniuratorum nomina.
+
+Verum cum iudicio suo nimium protraheretur opus, quasi tedio affecta, in Campaniam secessit; et dum apud Puteolos forte resideret, ne tempus sineret abire vacuum, Volusium Proculum chynolarcem classisque romane prefectum et olim Agrippine interfectorem convenit, rata multum emolumenti addere coniurationi si eum trahere posset in partes; et ostensis longo ordine Neronis flagitiis fastidiis ineptisque moribus et insolentiis et inde eius in eum ingratitudine, quod ob tam grande facinus, Agrippine scilicet cedis, in re nulla, tanquam bene de se meritum promovisset, coniurationem aperuit totisque viribus conata est eum coniuratis addere sotium. Sed longe aliter quam arbitraretur Epycaris secutum est. Nam Volusius experturus numquid obsequiis in se principis gratiam Rectere posset, quam cito illi Cesaris copia concessa est, Epycaris dicta reseravit omnia, esto non egerit quod rebatur; nam ambiguo adhuc homini astuta mulier nullum cospirantium nomen ediderat. Ea autem accita, fieri non potuit ut ex rogatis quicquam aperiret rogantibus. Tandem cum servaretur sub custode, coniuratione per coniuratos ipsos casu patefacta, iterum in examen revocata, quasi suppliciorum hominibus inpatientior, facilius ab ea quod optabatur extorqueri posset, post longos cruciatus, carnificibus etiam inferentibus ultro, ne superari viderentur a femina, nullum constantissimi pectoris reseravit archanum. Tandem in diem reservata posterum, cum pedibus ire non posset, timens si tertio vocaretur non posse subsistere, solutam pectori fasciam arcui selle, qua vehebatur, implicuit et facto laqueo gucturi iniecit suo et, cum omnem illi corporis dimisisset molem, ne conspiratis obesset, violentam sibi mortem conscivit, veteri frustrato proverbio, quo docemur tacere quod nesciunt mulieres; et sic Neronem vacuum trepidumque reliquit.
+
+Quod quidem, etsi maximum videatur in femina, longe tamen spectabilius est, si spectetur eiusdem coniurationis egregiorum hominum inconstantia, quorum, aliunde quam ab Epycari cognitorum, nemo tam robuste iuventutis fuit qui, nedum pati pro salute propria, quod pro aliena femina passa est, sed nec audire tormentorum nomina pateretur, quin imo percontanti confestim que noverat de conspiratione narraret. Et sic nemo sibi amicisque pepercit, cum cunctis, nisi sibi, femina pepercisset inclita.
+
+Oberrare crederem naturam rerum aliquando, dum mentem mortalium corporibus nectit, illam scilicet pectori infundendo femineo quam virili immisisse crediderat. Sed cum Deus ipse dator talium sit, eum circa opus suum dormitari nephas est credere. Summamus ergo perfectas omnes arbitrandum est; numquid tamen servemus, ipsum indicat opus. Erubescendum nempe hominibus reor dum, nedum a lasciva femina, sed etiam a constantissima quacunque laborum tolerantia vincuntur. Nam si prevalemus sexu, cur non ut et fortitudine prevaleamus decens est? Quod si non sit, cum ipsis effeminati, iure de moribus transegisse videmur.
+
+Pompeia Paulina Lucii Annei Senece, preceptoris Neronis, inclita fuit coniunx; utrum autem romana an alienigena fuerit, legisse non recolo. Attamen, dum spiritus eius generositatem intueor, credidisse malim romanam fuisse potius quam forensem. Cuius etsi certa careamus origine, certissimo tamen piissimi eius amoris in virum exemplo illustrium virorum testimonio non caremus. Credidere quidem ex honestissimis illius evi hominibus quam plurimi sevitia Neronis potius quam crimine Senece eum Senecam, senem atque celeberrimum virum, pisoniane coniurationis labe notatum, si labes iure dici potest in tyramnum agere quid adversum. Qua sub umbra, ob vetus, imo ob innatum in virtutes odium, ab ipso Nerone seviendi in Senecam via comperta est; esto arbitrati quidam sint, inpulso Poppee atque Tigillini, unicum imperatori crudelitatis consilium, eo itum sit ut indiceretur per centurionem Senece ut sibi mortem deligeret. Quem, cum se ad executionem accingentem vidisset Paulina, sepositis consolatoriis viri ad vitam blanditiis, quibus hortabatur, castissimi amoris inpulsu mortem, et illud idem mortis genus, forti animo capessere una cum coniuge disposuit, ut quos iunctos honesta vita tenuerat, iunctos mors una dissolveret. Et cum impavida tepentem intrasset aquam, et eadem hora cum viro, ad effundendum spiritum, venas aperuisset, iussu principis, cuius in eam nullum erat particulare odium, ad opprimendam paululum infamiam innate crudelitatis, renitens a servis morti subtracta est. Verum non adeo cito sanguis consistere coactus est, quin pallore perpetuo testaretur mulier optima plurimum vitalis spiritus emisisse cum viro. Tandem, cum paucis annis viri memoriam laudabili viduitate servasset, cum aliter non posset, nomine saltem Senece coniunx clausit diem.
+
+Quid, preter amoris dulcedinem et conspicuum pietatis insigne ac venerabile sacrum coniugii, suasisse potuisset mulieri optime malle honeste, si potuisset, cum sene coniuge mori, quam vitam, ut plurimum faciunt femine, secundis nuptiis non absque erubescentia ineundis, servare?
+
+Etenim, in maximum matronalis pudicitie dedecus, non nullis his diebus, non dicam secundum aut tertium quod omnibus fere comune est — sed sextum, septimum et octavum, si casus emerserit, inire connubium adeo familiare est et novorum virorum thalamis inferre faces, ut videantur morem meretriculis abstulisse, quibus consuetudo est novos sepissime mutare concubitus, nec alio subeunt vultu iugalia sepius iterata iura, quam si persanctissimum honestati prestarent obsequium.
+
+Equidem non satis certum est an ex lupanari cellula an ex premortui viri thalamo tales exire dicende sint; nec dubitem suspicandum quis agat aut inhonestius intrans, aut stultius introducens. Heu miseri, quo nostri corruere mores? Consuevere veteres, quibus erat pronus in sanctitatem animus, ignominiosum arbitrari, nedum septimas, sed secundas inisse nuptias; nec posse de cetero tales honestis iure misceri matronis. Hodierne longe aliter; nam libidinosam pruriginem reticentes suam, formosiores carioresque se existimantes quoniam crebris sponsalitiis, viduitatis superata fortuna, totiens placuerint maritis variis.
+
+Sabina Poppea romana et illustris fuit femina, T.Ollii, non equidem extreme nobilitatis viri, filia, quanquam non ex eo nomen sumpserit, sed a materno avo Poppeo Sabino viro inclito, atque triunphalis decoris et consolatu insigni; nec ille cetere muliebres defuissent dotes si honestos affuisset animus.
+
+Fuit enim formositatis invise et matri, suis annis ceteras Romanas pulchritudine excedenti, persimilis. Preterea erat illi sermo blandus et laudabili sonorus dulcedine, ingenium egregium atque versatile, si eo honestis artibus fuisset usa; mosque illi fuit assiduus palam modestiam preferre, clam autem uti lascivia, comune mulierum crimen; et cum illi rarus esset in publicum egressus, arte tamen non caruit. Nam, cum intellexisset callida mulier intuitu oris sui multitudinem et primores potissime delectari, semper eius parte velata egressa est, non quidem ut absconderet quod concupisci desiderabat, verum ne intuentium oculos liberali nimium demonstratione satiaret, sed potius quod occultaverat velo videndi desiderium linqueret. Et ne per mores omnes suos discurram, cum nunquam fame parceret, eo libidinem flectebat suam quo paratior ostendebatur utilitas, nullum faciens inter maritos mechosque discrimen. His insignita notis femina obsequentem satis fortunam habuit. Nam, cum sibi abunde facultates ad gloriam generis sustinendam suppeterent, primo Rufo Crispo romano equiti nupsit. Et cum iam ex eo peperisset filium, suggestu Othonis, iuventute luxuque valentis, potentisque Neronis contubernio, eidem adhesit adultera, nec diu et coniunx effecta est. Sane is, seu amoris fervore minus cautus, seu iam nequiens petulce mulieris tolerare mores et ob id eam in Neronis concupiscentiam trahere conaretur, seu, sic exigente fortuna Poppee, ex convivio Cesaris surgens auditus dictitare consueverat se ad illam rediturum cui a superis omnis penitus fuisset concessa nobilitas elegantia morum et divina formositas, in qua consisterent omnium vota mortalium atque gaudia voluptatesque felicium. Quibus facile irritata Neronis libido, adinventa non longa cunctatione per intermedios adeundi via, in amplexus principis volens cupiensque devenit. Nec multum distulit, et artificiosis femine delinimentis adeo irretitus est Nero, ut arbitraretur ea esse verissima que dictitare consueverat Otho. Quod cum nosceret sagacissima mulier, dissimulans quod optabat, captato tempore, fictis perfusa lacrimis, aiebat aliquando se amorem suum omnino quo cupiebat inferre non posse, cum et ipsa Othoni coniugali iure obnoxia esset et principem teneri gratia Attis ancillule pelicis advertebat. Ex quibus secutum est ut Otho, sub specie honoris amotus, prefectus Lusitanie provincie micteretur et Attis excluderetur omnino. Inde in Agrippinam principis matrem invehi cepit Poppea, dicens aliquando principem, nedum imperio, sed nec libertate gaudere, eum esse pupillum, et tutricis arbitrio trahi. Quibus obstante nemine, ob odium fere omnium in superbiam Agrippine, actum est ut Neronis iussu misera mater violenta morte subtraheretur et paulatim subtraherentur emuli plures, Tigillino opitulante castrorum prefecto. Tandem cum principem in sui dilectionem ardentissimum cerneret, et obstacula desiderii sui cuncta fore sublata, in coniugium Neronis explicare retia cepit; et cum illi iam peperisset filiam unicam, Memmio Regulo et Virginio Rufo consulibus, quam summo cum gaudio Nero susceperat, eamque Augustam Poppeam nuncuparat, iam audaci oratione instare cepit, dicens nemini geminam concessisse noctem quin evestigio sequeretur connubium, neque se fore degenerem, et fecunditate uteri atque formositate corporis imperatoris mereri nuptias; et cum iam flagrantem principem in desiderium traxisset connubii, primo Octavia coniunx, olim Claudii Cesaris filia, in Pandateriam insulam innocua relegata est; et demum, vigesimo etatis sue anno, inpulsu Poppee, Nerone mandante, occisa, et Poppea Cesari iuncta coniugio. Sed non diu longis artibus quesito atque potito culmine gavisa est. Nam, pregnans iterum facta, fortuita Neronis ira calce percussa, diem obiit. Cuius aboleri corpus igne romano more Nero prohibuit, sed exterorum regum ritu magnifica exequiarum pompa deferri publice iussit, illudque refertum odoribus Iuliorum tumulo condi. Ipse autem pro rostris illam, et potissime formositatis precipue, longa et accurata oratione laudavit, non nulla fortune seu nature dona, quibus insignita erat, loco clarissimarum virtutum illi attribuens.
+
+Erat michi inter has Poppee fortunas quid dicerem in molliciem nimiam, in blanditias petulantiam lacrimasque mulierum, certissimum atque perniciosissimum virus credentium animorum. Sed ne viderer satyram potius quam hystoriam recitasse, omictendum censui.
+
+Triaria, mulier nullo alio sui generis splendore cognita, nisi quia Lucii Vitellii, fratris Auli Vitellii, Romanorum principis, coniunx fuit: Cuius seu ob fervidum in virum amorem, seu ob insitam animo natura atrocitatem, tanta fuit ferocitas, quod ob adversum muliebribus morem memoratu digna visa sit.
+
+Discordantibus igitur ob principatum Vitellio Cesare atque Vespasiano, actum est ut, cum intrassent Tarracinam, Volscorum oppidum, non nulli gladiatores sub Iuliano quodam duce, et remiges etiam plures romane classis, haud longe a Circeo monte sub Apollenario prefecto morantis, et ab his, cum Vespasiano sentientibus, per negligentiam et socordiam teneretur, servi cuiusdam indicio factum est ut nocte illam Lucius intraret. Qui dum in semisopitos arma arripientes hostes atque oppidanos infestos ferro seviret, Triaria, que per noctem secuta virum civitatem intraverat, in coniugis victoriam avida, accinta gladio et vitellianis immixta militibus, nunc huc nunc illuc, per medias noctis tenebras, inter clamores dissonos et discurrentia tela sanguinem morientiumque singultus extremos, nil militaris severitatis omictendo, irruebat in miseros adeo ut, recuperato oppido, crudeliter nimium atque superbe in hostes egisse relatum sit.
+
+Ingentes in sano pectore coniugalis amoris sunt vires: nulla illis, dum modo viri gloria extollatur, formido, nulla pietatis memoria, nulla feminei sexus erubescem tia, nulla temporum qualitatis existimatio. Potuit Triaria in decus viri, omnia facili labore subire, que, nedum feminas, quibus, ut plurimum, mos est etiam diurno muris murmure in sinu coniugis exanimari, sed robustos iuvenes atque bellicosos horrore quandoque corripere. Et si tanto cum impetu se tulit hec in arma nocturna mulier, quis credet eam hoc tantum facinore fuisse conspicuam, cum non consueverint, seu exitiose sint seu celebres, sole mortalium pectora subire virtutes?
+
+Ego quidem reor, quanquam a memoria sublata sint, longe aliis meritis spectabilem fuisse Triariam.
+
+Proba, facto et nomine, literarum notitia, memoratu dignissima fuit femina; et, cum eius ignoretur nobilitas et origo, placet non nullis — et ex coniectura, credo — eam fuisse romanam (alii vero clarissimi viri asserunt eam ex oppido Orti oriundam) et cuiusdam Adelphi coniugem et christianam religione.
+
+Hec igitur — sub quocunque preceptore factum sit — liberalibus artibus valuisse liquido potest percipi. Verum, inter alia eius studia, adeo pervigili cura virgiliani carminis docta atque familiaris effecta est, ut, fere omne opere a se confecto teste, in conspectu et memoria semper habuisse videatur. Que dum forsan aliquando perspicaciori animadvertentia legeret, in existimationem incidit ex illis omnem Testamenti Veteris hystoriam et Novi seriem placido atque expedito et succipleno versu posse describi. Non equidem admiratione caret tam sublimem considerationem muliebre subintrasse cerebrum, sed longe mirabile fuit executioni mandasse. Operam igitur pio conceptui prestans, nunc huc nunc illuc per buccolicum georgicumque atque eneidum saltim discurrendo carmen, nunc hac ex parte versus integros, nunc ex illa metrorum particulas carpens, miro artificio in suum redegit propositum, adeo apte integros collocans et fragmenta connectens, servata lege pedum et carminis dignitate, ut, nisi expertissimus, compages possit advertere; et his ab orbis exordio principium faciens, quicquid hystorie in veteribus atque novis legitur literis, usque ad immissionem Sacri Spiritus tam compte composuit, ut huius compositi ignarus homo prophetam pariter et evangelistam facile credat fuisse Virgilium. Ex quibus non minus commendabile summitur, huic scilicet mulieri sacrorum voluminum integram, seu satis plenam fuisse notitiam; quod quam raris etiam hominibus nostro contingat evo dolentes novimus.
+
+Voluit insuper egregia femina labore suo compositum opus vocari Centonam; quod ipsi persepe vidimus. Et quanto magis illud memoratu perpetuo dignum putamus, tanto minus credimus tam celebre mulieris huius huic tantum acquievisse labori; quin imo reor, si in annos ampliores vite protracta est, eam alia insuper condidisse laudabilia, que librariorum desidia, nostro tamen incommodo, ad nos usque devenisse nequivere.
+
+Que inter — ut non nullis placet — fuit Omeri centona, eadem arte et ex eadem materia quam ex Virgilio sumpserat, ex Omero sumptis carminibus edita. Ex quo, si sic est, summitur, eius cum ampliori laude, eam doctissime grecas novisse literas ut latinas.
+
+Sed queso nunc: quid optabilius audisse feminam Maronis et Homeri scandentem carmina, et apta suo operi seponentem? Selecta artificioso contextu nectentem eruditissimi prospectent viri, quibus, cum sit sacrarum literarum insignis professio, arduum tamen est et difficile ex amplissimo sacri voluminis gremio, nunc hinc nunc inde, partes elicere et ad seriem vite Christi passis verbis prosaque cogere, ut hec fecit ex gentilitio carmine.
+
+Erat huic satis — si femineos consideremus mores — colus et acus atque textrina, si, more plurium, torpere voluisset; sed quoniam sedula studiis sacris ab ingenio segniciei rubiginem absterxit omnem, in lumen evasit eternum. Quod utinam bono intuerentur animo voluptatibus obsequentes et ocio, quibus pregrande est cubiculo insidere, fabellis frivolis irreparabile tempus terere et a summo diei mane in noctem usque totam persepe sermones aut nocuos aut inanes blaterando deducere, seu sibi tantum lasciviendo vacare! Adverterent edepol quantum differentie sit inter famam laudandis operibus querere, et nomen una cum cadavere sepelire, et, tanquam non vixerint, e vita discedere.
+
+Faustina Augusta, que et inter divos postea relata est, glorie plurimum vivens moriensque, viri sui magis benignitate quam opere suo, consecuta est. Fuit quippe Antonini Pii Cesaris Augusti, ex Faustina coniuge, filia et Marco Antonino, iam ab Antonino Pio adoptato in filium, connubio iuncta; eoque, patre mortuo, imperavit una cum viro et consulto senatus Augusta appellata est, non parva eo tempore gloria mulieri. Nam etsi precedentibus ab Augustis viris Augustarum cognomen esset, nulli ante hanc senatus consulto fuisse concessum invenio. Fuit preterea tam exquisiti decoris ut aliquid divinum mortalitati eius crederetur admixtum quod, ne consumeretur senio aut morte, actum est ut iuvencula et etate provectior aureis argenteisque ac ereis numis eius effigies sculperetur; et in hodiernum usque perdurat. In quibus etsi oris habitus, oculorum motus, color vividus et hilaritas faciei desint, illud tamen lineamenta testantur permaximum. Sane quantum totius orbis fama celebratum est tantum turpi impudicitie nota pollutum.
+
+Creditum quidem est hanc non uno, preter virum, contentam fuisse amasio, quin imo in amplexus plurium devenisse ex quibus quorundam nomina detexit infamia. Nam Vetilus quidam inter eius adulteros habitus est; sic et Orphitus et post hunc Moderatius; sed qui ceteros anteivit, Tertullus nominatus est, quem etiam aiunt ab secum in cena compertum. Et his superadditus Marcus Verus, non obstante quod eius esset ex Lucilla filia gener. Et, quod omnium horum turpius est, aiunt eam gladiatorem quendam adeo amasse ut ob desiderium eius incurreret egritudinem fere letalem et sanitatis desiderio Antonino concupiscentiam detexisse suam eumque, medici consilio usum, ad fervorem sedandum languentis gladiatorem occidi fecisse et eius adhuc tepenti sanguine omne delinisse corpus egrote et sic ab impetuoso amoris esto ac etiam morbo liberasse coniugem. Quod quidem remedium fictum credidere prudentes, cum temporis in processu Commodus Antoninus ea tempestate conceptus, non definiti sanguinis, sed habiti potius cum gladiatore concubitus, scelestis operibus suis, quibus potius gladiatoris quam Antonini credebatur filius, testimonium veritati prestaret. Quibus in Faustine ignominiam personantibus, Antonino ab amicis suasum est ut illam occideret seu saltem, quod humanius videbatur, abdicaret. Verum Antoninus cum esset mitis ingenii homo, esto egre ferret adulteria coniugis, recusavit in consilium ire et ne in maius evaderet dedecus perpeti maluit. Nec aliud suadentibus respondit amicis quam oportere repudiatis dotes restitui, volens et ob id intelligi quod ob Faustinam teneret imperium. Sed ista sinenda sunt (sepissime quidem etiam intuito minimo, minus etiam advertenter facto, labefactari honestiores consuevere) et e nebulis redeamus in lucem.
+
+Antonino autem apud orientales reges magnifice rem publicam curante, actum est ut Faustina in vico Alalee, in radicibus Tauri montis, egritudine diem clauderet extremum. Quam Antonini precibus senatus inter divos extulit et de cetero diva Faustina appellata est: quod apud Romanos mulieri nulle ante contigerat. Et cum eam iam castrorum matrem appellasset Antoninus, ei templum eo in loco in quo decesserat construi fecit insigne et eidem statuas iussit apponi sui nominis conspicuas instituitque puellas sacerdotes templo quas faustinianas vocitari precepit; et sic loco dee per tempus ibidem celebris habita est Faustina ut quod subtraxisse claritatis videbatur luxuria, deitas resarciret.
+
+Semiamira greca fuit mulier, ex civitate Messana; quo tamen patre genita, non constat, cum clarum sit Variam quandam messanam, Iulie stiline, coniugis olim Severi Pertinacis imperatoris, feminam, eius fuisse matrem. Inhonesta quidem aliquandiu fuit mulier, sed post hec, filii claritate et senatus etiam principatu, conspicua facta est. Hec, ut prisca sinamus probra, mater fuit Varii Helyogabali primo Phebi sacerdotis, inde romani principis. Quem ex Antonino Caracalla imperatore, cuius aliquando contubernio usa fuerat, affirmabat genitum, tantaque vulgati corporis laboravit infamia, ut Helyogabalus adhuc puer, non ab avia Varia, ut putaverunt aliqui, sed eo a condiscipulis vocaretur Varius, quia ex variorum hominum concubitu, quibus continue miscebatur mater, videretur genitus. Ceterum cum is esset spectabilis forma et ob sacerdotium plurimum cognitus et creditus assertione matris a militibus provincialibus Caracalle filius, factum est, avie pecunia, quam plurimam penes Iuliam imperatricem sagacitate cumulaverat sua, ut, conquerentibus de Macrino imperatore militibus, eorum in eum, si quid in Macrinum attentaretur, deveniret consensus. Nec difficulter: erat enim eo tempore tante autoritatis apud romanos exercitus Antoninorum nomen atque familia, ut nil magis quam ut ex eis aliquis principatum teneret optaretur a cunctis. Nec diu, cum in Macrinum coniurassent, Helyogabalus haud longe Antiochiam imperator salutatus est et Antoninus nominatus. Quod cum in Antiochia audisset Macrinus, miratus Varie mulieris audaciam, cuius opus hoc, ut erat, ratus est, dum Helyogabalum obsideri curat, Iulianus, in hoc missus, occiditur et eius milites in fidem Helyogabali transitum fecere et cum ipse Macrinus adversus Helyogabalum descendisset in pugnam, victus atque fugatus est; et post paululum in Bithinie vico, una cum Dyadumeno filio, occisus. Ex quo Helyogabalus, quasi Caracalle patris mortem ultus, opere Varie avie sue indubitanter principatum adeptus est; et Romam veniens a cuncto senatu, maximo cum desiderio expectatus atque susceptus est. Ex qua repentina provectione Semiamira usque ad astra fere delata est et, Augusta nuncupata, ex fornicibus, romani principis aule dominium consecuta refulsit, hac una fulgidior causa. Nam dato scelestus esset Helyogabalus, cognoscens se avie facto principem et per consequens filie genitricis sue, in tantum illam, quasi loco retributionis, honoribus pretulit, ut nil fere, nisi ea disponente, perageret; et cum eadem die, qua Romam intraverat, senatum habuisset, iussit matrem rogari ut in senatum accederet. Que a console rogata concessit; eique, ibidem ubi reliquis senatoribus, apparato subsellio, more ceterorum, de agendis sententiam dixit; quod mulieri alteri contigisse, memoria nulla est.
+
+O ignominiosum spectaculum, inter gravissimos viros vidisse, e lupanari pridie evulsam, meretriculam sedisse; et ubi de regibus agebatur, inter lenones assuetam, dicentem audisse sententiam! O libertas vetus, o prisca sanctitas, o marorum indignatio veneranda, qua minus graves homines ex tam celebri collegio pellebantur, nota deturpati censoria, ubi es? Spectasne infamem mulierculam Curionum Fabritiorum Scipionum Catonumque loca fedantem?
+
+Sed quid mulierem senatoriam queror, cum hostes reipublice et illecebres iuvenes exteri atque incogniti urbis et orbis teneant principatum? Quid tandem? Nunquam postea senatum Helyogabalus intravit quin una secum intraret sanctissima mater. Cui hoc insuper fecit ceca felicitas ut tam grandis existimationis haberetur vulgo et Sybillis etiam preponeretur omnibus. Preterea, cum fastidienda sint dicta, quod sequitur ridiculum est. Tante enim fuit hec mulier apud ignavum filium dignationis, ut in Quirinali colle, facto ab eo loco quem senaculum appellavit, ubi iam dudum solemnibus diebus matronarum quandoque consueverat esse conventus, ordinatis mulieribus que eum convenirent statutis diebus in locum, iussit eas senatorio more de moribus et agendis circa statum matronarum consulta facerent legesque instituerent; et huic tam discreto senatui Semiamiram principissam constituit, a qua senatus consulta plurima, quanquam ridenda, manasse compertum est. Sancitum quippe eo in collegio fuit quo vestitu uti et quibus ornamentis fas esset unicuique; cui etiam cedere, cui assurgere, cuius etiam ad osculum venire unaqueque matrona deberet; insuper et que pilento et que equo aut carpento mulari seu sella vehi deberet; et huiusmodi. Que etsi potius, uti erant, viderentur inania et ludo quam veritati similia, et potissime muliebri vanitate pensata, et inepto vulgi iudicio, eo tamen tempore permaxima visa sunt.
+
+Sane cum nil violentum durabile, hec facile dissoluta periere in auras. Nam cum potius meretricio quam matronali ritu in principis aula sese haberet Semiamira, vacante etiam filio, obscenis atque profusis libidinibus eo usque itum est ut Helyogabalus pro meritis occideretur a suis et cum eo Semiamira, umbratili splendore relicto, cesa in cloaca iaceretur et inde una cum cadavere filii traheretur in Tyberim, ne cursus iuventutis eius differre videretur ab exitu, quod et nos, viventes misere. minime cogitamus.
+
+Zenobia Palmirenorum fuit regina, tam eximie virtutis femina, priscis testantibus literis, ut ceteris gentilibus inclita fama preponenda sit. Hec ante alia genere fuit insignis. Nam a Ptholomeis Egyptiorum regibus claram volunt originem habuisse, parentibus tamen memorie non concessis. Dicunt autem hanc a pueritia sua, spretis omnino muliebribus offitiis, cum iam corpusculum eduxisset in robur, silvas et nemora coluisse plurimum et accinctam pharetra, cervis capriisque cursu atque sagittis fuisse infestam. Inde cum in acriores devenisset vires, ursos amplecti ausam, pardos leonesque insequi, obvios expectare, capere et occidere ac in predam trahere; et impavidam, none hos nunc illos saltus et prerupta montium discurrere, lustra perscrutari ferarum et sub divo somnos etiam per noctem capere, imbres, estus et frigora mira tolerantia superare, assuetam et virginitatem summopere colere. Quibus fugata muliebri mollicie adeo eam in virile robur duratam aiunt ut coetaneos iuvenes luctis palestricisque ludis omnibus viribus superaret.
+
+Tandem, instante etate nubili, amicorum consilio, Odenato, iuveni equis studiis durato et longe Palmirenorum nobiliori prmcipi, nuptam volunt. Erat hec speciosa corpore, esto paululum fusca colore; sic enim, urente sole, regionis illius omnes sunt incole; preterea nigris oculis niveisque dentibus decora. Que cum cerneret Odenatum, capto a Sapore rege Persarum Valeriano Augusto turpique servitio damnato et Galieno filio effeminate torpescente, ad orientale occupandum imperium intentum, non immemor duriciei pristine armis formositatem tegere et sub viro militare disposuit; et cum eo, sumpto regio nomine et ornatu, atque cum Herode privigno, collectis copiis, in Saporem, late iam Mesopotamiam occupantem, animose progressa est; et, nullis parcens laboribus, nunc ducis, nunc militis officia peragens, non solum acerrimum virum et bellorum expertum virtute armorum superavit, sed creditum eius opere Mesopotamiam in iurisdictionem venisse et Saporem, castris eius cum concubinis et ingenti preda captis, usque Thesiphontem pulsum atque secutum. Nec molto post Quietum, Macriani filium, qui patrio sub nomine orientis imperium intraverat, ut opprimeretur curavit vigilanti studio. Et cum iam omnem orientem ad Romanos spectantem una cum viro pacatum obtineret, et ecce a Meonio consobrino suo Odenatus una cum Herode filio occisus est; et, ut quidam asserunt, ob invidiam, existimantibus aliis, Zenobiam in mortem Herodis prestitisse consensum, eo quod sepius eius damnasset molliciem et ut filiis Herenniano et Thimolao, quos ex Odenato susceperat, successio cederet regni. Et imperante Meonio aliquandiu quievit. Verum Meonio brevi a militibus suis trucidato, quasi possessione vacua derelicta, generosi animi mulier in predesideratum imperium intravit continuo et, filiis eius adhuc parvulis, imperiali sagulo humeris perfusa et regiis ornata comparuit, filiorumque nomine, longe magis quam sexui conveniret, gubernavit iraperium. Nec segniter; nam in eam nec Galienus, nec post illum Claudius imperator aliquid attemptare ausi sunt. Similiter nec orientales Egyptii neque Arabes aut Saraceni, vel etiam Armeni populi, quin imo eius timentes potentiam suos posse servare terminos fuere contenti.
+
+Fuit enim illi tanta bellorum industria et adeo acris militie disciplina, ut eque illam magni penderent sui exercitus et timerent. Apud quos nunquam concionata est nisi galeata; et in expeditionibus vehiculo carpentario perrarissime utebatur, equo sepius incedebat et non nunquam tribus vel quattuor milibus passuum cum militibus pedes signa precedebat: nec fastidivit cum ducibus suis quandoque bibisse, cum esset alias sobria; sic cum persis et armenis principibus ut illos urbanitate et facetia superaret. Fuit tamen adeo pudicitie severa servatrix ut nedum ab aliis abstineret omnino, sed etiam Odenato viro suo, dum viveret, se nunquam exhibere, preter ad filios procreandos, voluisse legimus; hac in hoc semper habita diligentia, ut post concubitum unum, tam diu abstineret ab altero, donec adverteret utrum concepisset ex illo; quod si contigerat, nunquam preter post partus purgationes a viro tangi patiebatur ulterius; si autem non concepisse perceperat, se ultro poscenti viro consentiebat.
+
+O laudabile iudicium mulieris! Satis quidem apparet arbitratam nil ob aliud a natura mortalibus immissam libidinem quam ut prolis innovatione continua conservetur posteritas et reliquum, tanquam supervacaneum, viciosum.
+
+Perrarissimas quidem buiuscemodi moris comperies mulieres. Hec tarnen ne a mente differrent ministeria, ad oportuna domestica preter eunuchos, etate atque moribus graves, neminem unquam, vel perraro, admicti voluit. Vixit preterea ritu regio et magnifico sumptu usa, ea qua reges utuntur pompa; persicoque more voluit adorari et ad instar romanorum imperatorum convivia celebravit, in eis vasis usa aureis gemmatisque quibus olim usam Cleopatram acceperat; et quanquam servatrix thesaurorum permaxima esset, nemo, ubi oportunum visum est, ea magnificentior aut profusior visus est. Et si plurimum venationibus armisque vacasset, non obstitere hec quin literas egyptias nosceret et sub Longino philosopho preceptore grecas etiam disceret. Quarum suffragio hystorias omnes latinas grecas et barbaras summo cum studio vidit et memorie commendavit. Nec hoc tantum; quin imo creditum est illas etiam sub epythomatis brevitate traxisse et preter suum ydioma novit egyptium eoque, cum syriacum sciret, usa est.
+
+Quid multa? Tanti profecto fuit hec ut, Gallieno atque Aureolo et Claudio Augusto sublatis, et Aureliano, integre virtutis homine, in principatu suffecto, ad ignominiam romani nominis expiandam et ad ingentem gloriam consequendam, in se traxerit. Nam, marcomannico bello peracto, et Rome rebus compositis, Aurelianus cum omni cura zenobianam expeditionem assumpsit, et multis egregie, adversus barbaras nationes eundo, confectis, cum legionibus tandem haud longe Emessam civitatem devenit, quam penes Zenobia, in nullo perterrita, una cum Zaba quodam, quem belli susceperat sotium, cum exercitu suo consederat. Ibi inter et Zenobiam de summa rerum acriter et diu pugnatum est. Ad ultimum, cum romana virtus videretur superior, Zenobia cum suis in fugam versa Palmira sese recepit. In qua evestigio a victore obsessa est. Quam cum aliquandiu, nullas volens conditiones deditionis audire, mira solertia defendisset, in penuriam oportunarum rerum deducta est. Hinc nequeuntibus Palmirenis Aurelianorum obsistere viribus, interceptis etiam ab eodem Persis Armenisque et Saracenis auxilio Zenobie venientibus, armorum vi civitas a Romanis capta est. Ex qua cum Zenobia vecta dromonibus cum filiis in Persas aufugeret, ab aurelianis militibus secuta et capta cum filiis, Aureliano viva presentata est. Ex quo non aliter quam si maximum superasset ducem et acerrimum reipublice hostem, Aurelianus gloriatus est eamque triunpho servavit et adduxit cum filiis Romam. Inde ab Aureliano celebratus, spectaculo Zenobie admirandus, in quo, inter alia egregia et memoratu dignissima, currum duxit, quem sibi ex auro gemmisque preciosissimum Zenobia fabricari fecerat, sperans se Romam venturam, non quidem captivam, sed rerum dominam atque triunphaturam et romanum possessuram imperium; quem et ipsa cum filiis precessit. Verum ipsa catenis aureis collo manibus pedibusque iniectis corona et vestimentis regiis ac margaritis et lapidibus pretiosis honusta, adeo ut, cum roboris inexhausti esset, pondere fessa persepe subsisteret. Sane consumato triunpho thesauro et virtute spectabili, aiunt illam privato in habitu inter romanas matronas cum filiis senuisse, concessa sibi a senatu possessione apud Tiburtum, que zenobiana diu postmodum ab ea denominata est, haud longe a divi Adriani palatio, quodeo in loco est cui Conche ab incolis dicebatur.
+
+Iohannes, esto vir nomine videatur, sexu tamen femina fuit. Cuius inaudita temeritas ut orbi toto notissima fieret et in posterum nosceretur effecit. Huius etsi patriam Maguntium quidam fuisse dicant, quod proprium fuerit nomen vix cognitum est, esto sint qui dicant, ante pontificatus assumptionem, fuisse Gilibertum. Hoc constat, assertione quorundam, eam virginem a scolastico iuvene dilectam, quem adeo dilexisse ferunt ut, posita verecundia virginali atque pavore femineo, clam e domo patris effugeret, et amasium adolescentis in habitu et mutato sequeretur nomine; apud quem, in Anglia studentem, clericus existimatus ab omnibus et Veneri et literarum militavit studiis. Inde iuvene morte subtracto, cum se cognosceret ingenio valere et dulcedine traheretur scienties, retento habitu nec adherere voluit alteri, nec se feminam profiteri, quin imo studiis vigilanter insistens, adeo in liberalibus et sacris literis profecit ut pre Ceteris excellens haberetur. Et sic, scientia mirabili predita, iam etate provecta, ex Anglia se Romam contulit; et ibidem aliquibus annis in trivio legens insignes habuit auditores; et cum, preter scientiam, singulari honestate ac sanctitate polleret, homo ab omnibus creditus. Et ideo notus a multis, solvente Leone quinto pontifice summo carnis debitum, a venerandissimis patribus comuni consensu premortuo in papatu suffectus est nominatusque Iohannes; cui, si vir fuisset, ut octavus esset in numero contigisset. Que tamen non verita ascendere Piscatoris cathedram et sacra ministeria omnia, nulli mulierum a christiana religione concessum, tractare agere et aliis exhibere apostolatus culmen aliquibus annis obtinuit Christique vicariatum femina gessit in terris.
+
+Sane ex alto Deus, plebi sue misertus, tam insignem locum teneri, tanto presideri populo tanque infausto ercore decipi a femina passus non est et illam indebita audentem nec sinentem suis in manibus liquit. Quam ob rem suadente dyabolo qui eam in tam scelestam deduxerat atque detinebat audaciam, ut, que privata precipuam honestatem servaverat, in tam sublimi evecta pontificatu in ardorem deveniret libidinis. Nec ei, que sexum diu fingere noverat, artes ad explendam defuere lasciviam. Nam adinvento qui clam Petri successorem conscenderet et exurentem pruriginem defricaret, actum est ut papa conciperet.
+
+O scelus indignum, o invicta patientia Dei! Quid tandem? Ei que fascinare diu oculos potuerat hominum, ad incestuosum partum occultandum defecit ingenium. Nam cum is preter spem propinquior esset termino, dum ex laniculo, amburbale sacrum celebrans, Lateranum peteret inter Coloseum et Clementis pontificis edem, obstetrice non vocata, enixa publice patuit qua fraude tam diu, preter amasium, ceteros decepisset homines. Et hinc a patribus in tenebras exteriores abiecta, cum fetu misella abiit. Ad cuius detestandam spurcitiem et nominis continuandam memoriam, in hodiernum usque summi pontifices rogationum cum clero et populo sacrum agentes, cum locum partus, medio eius in itinere positum, abominentur, eo omisso, declinant per diverticula vicosque et sic, loco detestabili postergato, reintrantes iter perficiunt quod cepere.
+CII. De Yrene costantinopolitana imperatrice.
+
+Yrenes atheniensis nobilissima mulier fuit et insignis decoris conspicua; quam cum a patria Constantinopolim Constantinus imperator vocasset, eam Leoni, seu Leocazario, filio dedit in coniugem et, post dicti Constantini mortem, Romanorum imperatrix effecta, ex viro filium peperit Constantinum nomine. Demum, rebus romanis Leone subtracto, cum Constantino parvulo admodum adolescentulo per decennium egregie imperio presedit. Sed eo iam grandiusculo asserenteque sibi dominium soli deberi, eam octo annis — ut placet aliquibust — a societate removit. Tandem ingentis animi mulier et imperandi avida, cum in discordiam devenisset cum filio, femineo quodam astu iuvenem, viribus fidentem suis, cepit et depositum ab imperio servari iussit in carcere; soliumque a quo universus orbis olim iura susceperat sola cone scendit et pre ceteris mortalibus clara imperatrix annis quinque ingenti cum gloria imperavit.
+
+Porro amicorum Constantini opere actum est ut, Armeniorum auxiliis, e culmine deponeretur Yrenes et Constantinus, solutus a vinculis, patrio reassumeretur in throno; qui in matrem mitior, quam eam in se comperisset, et plurimum in amicorum viribus spei habens, non illam carceri tradidit, sed in palatio Eleutherii, quod ipsamet construi fecerat, cum omni rerum copia fuit seposuisse contentus, amicis eius omnibus inde relegatis exilio. Attamen cum is infeliciter adversus Bulgaros bellum inisset temptassentque ob id primates eum ab imperio movere eiusque loco Nycephorum quendam patruum suum substituere, exasperatus ira in turpem prorupit sevitiam: nam Nycephoro et Christophoro fratribus linguas evulsit. Hinc Alexium Armenie patritium orbavit luminibus et Mariam coniugem suam monasticum habitum summere coegit, superinducta Theodote cubicularia quam evestigio coronavit. Quibus enormitatibus oculata mulier Yrenes que, esto coacta fortunam deposuisset imperii, egregium tamen servaverat animum, spe sumpta reassummendi principatus, si aurum largiretur optimatibus, profuse reseratis thesauris quos, dum imperaret, eo in palatio, in quo seposita habitabat, absconderat, clam animos principum imperii sibi fecit accommodos; cumque eos amplis muneribus in suam deduxisset sententiam, egit ut qui illam deposuerant filium caperent luminibusque privarent; et sic animosa mulier sublatum olim sibi reassumpsit imperium; Constantinus autem morbo correptus interiit. Tandem cum quinque iterum imperasset annis, a Nycephoro rebellante in palatio Eleuterii obsessa est. Qui cum ab Acharisio patriarcha constantinopolitano dyadema suscepisset imperii, faventibus Leone et Triphylo patritiis atque Synopeo sacellario, nuper ab Yrene ditatis, actum est ad Yrenem cum humilitate intraret blanditiisque ageret, ea tamen advertente nec aliud preter id palatium in quo erat ex imperio postulante, ut, obtenta petitorum promissione, aperiret omnes illi thesauros. Quibus obtentis nepharius homo, fide fraudata, illam Lesbos relegavit in exilium, in qua iam senex vitam clara terminavit mulier.
+
+Alii tamen de fine huius aliter sentire videntur. Dicunt quidem, matre et filio discordantibus, et vicissim sese imperio privantibus, Romanos ab eis descivisse et in Karolum magnum, Francorum tunc regem, suum imperium transtulisse eumque temptasse ut in unum, quod dividi videbatur, imperium redigeret Yrenis nuptiis eique Yrenes hesisse. Quod cum advertisset Eutitius patritius, confestim sublimavit Nycephorum et obsidione Yrenem ad intrandum monasterium, dimisso imperio. coegisse et in eodem demum eam consenuisse.
+CIII. De Enguldrada florentina virgme.
+
+Enguldrada ex Ravennatum olim clarissima civitatis nostre familia duxit originem. Quam ego, nec immerito, ob insignem eius coram principe Romanorum, ad defendendam animi sui sinceritatem, audaciam, inter claras ponendam censui.
+
+Hec enim cum in templo, olim Marti, postea vero Deo sub Iohannis Baptiste vocabulo dicato, cum pluribus ex florentinis matronis diem celebrem ageret, contigit ut Octo quartus Romanorum imperator, qui tunc forte Florentiam venerat, ad exhilarandum festum et sua presentia augendum, maxima cum procerum comitiva templum intraret et cum e sublimiore loci sede et ornatum templi et civium concursum et circumsedentes matronas inspiceret, ut in Enguldradam oculos forte defigeret factum est. Cuius cum aliquandio formositatem et habitum nulla varietate distinctum honestatemque eius et gravitatem puellarem admiratus laudasset, in Bilicionem quendam, unum ex civibus etate atque nobilitate venerabilem virum et militia eo tunc forsan insignem, ei assistentem verba convertit inquiens: — Quenam queso virgo hec econtra sedens, nostro iudicio honestate et oris decore Ceteras antecedens? —. Cui Bilicio subridens, faceta quadam urbanitate respondit: — Serenissime princeps, qualiscunque sit, talis est ut, dum velis, te deosculetur, si iussero —. Que verba dum percepisset auribus virgo, confestim indignata est, egre ferens patrem tam facile de constantia sua et virginei pudoris custodia opinionem ostendisse, nec diu tulisse noxam potuit, quin imo nil adhuc respondente principe, surgens purpureo respersa colore, elevatis paululum in patrem oculis et inde deiectis in terram, voce infracta, humili tamen dixit: — Siste queso, mi pater, ne dixeris; nam si violentia absit, nemo ecastor, eum preter quem tu michi legitimo sanctoque coniugio iuncturus es, quod offers tam profuse habiturus est —.
+
+O Deus bone! Nusquam quod ex animo bene eleganterque dictum est ab ingentis animi viro cecidisse permissum est. Stetit Cesar aliquantulum mirabundus; demum, germanica non obsistente barbarie, ea iam cognita, collegit ex verbis animo virginei pectoris sanctum castumque propositum; et cum longa dicacitate virginis indignationem laudasset et verba, Guidonem quendam nobilem iuvenem accersiri iussit et, ne diu careret virgo cui posset honestum, si vellet, exhibere osculum, presente atque gratias agente patre, Enguldradam, viro maturam, a se dotatam egregie, antequam moveretur, Guidoni dedit in coniugem; arbitratus quod dixerat iusti bonique non solum virginis in archano consistere, sed ab ampliori virtutis fomite vi merite indignationis emissum et ob id eam cesareo munere fuisse dignissimam.
+
+Sic igitur que virgo templum intraverat, ob integritatem pudice mentis in domum patriam, maxima genitoris et suorum alacritate, desponsata rediit; et in processu, fecundos enixa partus, ornatam generosa et in hodiernum usque amplo virorum numero perseverante prosapia, diem claudens, viri splendidam domum liquit.
+
+Hec dixisse placuit in dedecus modernarum, quarum tanta animi levitas est et effrenati sunt mores, ut oculis gestibusque irruere in quorumcunque intuentium videantur amplexus.
+CIV. De Constantia Romanorum imperatrice et regina Sycilie.
+
+Constantia e summo orbis cardine terris Romanorum imperatrix effulsit. Verum, quoniam iam multis comune decus admirationem intuentium minuisse videtur, alia claritatis causa nostro evo apparere volentibus querenda est; que huic non defuit. Nam si ullo alio non detur merito, unico saltem partu undique conspicua facta est.
+
+Fuit hec Guilielmi, optimi quondam Syculorum regis, filia. Cuius in ortu cum adesset, ut aiunt plurimi, Ioachin quidam calaber abbas, prophetico dotatus spiritu, Guilielmo dixit natam regni Sycilie desolationem futuram. Qua prefatione stupefactus rex atque perterritus, cum prestitisset vaticinio fidem, secum cepit anxia meditatione revolvere quo pacto posset contingere istud a femina; nec aliter videns quam a coniuge vel a filio, regno compatiens suo, avertere, si posset, istud consilio statuit; eamque, ut connubii atque prolis auferretur spes, virgunculam monasticis clausam claustris egit ut Deo perpetuam virginitatem voto promicteret. Nec aspernandum, si profuisset consilium. Sed quid adversus Deum, iuste mortalium scelesta facinora expiantem, stolidi imbecillesque conatus exponimus? Minimo equidem et unico frustramur inpulsu. Hec autem cum, sanctissimo patre Eratreque extinctis, nemine, se preter, legitimo regni herede superstite, iuventutem omnem peregisset iamque facta videretur anus, sumpsissetque post obitum Guilielmi regni dyadema Tancredus regulus, et post eum Guilielmus filius, iuvenculus adhuc, eoque itum esset, seu crebra seu minus digna regum innovatione, ut, factionibus procerum undique bellis scaturientibus, ferro igneque regnum omne in exterminium trahi videretur; quam ob rem quibusdam compatientibus infortunio menti incidit quod postmodum subsecutum est, Constantiam scilicet alicui insigni principi in coniugem dari, ut eius opere et potentia pestiferi sedarentur tumultus. Nec absque dolo atque labore ingenti obtentum est, summo consentiente pontifice, ut in eam Constantia deveniret sententiam, scilicet ut nuberet, cum immobilis staret in professionis sue proposito, et annosa etiam videretur etas obsistere. Sed cum, ea etiam renuente, res adeo processissent ut commode nequirent retrahi, Henrico Romanorum imperatori, olim Frederici primi filio, desponsata est. Et sic rugosa anus, sacris omissis claustris positisque sanctimonialium victis, cultu ornata regio, nuptaque et imperatrix devenit in medium; et que Deo virginitatem dicarat perpetuam, thalamum principis intrans nuptialemque conscendens thorum, eam invita deposuit. Ex quo factum est, non absque audientium admiratione, ut quinquagesimum et quintum etatis sue annum agens, annosa conciperet. Et cum tarda penes omnes conceptionis huiusmodi fides esset dolusque crederetur a pluribus, ad auferendam suspitionem provide actum est ut, propinquante partus tempore, edicto Cesaris matrone regni Sycilie vocarentur omnes volentes futuro partui interesse. Quibus convenientibus etiam ex longinquo, positis in pratis extra civitatem Panormi tentoriis et, secundum alios, intra urbem, percipientibus cunctis, imperatrix decrepita infantem enixa est, Fredericum scilicet, qui postea in monstruosum evasit hominem et Ytalie totius, nedum regni Sycilie, pestem, ut non evacuaret calabri abbatis vaticinium.
+
+Quis ergo non conceptum partumque Constantie arbitrabitur monstruosum? Cum, preter hunc, nullus sit nostris auditus temporibus. Quid nostris dico temporibus? Non ab advento Enee ad Ytalos, unum preter, tam annose mulieris compertus, Helisabeth scilicet coniugis Zacharie, ex qua, Dei singulari opere, Iohannes natus est cui, inter natos mulierum, secundus non erat in posterum surrecturus.
+
+Cammiola vidua mulier decore corporeo, moribus magnificentia ac honestate et laudabili pudicitia splendida, senensis origine fuit, Laurentii de Toringo, hominis equestris ordinis, filia; vitam autem apud Messanam, Sycilie vetustissimam civitatem, non minus commendabilem quam egregiam, cum parentibus et viro unico, dum vixere, deduxit, Frederico III rege insule imperante. Quibus diem claudentibus, heres fere regias divitias consecuta est; eaque honestatis servante, Frederico iam dicto rebus humanis subtracto, eique Petro filio suffecto, factum est ut Messane, regis iussu, pregrandis pararetur classis sub ducatu Iohannis Clarimontis comitis, ea tempestate bellicosissimi hominis, Liparitanis obsessis et extrema fere inedia laborantibus, latura subsidium. Quam non solum mercede conductus miles, sed et auxiliarii plures, et tam litorani quam mediterranei voluntarii, ad armorum gloriam consequendam, proceres. Obsederat enim oppidum strenuus vir Goffredus de Squilacio, Roberti Ierusalem et Sycilie regis, tunc navalis prefectus, qui oppidanos oppugnationibus et bellicis machinis atque frequenti circundatione adeo debilitaverat ut proxima speraretur deditio. Sane cum novisset, exploratoriis referentibus lembis, classem hostium longe sua ampliorem propinquari, revocatis in unum navibus, ex tuto cepit rei expectare fortunam. Hostes autem, occupatis evestigio locis omissis, impediente nemine, que Eerebant oppidanis intulere sussidia. Quo rerum successu Iohannes elatus, Goffredum in dimicationem evocavit; quod cum ardentissimi vir ingenii non detrectasset et nocte tabulatis ac turribus roborasset classem, ordinassetque naves et cetera et, apparente aurora, oratione ferventi suos animasset in pugnam, sublatis ancoris et signo dato proras vertit in Syculos. Iohannes vero, cui non erat animus Goffredum sumpturum, sed nec expectaturum Syculorum navigiorum molem, non in certamen, sed ad insequendas fugientium suas composuerat naves; ardorem et apparatum venientium hostium videns, fere destitutus animo timuit penituitque eum petiisse quod minime se obtenturum putarat. Et secum iam rebus diffidens, animo satis tepenti ne omnino videretur exanguis, revoluto rerum repente in prelium ordine, quantum scilicet pro tempore concessum est, signum et ipse dedit certaminis. Aderant iam hostes qui, sublato clamore ingenti, lente venienti Syculorum classi miscuere proras et iniecere ferreas manus, tormentis telisque primo impetu inchoantes certamen; et hesitantibus atque fere torpentibus ob repentinam consilii mutationem Syculis, premoniti atque irruentes ultro goffrediani milites sese hostium intulere navigiis et gladiis manibusque rem agere cepere et sanguine cuncta fedare. Syculi vero iam diffidentes, qui potuere, revolutis proris terga dedere. Attamen cum appareret victoriam Goffredianis cedere, plurime sunt Syeulorum demerse naves, plurime capte, pauce tantum et remigio faciles remigantium virtute incolumes abiere. Eo vero in conflictu cecidere pauci, vulnerati plures: Iohannes classis prefectus captus est et cum eo fere proceres omnes, qui voluntarii classem conscenderant, capti et milites atque remiges plurimi militaria atque navalia signa et regium pregrande vexillum, quod in pretoria vehebatur navi; et cum in deditionem venisset oppidum post longos errores, maris tempestatibus circumacti, Neapolim catenis honusti tracti sunt et servati carceribus.
+
+Erat hos inter Rolandus quidam, Frederigi regis ex concubina filius, iuvenis forma valens et probitate corporea; qui, cum captivorum ceterorum redemptio pararetur, solus inrepetitus, abeuntibus aliis redemptione soluta, tristis servabatur captivos. Nam Petrus rex, ad quem fratris spectabat opus, ob rem male gestam et preter preceptum, tam eum quam ceteros omnes qui in acie navali fuerant habebat exosos. Eo igitur sic captivo et ab omni libertatis spe fere destituto ac in compedibus marcescente, contigit ut Cammiole veniret in mentem. Que cum illum a fratribus videret neglectum, infortunio eius compassa est secumque disposuit, si cum honestate posset, velle eum in libertatem educere; et cum, decore honestatis sue servato, nulla alia monstraretur via, ni in maritum summeret, missis qui clam percontarentur numquid hoc pacto vellet catenas exuere, facile obtinuere. Et sic, omni servata iuris celebritate, eam in personam procuratoris consensu et anuli sub arratione desponsavit in coniugem. Nec mora: mictente Cammiola duobus milibus unciarum argenti solutisque carcere liber Messanam rediit. Nec aliter apud sponsam divertit quam si nullum ex connubio factum verbum. Mirata primum Cammiola, demum cum sensisset hominis ingratitudinem, indignata est. Verum ne videretur ira inpulsa potius quam iure agere, ante alia illum placide requiri fecit ut nuptiale sacrum perficeret; quem, cum omnino nil tale secum esse negasset, apud ecclesiasticum iudicem convenit; atque signatis tabulis et testimonio probatorum virorum convicit in coniugem. Quod postquam erubescens confessus est et benefitium mulieris in eum cognitum, obiurgatus a fratribus et amicorum inpulso, eo deductus est ut petitioni annueret mulieris et nuptias postularet. Ast ingentis animi femina petentem, astantibus multis, fere his verbis allocuta est: — Habeo, Rolande, unde Deo gratias agam; nam antequam, sub pretestu coniugii, integritatem castitatis delibares mee, tue iniquitatis ostendisti perfidiam; et, eodem favente, cuius sanctissimum nomen nephasto periurio ludere conatus es, iure mendacium retudi tuum, quod miehi de te deque tuo coniugio permaximum est. Putasti, reor, adhuc clausus, me mee conditionis oblitam, temerarie regium optasse sponsum et tuam formositatem muliebri ardere concupiscem tia easque, meo ere suscepta libertate, negatione unica purgare ridere atque comprimere et te, pristinis restitutum honoribus, splendidiori servare coniugio; et, quantum in te fuit, obnixe fecisti. Verum qui ex alto humilia respicit nec sperantes in se deserit, mentis mee sinceritate cognita, egit ut parvo labore meo tuas infringerem fraudes, ingratitudinem tuam detegerem et perfidiam demonstrarem. Nec hoc tantum in detestationem impietatis tue meo feci facinore. Possunt enim de cetero videre fratres, possunt et reliqui quid tue commictendum sit fidei, quid de te amici sperare, quid hostes timere. Ego aux rum perdidi, tu famam; ego spem, tu regis et amicorum gratiam. Sycule matrone magnificentiam mirantur meam et laudibus efferunt, tu ignominiosum ridiculum notis omnibus et incognitis factus est. In hoc tamen aliquandiu decepta sum: rebar stolide, pro terre fece, regium atque illustrem vinculis eripuisse iuvenem, ubi mendacem lixam, infidum ganeonem, immanem beluam liberasse me video. Nec velim tanti te arbitreris ut credas me scelus in hoc traxisse; movit memoria benefitiorum veterum genitoris tui in patrem meum, si genitor tibi fuit sacre recordationis Fredericus rex; quod ego vix credere queo ex tam celebri principe adeo inhonestum filium fuisse progenitum. Indignum existimasti non regii sanguinis viduam regium habere virum, robustum iuvenem atque oris decore prefulgidum; quod ego confitebor ultro. Verum velim, si iure potes, respondeas. Seque his dictis e conspectu subtraxit suo, nec de cetero potuit precibus aut monitis a laudabili amoveri proposito.
+
+Rolandus autem confusus et sero ignavie sue penitens, ab omnibus parvipensus, deiecto vultu non solum fratrum, sed etiam plebeiorum hominum faciem fugiens, in miseram fortunam abiit, non ausus quam fraude renuerat iure repetere.
+
+Generosum autem mulieris animum miratus est rex et proceres ceteri illumque miris extulere laudibus, incerti quid commendabile magis: an quod adversus tenacitatem femineam Cammiola tam grandi pecunia redemerit iuvenem, an quod redemptum atque convictum. tanquam immeritum animosa spreverit atque deiecerit.
+
+Iohanna Ierusalem et Sycilie regina preter ceteras mulieres origine potentia et moribus evo nostro illustris est femina. De qua, ni videretur omisisse odium, satius erat tacuisse quam scripsisse pauca.
+
+Fuit ergo hec serenissimi principis Karoli Calabrie ducis incliti et primogeniti celebris memorie Roberti, Ierusalem et Sycilie regis, ac Marie, Phylippi regis Francorum sororis, filia prima. Cuius parentum, si velimus avos proavosque in finem usque exquirere, non subsistemus antequam per innumeros ascendentes reges in Dardanum, primum Ylionis auctorem, venerimus, cuius patrem Iovem dixere veteres. Ex qua tam antiqua tanque generosa prosapia tot hinc inde preclari manavere principes ut nullus christianorum regum sit qui huic non veniat consanguineus vel affinis; et sic nulla diebus patrum nostrorum nec nostris orbe effulsit nobilior. Hec etiam, Karolo patre, ea adhuc infantula, immatura morte subtracto, cum nulla esset Roberto avo melioris sexus proles altera, iure factum est, eo etiam sic mandante, ut eidem morienti superstes regnorum efficeretur heres. Nec equidem ultra torridam zonam aut inter Sauromatas sub glaciali polo illi pregrandis cessit hereditas, quin imo inter Adriaticum et Tyrrenum mare ab Umbria et Piceno ac veteri Volscorum patria in syculum usque fretum sub miti celo; quos inter fines eius parent imperio Campani veteres, Lucani Bruttii Sallentini Calabri Daunique et Vestales ac Samnii Peligni Marsique et alii plures, ut maiora sinam, ut puta ierosolimitanum regnum, Sycilie insulam et in Cisalpina Gallia Pedimontis territorium, que illi ab usurpantium quorundam occupantur iniuria; sic et qui septimanam provinciam inter narbonensem Galliam Rhodanum Alpesque incolunt et Focalcherii comitatum, suis eque iussis parent eamque sibi fatentur dominam et reginam.
+
+O quot his in regionibus civitates inclite, quot insignia oppida, quot maris sinus et refugia nautarum, quot navalia, quot lacus, quot medici fontes, quot silve nemora saltus amenique recessus et pinguia arva! Necnon quot numerosi populi, quot ingentes sunt proceres! Quam grandis insuper opulentia et rerum omnium, ad victum spectantium, copia, equidem non esset explicare facile.
+
+Quod cum permaximum sit dominium nec id sit a mulieribus possideri consuetum, non minus miraculi quam claritatis affert, si satis inspicimus. Et, quod longe mirabilius est, sufficit illi ad imperium animus: tam perlucidam adhuc avorum indolem servat. Ea enim, posto quam regio dyademate insignita est, virtute insurgens valida, adeo purgavit, nedum civitates et domestica loca, verum Alpes, saltus devios, nemora et ferarum lustra scelesta hominum manu, ut aufugeret omnis terrefacta aut se celsis clauderet arcibus; quos, agmine armatorum emisso sub egregio duce, non ante locorum talium obsidionem solveret, quam, captis munitionibus, infandos homines affecisset supplicio, quod precedentium regum aliquis aut noluit aut fecisse nequivit; eoque redegit terras quas possidet, ut non solum inops, sed et opulentus cantando nocte dieque possit quo velit tutus iter arripere; et — quod non minus salubre — insignes viros Regnique proceres tanta frenavit modestia et eorum mores solutos retraxit in melius, ut, posita superbia veteri, qui reges olim parvipendebant, bodie faciem irate mulieris horrescant. Est insuper oculata femina tantum, ut fraude potius quam ingenio illam decipere queas. Est et magnifica, regio potius quam femineo more; sic et grata memorque obsequiorum; longanimis est et constans, ut sacrum propositum eius non leviter flectas in vacuum: quod satis monstravere iam dudumin eam fortune sevientis insultus, quibus persepe acri concussa motu et agitata est atque turbine circunducta vario. Nam perpessa est intestina regulorum fratrum discordia et extera bella, non nunquam intra regni gremium debachata, sic et alieno crimine fugam exilium et coniugum austeros mores, livores nobilium, sinistram nec meritam famam, pontificum minas et alia, que omnia forte pertulit pectore; et tandem erecto invictoque omnia superavit animo: edepol grandia, nedum mulieri, sed robusto ac prevalido regi! Est illi preterea spectabile ac letum decus oris, eloquium mite et cunctis grata facundia. Et ut illi regalis et inflexa maiestas est, ubi oportunitas exigit, sic et familiaris humanitas, pietas, mansuetudo atque benignitas, ut non reginam suis dicas esse, sed sotiam. Que maiora petas in prudentissimo rege? Esset necnon, si quis de integritate mentis sue omnia expÎicare velit, sermo longissimus. Quibus agentibus, ego non solum illam reor egregiam et splendida claritate conspicuam, sed singulare decus ytalicum, nullis hactenus nationibus simile visum.
+Conclusio.
+
+In nostras usque feminas, ut satis apparet, devenimus, quas inter adeo perrarus rutilantium numerus est, ut dare ceptis finem honestius credam quam, his ducentibus hodiernis, ad ulteriora progredi; et potissime dum tam preclara regina concluserit quod Eva, prima omnium parens, inchoavit.
+
+Scio tamen non defuturos qui dicant multas obmissas fore; et hos super, alios qui alia obiciant, que forsan merito redargui possint. Ego autem — ut primis cum humilitate respondeam — omisisse multas fateor ultro; non enim ante alia omnes attigisse poteram, quia plurimas fame triunphator tempus assumpsit. Nec michi, ex superstitibus, omnes videre potuisse datum est; et ex cognitis, non semper omnes volenti ministrat memoria. Sane, ne me omnino immemorem putent, credant volo quia non me inadvertenter plurime, tam barbare quam grece atque latine et Augustorum coniuges atque regum, preterierint. Vidi equidem innumeras et earum facinora novi, sed non michi, arripienti in hoc calamum, animus fuit omnes velle describere; quin imo — ut ab initio opusculi huius testatus sum — ex multitudine quasdam elicere et apponere. Quod cum satis congrue factum rear, supervacanea restat obiectio.
+
+Reliquis vero sic dictum sit: possibile esse et contigisse facile credam non nulla minus recte consistere. Decipit enim persepe non solum ignorantia rerum, sed circa opus suum nimia laborantis affectio. Quod si factum sit, doleo quesoque, per venerabile honestorum studiorum decus, equo animo quod minus bene factum est prudentiores ferant; et si quis illis pie caritatis spiritus est, minus debite scripta augentes minuentesque corrigant et emendent, ut potius alicuius in bonum vigeat opus, quam in nullius commodum laceratum dentibus invidorum depereat.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt b/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt
new file mode 100644
index 0000000..8dcad10
--- /dev/null
+++ b/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt
@@ -0,0 +1,486 @@
+Quoniam uniuscuiusque poete finis sit mentes hominum moribus informare, unde in principio huius libri alibi est dictum quod ethice idest morali philosophie supponitur, ideoque unaqueque transmutatio in hoc libro descripta merito ad mores est penitus reducenda.
+Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic versibus est descripta.
+Reducitur ergo hec transmutatio ad hoc morale, scilicet quod homines debent complaudere deo, qui sic totam naturam reformavit.
+
+Secunda transmutatio est terre in hominem, qui vel creatus fuit divino semine vel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta.
+Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est.
+Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest provisio, me idest mentis theos, idest divine. Unde Prometheus idest provisio divine mentis.
+
+Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto prevalet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti.
+
+Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in ver, estatem, autumnum et yemen.
+
+Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes volentes Iovem aggredi intelligo homines superbos per divitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conservos in simias intelligo quod mali homines convertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent.
+
+Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, voluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de civitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax.
+
+Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluvium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non evaserunt in quam pluribus civitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iverunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad civitatem et instruxerunt eos. Et sic conversi sunt in homines. Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in viros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra.
+
+Octava transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et vulnerantur.
+	
+Nona transmutatio est de Daphne conversa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem converti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat virginitatem, eo quod semper est virens et redolens.
+	
+Decima transmutatio est de Io conversa in vacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando  vero non est castus mutatur in vacam. Fuit tamen verum de ista Io quod ivit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est vaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem ivit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et vocata est dea et data est deo Osiri in uxorem.
+		
+Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinvenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inventa est iuxta aquas.
+
+Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pavonem. Nam per Argum intelligo vanitatem huius mundi vel hominem vanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pavonem intelligo hominem vanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pavo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum.
+
+Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Iove. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum sive praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculativam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculativum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculativum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo vanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde vanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit vanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui vult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculativam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui vult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit verum quod Pheton fuit quidam praticus, qui voluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminavit et verum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinavit et vera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene verum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam vocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et voluit describere vitam et gesta eius. Sed vox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudavit, sed in multis sic.
+
+Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iovem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat virgo. Sed Iupiter transformavit se in virginem et ita ivit in locum eius et violavit eam. Et sic facta est ursa quia virgo, dum amisit virginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XV annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter voluit matrem interficere. Sed deus admovit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia.
+	
+Quinta transmutatio est de corvo albo in nigrum. Nam per corvum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus.
+
+Sexta transmutatio est de Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Vulcanum velle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara victoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo virginitatem que accusat memoriam peccati.
+
+Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo virginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit vocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum.
+
+Octava transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula verum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter verecundiam. Et ideo in noctuam est conversa.
+
+Nona transmutatio est de Esculapio. Nam verum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Verum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis.
+
+Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est.
+
+Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit verum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deviare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conversa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. 
+
+Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se vitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iovis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor vaccarum intelligo quod sapiens ita devians fit sicut pastor, quia sequitur vitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi vaccas intelligo verbum dei, qui aufert tandem vitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. 
+
+Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutavit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo invidos, qui semper derogant bonis. Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et virtutem boni hominis, qui vadit ad domum invidie et imponit in cordibus invidorum, ut magis fiant invidi.
+Sed per dominam Aglauron volentem excludere Mercurium intelligo invidos, qui volunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa.
+
+Quarta decima transmutatio est de Iove in taurum. Nam verum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod veniret ad mare et illic esset Iupiter in navi et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte navis habebat signum taurinum et ideo dicitur converti in taurum. Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ovidius tangit cum dicit etc., quod per Iovem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur vestes servi et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur converti in taurum, quia subicit se mulieri. 
+		
+Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit verum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus ivit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que valde illum implicavit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum vicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminavit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque vocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum.
+
+Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit verum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus venationi. Dum autem ipsum cederet venari, quia videbat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod vidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea venationis et nullius utilitatis, quapropter conversus est in cervum, idest quod propter paupertatem vel propter venationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut cervus. Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit servus de domino. 
+
+Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo vitem. Per Iovem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat vites vino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iovem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas vites usque ad augustum. Sed per Iovem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in vite, uve nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod vinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet vinum. 
+
+Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generative agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commovet generantia ad invicem. Sed dum post VII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, vegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc vir nunc femina et multa alia.
+
+Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per silvas intelligo quod in silvis et montibus precipue generatur talis vox.
+
+Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui  nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conversum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito vanescit, ita fama huius mundi.
+
+Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo vinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad vendendum. Per Naxon ad quam volebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum vinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat vino. Per puppem non moveri et per vela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum vinum quod debebant vendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde videbatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. 
+
+Octava transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus veniret Thebas, idest quod volebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo  quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolvi a cathenis intelligo quando furia vini recessit. 
+
+Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia vini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat.
+
+Prima transmutatio quarti libri est de domina Dirce que conversa est in piscem. Per Dircem intelligo personam superbam in hoc mundo. Per ipsam converti in piscem intelligo quod superba persona huius mundi non potest durare, immo submergitur ut piscis in aqua.
+
+Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conversa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam converti in columbam dolore matris converse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis elevatur super alios quemadmodum columba, nam.
+
+Tertia transmutatio est de Almone convertente alios in pisces, donec ipsa conversa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed venit unus qui mutavit eam in piscem, quia denudavit eam.
+
+Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam verum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus.
+
+Quinta transmutatio est de Marte et Venere, qui ad invicem coibant clam. Nam per Martem et Venerem intelligo homines virtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est victoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestavit eos Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo deum vel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Vulcanus idest volens candorem.
+
+Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum divinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et virginitatis magnum, quemadmodum in thure.
+
+Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem invidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui invidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem velle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea evanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem.
+
+Octava transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit verum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactavit eum saxo et ideo dicitur fabula quod convertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus.
+
+Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi.
+
+Decima transmutatio est de Celmo converso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuventute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus vel deviat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam.
+
+Undecima transmutatio est de Curetibus natis ex imbre, quod debet sic intelligi. Nam Curetes sunt quidam populi in longiquis partibus, qui semel fuerunt ita obsessi fame propter tempestates quod oportuit eos uti fungis, qui nascuntur in instanti ex aliquo imbre humectante terram. Et ideo dicuntur nati ex imbre quia pasti sunt ex fungis qui nascuntur ex imbre.
+
+Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conversis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuvenem sicut ipsi erant. Per ipsos converti in flores intelligo quod iuventus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito evanescit, ita a simili iuventus hominis parum durat et cito preteriit.
+
+Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Vel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus voluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et verbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est vellet quod omnes alii ita facerent.
+		
+Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in vespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in vites intelligo quod vendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, videbatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter verecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in vespertiliones.
+
+Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium volentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad vaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter vultur, que est avis vaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat.
+		
+Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet avarum et fuit bene verum quod interfecit filium suum propter avaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque avaro. 
+
+Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam verum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat vel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod voluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili.
+
+Decima octava transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum vellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et ivit illuc in modum nubis idest velociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, vel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion voluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote.
+
+Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deveniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus vellet adhuc operari.
+
+Vigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam verum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest voluntas dei et actio voluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conversi in deos.
+
+Vigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in volucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic convertebantur in aves.
+
+Vigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conversi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem devenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conversi in serpentes, qui sunt animalia terrestria valde, eo quod serpunt per terram.
+
+Vigesima tertia transmutatio est de Iove converso in aurum pluvium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audivit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conversus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum.
+
+Vigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo proventus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo aviditates que inferuntur homini ex proventibus terre, quia plura cupit habere.
+
+Vigesima quinta transmutatio de Athlante converso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem ivit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit sive intefecit. Quapropter dicitur convertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte movebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que converse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed venit adhuc Perseus idest homo virtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputavit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo.
+
+Vigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proveniunt ex terra, ut puta divitie, aggravant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus gravedinem proventuum terre in anima.
+		
+Vigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem vitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, evanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque vitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit vimen, ita vitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit vimen.
+
+Vigesima octava transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo virtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur virtuosus vult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium virtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que volitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro virtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet vicium progrediens ex eo.
+
+Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam removetur a deo et datur devoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo virtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris verbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum vitiorum, que insurrexit contra virtutem cum omnibus aliis vitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificavit.
+
+Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem virtuosum, qui cum suo eloquio et virtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis variis et diversis. Sed per Perseum intelligo virtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia.
+
+Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem vilem, tamen conantem se exaltare vocando Musas ad se. Et cum ipse vocavit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille vult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis.
+
+Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi.
+
+Sexta transmutatio est de Iove converso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam verum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitavit esse deum qui appareret sibi.
+
+Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in corvo, hoc pro tanto quia Apollo deus est vaticinii et quia corvus est quedam avis apta ad vaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in corvo.
+
+Octava transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nocivum vitibus. Nam semper vadit corrodendo vites. Et ideo voluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse.
+
+Nona transmutatio est de luna que latuit in cerva. Hoc dicitur pro tanto quia luna est velocior planeta omni alio. Et quia cerca est animal velocius ceteris ideo depingitur ut cerva.
+
+Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuvenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productivus est omnium rerum. Et quia iuvenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuvenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conversa est in vacam, data est Iunoni, eo quod illam vacam habebat odio sibi.
+
+Undecima transmutatio est de Venere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille ova, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Venere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, vel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Venus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, vel quia Venus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata.
+
+Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur verbum dei vel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est avis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia ave. 
+
+Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit verum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus.
+		
+Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconveniens in hoc loco, eo quod hic Ovidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, vel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est verum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc videtur flere raptum Proserpine.
+
+Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio converso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres vadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra vadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra convertit eos in vermes, quia supervenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus convertuntur in vermes usque ad ver.
+		
+Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam verum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreverat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto.
+
+Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est verum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna convertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conversum in bubonem que est avis nocturna, et non etiam quamcumque avem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aves nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluvius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra.
+
+Decima octava transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt vox, flatus et tactus. Vox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluvii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret vox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aves partim virgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse virgineum et aliam partem avem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex voce hominis et illam que fit ex voce avis quanta est inter caput et membra.
+
+Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc videtur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis.
+
+Vigesima transmutatio est de Arethusa. Nam verum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in civitate Pise, a qua denominata est civitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope voraginem unam, et ibi est Alpheus fluvius et ambo subintrant voraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem.
+
+Vigesima prima transmutatio est de Linco converso in lincem. Nam verum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinvenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui invenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit verum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur voluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conversus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est verum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope nives perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos.
+
+Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conversis in picas,  propter quod sciendum est quod de Musis diversa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde novem Muse dicuntur novem modi vel novem vie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per novem Musas intelligimus novem instrumenta necessaria ad vocem formandam. Nam cum per vocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur novem instrumenta formandi vocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concavatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deveniret. Unde per novem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis vult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per novem Musas intelligimus novem proprietates administrativas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis devenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim vocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda vocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuvamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuvamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deveniet ad culmem. Quarta vocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta vocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta vocatur Erato, que interpretatur similium inventio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile invenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima vocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinvenit et didicit. Aliter enim non diceretur invenisse. Octava est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octavo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona vocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia novem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per novem musas superius nominatas intelligo novem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per novem Pierides intelligo novem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra verum, eo quod iste iurabant contra verum. Et ideo Calliope vertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos verum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a vulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace.
+		
+Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere civitati. Nam verum fuit quod Cicrops edificavit Athenas et dum edificasset dubitavit utrum deberet nomen imponere civitati a portu civitatis vel a studio quod ibi fuit in principio. Sed consideravit quod portus civitatis afferebat sibi divitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum civitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex divitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere olivam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia.
+
+Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conversis in montes. Nam verum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam civitatis vel regionis et propter divitias suas volebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter divino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, devenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam.
+
+Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conversa est in gruem. Nam verum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parvi sunt, intelligimus superbos. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conversam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos parvulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera.
+
+Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam verum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio divina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est avis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conversa in ciconiam quia est sicut ciconia.
+
+Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conversis in gradus templorum. Nam verum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter voluntate divina devenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur converse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi.
+		
+Sexta transmutatio est de Iove in taurum. Nam fuit verum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis – quia de eo semper hic loquimur – rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportavit in navi, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iovem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur converti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus.
+
+Septima transmutatio est de Iove converso in aquilam. Nam verum fuit quod Iupiter habebat aquilam in vexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater venit contra Iovem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exivisse civitatem et apparuit sibi aquila et debellavit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in vexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Iove. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur ivisse armata manu et cum vexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conversus in aquilam.
+		
+Octava transmutatio est de Iove converso in cignum. Per Iovem intelligo potentem. Per cignum, qui est avis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios.
+
+Nona transmutatio est de Iove converso in satirum idest pastorem quendam, hoc debet intelligi quia Iupiter mediante quodam rustico sibi lenone habuit Antiopem, cuius amore captus erat et ideo dicitur conversus in satirum pastorem.
+
+Decima transmutatio est de Iove converso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conversus in Amphitrionem.
+		
+Undecima transmutatio est de Iove mutato in aurum. Hoc intelligo quod, dum audiret Danem clausam in turri, tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum quod habuit eam.
+
+Duodecima transmutatio est de Iove mutato in ignem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam mulieris, tantum scivit operari cum coquo quod habuit eam et ideo dicitur conversus in ignem, eo quod coquus operatur ignem.
+
+Tertia decima est de Iove converso in pastorem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nomine Menosies, fecit tantum cum pastore quodam illius quod habuit eam et ideo dicitur conversus in pastorem.
+
+Quarta decima est de Iove mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam vetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conversus in serpentem, eo quod vetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus versibus.
+
+Quinta decima transmutatio est de Neptuno converso in iuvencum. Nam debemus intelligere quod Neptunus rapuit quamdam cuius amore captus erat in puppe, que habebat signum iuvenci in ipsa.
+
+Sexta decima transmutatio est de Neptuno converso in Enipheum. Nam verum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui vocabatur Enipheus, ivit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. 
+
+Decima septima transmutatio est de Neptuno converso in arietem. Hoc debet intelligi quod dum Neptunus esset captus amore Bisalpide ivit ad eam cum puppe in qua erat verves idest aries in signum. Et ideo dicitur conversus in arietem.
+	
+Decima octava transmutatio est de Neptuno converso in equum. Hoc debet intelligi quod Neptunus captus fuit amore cuiusdam mulieris de rure, quod interpretatur per Cererem. Quapropter ivit cum puppe que habebat signum unius equi.
+
+Decima nona transmutatio est de Neptuno similiter converso in equum, quod debet intelligi sic. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam Meduse que fuit filia Forci, ivit ad eam cum puppe in qua erat signum equi et ideo dicitur conversus in equum.
+
+Vigesima transmutatio est de Neptuno converso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que vocabatur Melanthus, ivit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Iove ut homines fuerunt.
+		
+Vigesima prima transmutatio est de Apolline converso in hominem robustum, hoc est quod aliquando fingebat se robustum ut posset vacare amatis suis.
+
+Vigesima secunda est de Apoline converso in accipitrem. Hoc est quod Apollo, per quem quemlibet sapientem intelligimus, aliquando convertit se in accipitrem idest in raptorem, quia aliquando violenter rapit aliquam cuius amore sit captus.
+
+Vigesima tertia transmutatio est de Apolline converso in leonem. Nam per Apollinem intelligimus sapientem qui aliquando, amore captus, sit sevus. Ideo dicitur converti in leonem.
+
+Vigesima quarta transmutatio est de Apolline converso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conversus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis.
+
+Vigesima quinta trasmutatio est de Baccho converso in uvam. Nam Bacchus fuit quidam filius Iovis regis qui alio nomine dictus fuit Dionisius qui, captus amore Erigones, fecit ergo eam inebriari vino et sic cum ea concubuit et ideo conversus in uvam.
+
+Vigesima sexta transmutatio est de Saturno converso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que vocatur Phylara. Ivit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportavit et ideo dicitur conversus in equum.
+
+Vigesima septima transmutatio est de Arachne conversa in araneam que, quamvis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et victoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuvenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuvenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in voluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre valde fragile que facit telam valde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea.
+
+Vigesima octava transmutatio est de Niobe conversa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis vel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis vel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio convocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam venit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde venit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed ventus idest spiritus divinus, qui omnia elevat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi.
+
+Vigesima nona transmutatio est de rusticis conversis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam velle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando volunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et vetantes intelligo malos qui nolunt subvenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio convertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam velle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod vult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit.
+
+Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in voce, ita etiam sophista est solum vocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus revertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi videt deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Vult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo devicit eum cum cithara idest veris argumentis a corde procedentibus et non cum vocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in voce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriavit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt viscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc convertitur in fluvium, quia verba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis verbis et questionibus, et quando accipiuntur illa verba ab eo tunc remanent excoriati.
+
+Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iovis, intelligo hominem avarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod avarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, vel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cavent sibi a comedendo cum avaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales avari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa avarorum deteguntur in terra.
+
+Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aves. Nam Ovidius hanc istoriam describit, que vera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conversa fuit in avem et Philomena etiam intelligo velocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conversa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem avem dicitur conversa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta civitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conversa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra civitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conversa in Philomenam avem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de virginitate amissa, quemadmodum Philomena avis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conversus in upupam, que est avis fetidissima, eo quod vivit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conversus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam.
+
+Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam verum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo vento ibi dominante, qui venit per mare in navi armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adveniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles valde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et supervenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leve, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus.
+
+Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem avarissimum et per tres Arpias intelligo tres species avaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista vocatur Aelo, dicta ab aveo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur avarus vel per furtum vel per usuram vel per violentiam, et ista vocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia avari celant ut possunt divitias suas, et ista vocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse virgines, eo quod avaritia virgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod avarus nichil comedit quod non sit fedatum avaritia. Sed Iason et socii supervenerunt et fugaverunt illas Arpias, quia avarus homo, dum aliqui nobiles superveniunt, certe tunc depellunt avaritiam propter verecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis virtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde volet. Isti ergo duo fugant avaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species avaritie.
+
+Secunda transmutatio est de vellere aureo. Nam Ovidius sub quadam fictione veritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam verum fuit quod Frixus et Heles fictione noverce exulaverunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum vellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in navi, que vocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de navi et submersa est. Sed Frixus transivit mare et vellus dedicavit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco pervigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed venit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remuneravit cum denariis et postea seminavit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum volebant. Ideo proiecit lapidem idest acervum auri inter eos, in cuius divisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopivit idest cum veneno aspidis venenavit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes.
+
+Tertia transmutatio est de Esone iuvene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson videret filium venisse cum tam magnis divitiis et cum pulcra uxore, ita gavisus est quod videbatur iuvenis factus esse, vel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici.
+
+Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod verum fuit quod Medea, dum videret Peliam odire Iasonem, cogitavit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam venenis loco potationum venenavit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate.
+
+Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in avem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluvio ventris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conversus in avem.
+
+Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem ivisse super arborem et comedisse aves, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo invidum, qui aliquando vult mordere caput sapientis idest vult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum.
+		
+Septima transmutatio est iuvenci in cervum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuvencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens invenit quosdam cum uno cervo et dixit eis si volebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse.
+
+Octava transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus vel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius volens eum sepelire fulminatus fuit a Deo vel a casu vel divino iudicio.
+
+Nona transmutatio est de Mera conversa in canem, per quam intelligo quamcumque mulierem que, dum delectatur in male dicendo et latrando, dicitur converti in canem.
+	
+Decima est de filiabus Euripili mutatis in cervas. Nam per Herculem furari sibi vacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant.
+
+Undecima transmutatio est de Telchinis. Nam per ipsos intelligimus invidos, qui aspectu suo dicuntur deturpare omnia prospera. Et ideo dicuntur habere proprietatem Meduse.
+
+Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam verum fuit quod habuit unam filiam que gravida est facta ex uno. Sed vicine volentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam.
+
+Tertia decima transmutatio est de puero in cignum. Nam verum fuit quod Yries habuit unum filium, qui optime sciebat canere, unde multum diligebatur a Philo, in tantum quod faciebat sibi quecumque volebat. Sed semel cum peteret unum servitium et ille noluit sibi facere, ipse proiecit se de monte et mortuus est. Et dicitur autem conversus in cignum, quia semper mansit fama de cantu suo. Nam cignus est avis optime canens.
+
+Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum ploravit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conversa in fluvium.
+
+Quinta decima transmutatio est de Combe filia Olphie, que dicitur conversa in avem. Hoc non vult aliud dicere nisi quod, dum reperta esset in adulterio, fugit a privignis velut avis.
+
+Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conversi in aves, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aves.
+
+Decima septima transmutatio est de Lampo converso in feram, hoc est quod unusquisque qui concubuit cum matre sicut ille est sicut fera, que non cognoscit in coytu matrem. Quod nichil aliud est dicere nisi quod similia attemptantes fiunt sicut fere, que non discernunt in coytu matrem ab aliis.
+
+Decima octava transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui vult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed convertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium.
+
+Decima nona est de Eumeli. Nam fuit quidam qui voluit cum filia concubere, quapropter rapta fuit sibi. Ideo dicitur conversa fuisse in avem.
+
+Vigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conversi in aves, hoc est quod fuerunt fugitivi in modum avium et sic omnes similes dicuntur aves.
+
+Vigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem virtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum.
+
+Vigesima secunda transmutatio est de Medea, que voluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem virtuosum. Per Medeam novercam intelligo malas personas, que odiunt virtuosos et decipere conantur, sed quando virtuosus homo cavet sibi ab illis dolis et permanet in virtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama.
+
+Vigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conversa in avem. Nam verum fuit quod Sithonis prodidit civitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conversa in avem, quia obfuit velut avis. Sed dicitur conversa in monedula, quia monedula est avis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si invenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera.
+
+Vigesima quarta transmutatio est de formicis conversis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt parvule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parvi et nigri. Similiter formice sunt valde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deviat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi videri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica.
+
+Vigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conversis in saxa. Nam verum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes venabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod devenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conversi in saxa.
+
+Prima transmutatio octavi libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam verum fuit quod Minos obsedit civitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conversam in alaudam et regem conversum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra civitatem. Sed in nisum precipue propter convenientiam nominis et propter superbiam et velocitatem illius avis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conversa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte vadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conversa.
+		
+Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi vacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coivit cum eo, et gravida fuit. Sed Minos etiam illa die coivit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos volens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum.
+
+Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc verum fuit quod Dionisius Bacchus adinvenit eam et desponsavit. Sed quod mutaverit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus voluit appropriare uxori sue. Unde dictum conversa in ipsam.
+
+Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iverunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iverunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare.
+
+Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinvenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deviare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitavit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conversus in perdicem tum propter convenientiam nominis, tum proprietate talis vocis. Nam homo cum deviat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis avis que volat semper iuxta terram.
+
+Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat.
+
+Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que converse fuerunt in volucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra civitatem.
+
+Octava transmutatio est de ninphis conversis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluvium et dum essent in littore fluvius crevit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed devenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, vel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam.
+
+Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluvium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluvio in aliqua navi. Unde pater eam submersit in aqua et devenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea.
+		
+Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritativi homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iovem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conversa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, vel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conversi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua viruit quemadmodum virent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem.
+
+Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in varias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diversas formas, eo quod omnes formas in se apprendit.
+		
+Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam verum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea vendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc vendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conversa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conversa in avem et sic de aliis.
+
+Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam verum fuit quod Achelous est quidam fluvius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Venit ergo Hercules et ipsum reduxit in alveum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conversus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificavit. Cum autem Achelous divisisset se in duos ramos, iterum Hercules devicit eum, quia rectificavit. Sed postmodum conversus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alveum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluvio illa terra fuit postmodum copiosa.
+
+Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem virtuosum. Sed per Iunonem novercam intelligimus vitam activam. Nam tres sunt vite scilicet vita activa, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplativa, que designatur nobis per Dianam vel Palladem; et vita voluptuosa, que designatur nobis per Venerem. Modo vita activa dicitur esse noverca hominis virtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in vita activa multos labores sustinet, sed homo virtuosus omnes illos superat.
+
+Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum vincere, sed postea cum elevavit de terra vicit eum. Vel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido solvis carnis est vitium. Sed per Herculem intelligimus virtutem contra quam surgit libido. Sed virtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem ellevat in altum et statim eam devicit.
+
+Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor.
+
+Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consuevit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius vitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius vitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia vitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua verba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem.
+
+Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbivit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules ivit et interfecit eum.
+
+Sexta transmutatio est de cerva quam devicit Hercules. Nam per cervam illam intelligo quandam civitatem in Elide regione que vocabatur Cerva, que edificata erat in figuram cerve, quia habebat duos colles in modum cornuum cerve et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerve.
+
+Septima transmutatio est de Arpiis, que Stimphalides dicuntur a fluvio, que stercorabant mensas Phinei, per quas intelligimus tres species avaritie, ut dictum fuit. Sed Hercules, dum ivisset illuc cum Iasone, devicit eas cum suis sagittis.
+
+Octava transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias avaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram devicit et avaritiam, ita devicit superbiam. Unde notabiliter dictum fuit hic devitiis quom ortum habent.
+		
+Nona transmutatio est de Amazonibus que non conversantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines devincebant.
+
+Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui viguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis.
+
+Undecima transmutatio est de Centauris, quod vicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo vidit homines equites cogitavit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros vocavit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinvenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule.
+
+Duodecima transmutatio est de apro. Nam per Herculem intelligo veritatem. Per per aprum intelligo iram que multum pugnat contra veritatem. Sed homo virtuosus eam devicit.
+
+Tertia decima transmutatio est de Ydra. Quidam dicunt quod per Ydram intelligimus unam questionem, quam sustinuit Hercules sub Athlante, que habebat septem capita idest septem dubia, quorum uno succiso nascebantur duo per replicationem. Vel aliter per Ydram intelligimus quoddam stagnum aquarum, nam Ydros enim grece, aqua latine dicitur. Sed istud stagnum occupabat multa arva unde multum nocebat. Ivit ergo Hercules ut consumaret illud, unde circumcirca posuit infinita ligna et imposuit ignem et desiccavit aquas.
+
+Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. 
+
+Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subvertit homines quos virtus acquisivit. Unde Hercules idest virtus strangulat illum ejecentem fumum de caverna idest de inferno ad quem ducit homines.
+
+Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt.
+
+Decima septima transmutatio est de camisia venenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo virtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam venenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest virtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora elevans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix veneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali.
+
+Decima octava transmutatio est de Galantide conversa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam volebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam vocavit Alcmena cum parere non posset. Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter convenientiam vocabuli, quia in greco Galantis tantum valet quam mustella in latino. Similiter propter flavedinem mustelle et agilitatem.
+
+Decima nona transmutatio est de Lotho conversa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere veretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem observare. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia fama eius viruit quemadmodum arbor viret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris.
+
+Vigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conversa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillavit liquor in modum sanguinis. Unde cogitavit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petivit omnes amicos et respuit maritum et devovit castitatem. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia eius fama viruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit.
+
+Vigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuvenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuvenem vel de iuvene in senem. Quo ad mores, sicut videmus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes videntur lascivire ac si essent iuvenes ut obliviscantur senectutis. Ut puta in vestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut videmus quod aliqui iuvenes dum promoventur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octaviano. Unde per Heben que iuvenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex vita activa. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus vitam activam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic. Vel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest virtuti. Ista autem Hebes, desponsata virtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuvenem de sene.
+
+Vigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te venenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon voluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum volantem idest mentem ad celestia volantem, cum qua superavit hoc monstrum.
+
+Vigesima tertia transmutatio est de Biblide conversa in fontem. Nam verum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem devenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillavit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conversa est in fontem.
+
+Vigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conversa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuvenis qui, dum esset XIIII annorum vel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit venerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem.
+		
+Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsavit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret vagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens divina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona via. Sed Orpheus, videns se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reversus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare viros idest viriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem.
+
+Secunda transmutatio est de quodam converso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinavit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi caverent. Quod cum videret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam voluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinaverat Hercules. Et ideo dicitur conversus in saxum.
+
+Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conversis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis vicinis. Unde unus favebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conversi in saxa propter talem presumptionem.
+
+Quarta transmutatio est de Athi converso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuvenem in florem iuventutis. Quando ergo iuvenis cavet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuvenem deviare. Sed tunc venit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata convertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et viret sicut pinus, unde detruncavit sibi testiculos et genitalia.
+
+Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum converso. Nam Ciparissus fuit iuvenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum cervum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda.
+
+Sexta transmutatio est de Ganimede converso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Civitate Dei, ideo ne videar dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Ivit ergo circa civitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conversus in aquilam et rapuit eum vi et convertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum servitorem sciphi ut delectaretur in eo.
+
+Septima transmutatio est de Iacinto in florem converso. Nam Iacintus fuit quidam iuvenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conversus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet. quod est prima sillaba sui nominis.
+
+Octava transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Venus que hic accipitur pro iure nature mutavit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri.
+
+Nona transmutatio est de filiabus Propeti que converse fuerunt in vacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Venerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur converse in vacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur converse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat.
+
+Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conversa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conversa in feminam. Sed quia littera Ovidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogavit deam Venerem ut converteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conversa de statua in feminam.
+
+Undecima transmutatio est de Mirra conversa in arborem sui nominis. Nam verum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater scivisset, voluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que vocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier vidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui vocatus fuit Adonis. Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in vere ingravidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod vocatur adonis. Adon enim grece idest suavitas latine. Sed domina Venus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad venerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro.
+
+Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conversis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et verum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui vincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes videbatur sibi quod perderent caput. Tandem venit Ypomanes, qui vicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Venus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que venerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit verum et pro tanto dicuntur conversi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones.
+
+Tertia decima transmutatio est de Adoni converso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Venere. Sed volens Venerem evitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Venus convertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Veneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Veneris et contritio eius deberet haberi omni anno.
+
+Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conversis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur converti in mentas, quia sunt herbe olentes.
+		
+Prima allegoria undecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam per serpentem intelligo invidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Vult ergo serpens devorare caput Orphei idest vult revocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama prevalet invidie, et ideo dicitur converti in saxum.
+
+Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conversis in arbores. Nam per Orpheum intelligo virtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam invenire despicit mulieres idest muliebriter viventes et sequitur viros idest virtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc invenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur converti in silvas idest in varios errores.
+
+Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia convertebat in aurum. Nam per Midam intelligo avarum, qui convertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia convertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti avari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lavare se in Patolum et spernere omnes divitias intelligo quod si avarus laverit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus.
+
+Quarta transmutatio est de auribus Mide conversis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui vult contendere cum Apolline. Sed devincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat voces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue converse sunt in auriculas asininas.
+		
+Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur invocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam avaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad devorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram sive civitatem. Sed tunc petivit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petivit equos. Ille tunc propter avaritiam denegavit et ideo civitatem amisit.
+
+Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide variante se in varias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste voluit violare Tetim deam maris idest voluit dominium maris habere. Sed Tetis variabat se nunc in arborem, nunc in avem, nunc in tigridem, idest quod mare se variabat, quia nunc erat procelosum propter ventos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est devictus. Sed alias ipse cum navibus valde bene ordinatis intravit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri prevaluit.
+
+Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis converso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam verum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres vivunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conversus in accipitrem. Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conversus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal valde solers et providum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana vel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiverit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur.
+
+Octava transmutatio est de Ceice et Alcione conversis in aves, que alciones nominantur. Nam verum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conversi in aves tales est propter convenientiam nominis et propter proprietatem avium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt vocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conversi sunt in aves tales.
+
+Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum converso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule vel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Venere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Venus dicitur nata in mari pro tanto dicitur converti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine.
+
+Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens novem aves idest consumens novem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens converti in saxum.
+
+Secunda transmutatio est de Cigno converso in avem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et venit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est avis aquatica, ideo habet fabula quod conversus est in cignum.
+
+Tertia transmutatio est de Ceneo converso de femina in masculum, postea in avem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam defloraverat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conversus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset invincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conversus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, vel propter proprietatem fenicis que volat in altum, sicut fama sua volavit in altum.
+
+Quarta transmutatio est de Periclimeno in avem converso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in varias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conversus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittavit eum.
+
+Quinta transmutatio est de Achille converso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conversus in cinerem paucum ad ostendendum quod vita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est.
+
+Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace converso in iacinctum. Nam verum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conversus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi vanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia vel ai, que etiam convenit nomini ipsius Aiacis.
+
+Secunda transmutatio est de Ecuba conversa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui devenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis.
+
+Tertia transmutatio est de favillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et verum est quod ivit in exercitum ut iuvaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod faville sint converse in volucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam volucres que habent hanc proprietatem, quod si vident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex favillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille volucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex favillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno vadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium.
+		
+Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam verum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant converterentur in fruges, vinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum scivisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod converse sunt in volucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aves nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur converse in columbas.
+
+Quinta transmutatio est de favillis filiarum Orionis in iuvenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam verum fuit quod filie Oronis voluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuvenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni vocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex favillis corporum suorum et pro tanto dictum est.
+
+Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album vel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest via alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut evitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et convertit in fluvium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluvii.
+
+Septima transmutatio est de Glauco converso in deum marinum. Volunt quidam dicere quod verum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conversus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et converti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Venus nata fuit in mari et equitat pisces.
+
+Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus vel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla vero idest confusio, unde dicitur in poetria. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur convertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt voraces, in tantum quod numquam satiantur, immo revertuntur super id quod vomunt, ita femina libidinosa dicitur vorare cuncta. Sed tandem convertitur in saxum navifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium.
+
+Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conversi a summo Iove in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie.
+
+Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest divinator vel divinatrix, unde quecumque erat divinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod vixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest divinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus divinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline.
+
+Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecavit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Vel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit vitia et commendat virtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a vitiis illius Poliphemi commendando sibi virtutes.
+
+Quinta transmutatio est de ventis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex ventorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant venti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit veneficia magica, per que ipse inducebat ventos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit ventos in corio, quod ipse dedit Ulixi.
+
+Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic vorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis.
+
+Septima transmutatio est de sociis Ulixis conversis a Circe. Hanc conversionem poete diversimode allegorizant. Nam videtur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant visum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur convertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui vivit more alicuius bestie convertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur converti in leonem, qui nimis timidus vertitur in cervum, qui nimis voluptuosus est vertitur in suem, sicut conversi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, videns socios conversos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberavit suos socios. Sed Boetius videtur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios visuales. Quo ad obiectum est possibile per virtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad visum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uvas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus invenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat.
+
+Octava transmutatio est de Pico a Circe in avem converso. Volunt quidam dicere quod conversus est in avem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam verum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus voluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus venator erat, voluit adiscere facere auguria per aves et per avem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret venatum faciebat auguria per avem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in venatione. Et ideo dicitur quod conversus est in picum per Circem.
+
+Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conversi fuerunt a Circe in varia monstra ferarum. Nam, dum ipsi vidissent regem scire ita bene augurari, voluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conversi in varia monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per varia monstra.
+
+Decima transmutatio est de canente uxore Pici conversa in auras. Nam quidam volunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo vocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo vocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus vocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conversa in auras intelligo quia vox cantantis non potest teneri nec habere ex voce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conversa in auram.
+
+Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conversis in aves a Venere. Nam quod Venus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste vivebat. Sed socii videntes ipsum odiosum Veneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conversi in aves a Venere.
+
+Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente vel obiurgante ninphas, qui conversus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic verba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest olive silvestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conversus in oleastrum.
+
+Tertia decima transmutatio est de navibus Enee conversis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse ivit ad Evandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam novam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere civitatem, voluit incendere navilium Enee super quo venerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod converse sunt in ninphas.
+
+Quarta decima transmutatio est de navi Alcionis conversa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit navem submergi, ita quod navis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conversa in saxum.
+
+Quinta decima transmutatio est de Ardea civitate Turni conversa in avem sui nominis. Nam verum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, ivit ad civitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio volucris Ardee, ideo in combustione civitatis illa volucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille volucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter convenientiam nominis, tum propter querulam vocem quam faciunt, quod conversa sit in volucrem.
+
+Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluvium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et vocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, vel indiges idest in deis agens vel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificavit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam ivit ad Iovem et petivit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petivisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori.
+
+Decima septima transmutatio est de Vertumno qui se convertebat in varias formas animalium et arborum. Nam Vertumnus dicitur a vertotis et annus, et inde Vertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se variare in varias formas, secundum quod sunt varie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore veris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus veris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Vertumnus convertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter nives. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea convertit se in iuvenem pulcerrimum idest in tempus veris, quod figuratur in modum iuvenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno.
+
+Decima octava transmutatio est de Anaxarete conversa in saxum. Nam verum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa vidit eum et dicitur conversa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obviant alicui spiritu deperduntur. Vel dicitur conversa in saxum sicut allegorizat ipse Ovidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori.
+
+Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Veneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in venere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiverat civitatem cum omnibus iuvenibus et iverunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus supervenit maxima tempestas, vel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, vel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitaverunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod vocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, ivit illuc et ascendit super collem et se precipitavit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturivit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, vel hoc esset divina potentia que hoc facere volebat, quia volebat ibi esset principium mundi, vel nescio qua virtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturivit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est.
+		
+Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conversis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit verum quod Micillus iussus fuit divino spiritu quod ipse iret edificatum civitatem in Ytalia. Sed dum vellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum videret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, convertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et veridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum.
+
+Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conversus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit verum. Sed quod anima eius transiverit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non vult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui vates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiverit in corpus Pictagore.
+
+Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamvis sit verum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. 
+
+Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silva Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse verum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, ivit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conversari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conversa in fontem, qui nomine illius vocatus est fons Egeria.
+
+Quinta transmutatio est de Yppolito converso de mortuo in vivum, de iuvene in senem, de Yppolito in Virbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conversus de iuvene in senem, quia licet iuvenis in tempore, senex tamen moribus et virtute erat. Similiter dicitur conversus de mortuo in vivum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius vivere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Virbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod vocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Virbius quasi bis vir idest bis virtuosus scilicet in vita et post mortem.
+
+Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinvenit artem vaticinii per terram. Nam quinque sunt artes vaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista vocatur geomantia a geos quod est terra et mantos divinatio. Quedam est que fit per aquam et ista vocatur ydromantia. Quedam vocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista vocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista vocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinvenerat geomantiam, que fit in terra.
+
+Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra civitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites volentes applaudere dixerunt ipsam conversam in arborem. Vel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conversa in arborem. Vel aliter est melius quod hasta sua dicitur conversa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua virebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur.
+
+Octava transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulaverat et somniaverat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indivinavit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat civitatem, quod cum audivisset nolens quod Roma efficeretur de libera serva per eum. Sed romani videntes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra civitatem.
+
+Nona transmutatio est de Esculapio converso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam vocatus Apollo et iste solum medebatur cum verbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam verborum. Sed post istum venit alter qui vocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum verbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obviavit duobus serpentibus ad invicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim ivit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notavit illam herbam et cepit et cum ea suscitavit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminavit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque venit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinvenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinveniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum vivus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem venit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens vel quia didicerat medicinam a serpente.
+
+Decima et ultima transmutatio totius Ovidii est de Cesare Iulio converso in sidus vel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit valentissimus et probissimus et virtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugavit Rome. Ideo habet fabula quod conversus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit verum. Unde ipse cogitavit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus vera conversione et sancta convertit se in hominem ut lavaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili convertemur in Deum, hoc est participaremus divinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Et quod hoc fuerit verum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus volebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed invit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Tunc Augustus reversus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam (2).txt b/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam (2).txt
new file mode 100644
index 0000000..f8098fb
--- /dev/null
+++ b/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam (2).txt	
@@ -0,0 +1,17 @@
+Scribitur Danielis quinto capitulo quod, cum Baltassar Rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete. Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, id est composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que dividitur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus, et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio, sive ponderatio, et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares divisio, et iste poeta in tertia parte sue Comedie dividit, id est distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, id est Dantes − nam per manum accipimus Dantem: manus enim dicitur a mano, manas et Dantes dicitur a do, das, quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus − scripsit, dico, in pariete, id est in aperto et publico, ad utilitatem omnium, Mane (id est Infernum, cuius penas et loca numeravit), Thechel (id est Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderavit), Phares, id est Paradisum, cuius situm ab infimis elevatum esse monstravit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in libro Sapientie VIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit nanque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. 
+Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa visio quam vidit Exechiel propheta, de qua visione sic scribit idem propheta: «ecce manus missa ad me, in qua erat liber scriptus intus et foris, et scripta erant in eo lamentationes, carmen et Ve». Ista manus est iste poeta; liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris quia continet non solum licteram sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet lamentationes, carmen et Ve. Ve, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum; Ve enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt Sancti super illo verbo; et est sensus. Lamentationes, que sunt note voluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen vero, quod idem est quod laus et iubilatio, ad Paradisum refertur. 
+Ista, re vera, Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata; in inferiori enim camera erant animalia silvestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori vero erant homines et aves. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia silvestria et immitia, id est homines damnati, et serpentes, id est demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, id est anime mites que patienter sustinent passiones. Per tertiam vero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aves, id est sancti et angeli in gloria sublimati. 
+His visis, sex in ista Comedia breviter indagemus: primo subiectum, id est causam materialem; secundo formam, id est causam formalem; tertio auctorem, id est causam agentem; quarto finem, id est causam finalem; quinto genus phylosophie, id est sub quo genere phylosophie ista comedia comprehendatur sive decurrat; sexto et ultimo libri titulum, id est quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex: scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status dividitur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status sive conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua evadendi ex illis. Et ista pars appellatur Infernus. Secundus status sive conditio est illarum animarum que voluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status sive conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria ipsi summo et eterno bono eternaliter − hoc est sine fine − coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis versatur processus. Si vero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum sive materia est ipse homo prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum sive culpam tribuitur ipsi homini gloria sive pena. Nam de pena sive gloria ipsi homini attributa nobis narranda sive manifestanda intentio versatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, sive causa materialis.
+Circa secundum vero, id est circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi; forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem quam recipit sive continet liber iste. Prima divisio est qua totum opus dividitur in canticas, et iste sunt tres; secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus, nam prima cantica dividitur in cantus XXXIIIIor, secunda in cantus XXXIII, et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus. Tertia autem divisio est qua quilibet cantus dividitur in rithimos.
+Est autem rithimus quoddam genus versuum quorum fines ad invicem copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris. Et oritur ex musica, cuius partes sunt tres: scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt vero, quantum ad presentem Comediam, genera rithimorum; primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas, et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Tertium vero genus est cuius rithimus habet XI sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi. Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent silaba sive lictera concordare, hoc est in ultima; secundi vero debent concordare in tribus sillabis, id est in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. 
+Forma vero sive modus tractandi est poeticus, fictivus, descriptivus, disgressivus et transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus et exemplorum positivus. Et sic patet que est forma sive modus tractandi.
+Circa tertium vero, id est circa causam agentem, nota quod agens sive autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui civitatem Florentie, destructis Fesulis, fundaverunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui phylosophiam mortuam suo tempore suscitavit. 
+Circa quartum, id est circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter – licet et multi alii possint assignari fines – est autem principalis eius intentio removere viventes a statu miserie relinquendo peccata (et sic composuit Infernum), reducere ad virtutes (et sic composuit Purgatorium) ut sic eos perducat ad gloriam: et sic composuit Paradisum. 
+Fines vero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: primus, ut discant homines polite et ornate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus velociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi oblivioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene vivendum necessaria, renovaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non valemus. Tertius finis est ut vitam pessimam malorum hominum – et maxime prelatorum et principum – exemplariter condemnaret, bonorum autem et virtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret; et sic patet que est causa finalis in hoc opere. 
+Circa quintum − sub quo scilicet genere phylosophie ista comedia decurrat − nota quod istud genus est morale negotium, sive ethyca, quia non ad speculandum sed ad opus inventum et fictum est totum et pars. Nam, etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii principaliter sed operis, quia – ut ait philosophus secundo Methaphysice. Et sic patet sub qua phylosophia comprehendatur ista altissima Comedia. 
+Circa sextum vero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste; que quidem Comedia in tres canticas est divisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium et tertia Paradisus; profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima vero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem evidentiam te volo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum varietates includunt. Et dicuntur lirici greco, id est a varietate carminum; unde et lira dicta, que habet varias cordas. Hoc genere carminum usus est David in componendo Psalterium. Unde Arator, sancte Romane Ecclesie cardinalis, super Actus Apostolorum ait. Quidam dicuntur satirici, eo quod pleni sunt omni facundia, sive a saturitate vel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici, sive satiri, a quadam scientia poetica, que dicitur satyra. Et sicut dicit quedam glosa super Persium; et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione vitii et commendatione virtutis; vel satyra dicitur a Satyro deo silvarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia; sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam. In capite habent duo cornua et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyri leves et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est levis, quia cito saltat de vitio in virtutem et de virtute in vitium; nuda et dicax dicitur quia aperte vitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet vitiosos. Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio que in principio est admirabilis et grata, in fine vero, sive exitu, est fetida et horribilis, et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus, et oda, quod est cantus, inde tragedia quasi cantus hircinus, id est fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis Tragediis, vel ut dicit beatus Ysidorus octavo libro Ethymologiarum. Quidam vero dicuntur comici et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia, quia in principio sue narrationis sive descriptionis, habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni; in fine vero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros Oratius et Persius; inter tragedos Homerus et Virgilius; inter comicos autem Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diversitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum, et satiricus, propter reprehensionem vitiorum et commendationem virtutum quas facit, et tragedus propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo versus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricavi.
+Et sic patet libri titulus. Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie; currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi. Imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus VII libro De civitate Dei quod Marcus Varro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur phylosophi; tertium vero civile, quo utuntur populi. Primus nanque intellectus sive sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus vero et ultimus dicitur anagogicus. 
+Primus, dico, intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera sive hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla, et secundum istum intellectum allegoricum Minoes tenet figuram divine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus sive moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, sive remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus vero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis, et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro virtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe: quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo vitio, ut melius illud vitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo vitio plenus fuit in exemplum adducit.
+
+His omnibus visis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, dividitur in tres canticas; prima dicitur Infernus; secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est.
+In ista prima Cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIII cantus; cuius primi cantus titulus talis est. In isto primo cantu autor prohemizat ad totam universaliter et generaliter Comediam; et ponit in hoc cantu principaliter duo: primo, quomodo ipse, volens ad montem virtutum ascendere, fuit a tribus vitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et avaritia; que quidem vitia figurantur et designantur per tres feras, que sibi apparuerunt: scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, in auxilium suum venit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad divina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem sive ducem ostendere Paradisum. Viso titulo, licteram indagemus; sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu vel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter dividendo, sed insistere circa licteram, cuiuslibet scilicet cantus summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem viam autor descendendo vel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes sive similitudines ac etiam notabilia ponit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt b/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt
new file mode 100644
index 0000000..c0c72f0
--- /dev/null
+++ b/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt
@@ -0,0 +1,375 @@
+Quamvis poema Comedie Dantis Alagherii de Florentia, mei Petri gratissimi genitoris, dudum nonnulli calamo temptaverint aperire ita in suo integumento clausum et absconsum, licet in parte, nondum tamen in totum, iudicio meo, illud utique peregerunt. Nitar et ego nunc post eos, non tam fiducia alicuius scientie mee, quam quodam zelo filiali accensus, in alia qualiquali particula illud, si potero, per modum comenti, ulterius etiam reserare, suadente hoc Seneca Ad Lucilium ita scribente. Veniet inde tandem sic forsan et alius qui, hiis nostris adminicularibus scriptis ipsum librum portabit in humero, ut dicitur Iob, capitulo XXXI, ubi Glosa, exponens hoc, ait. Nam, secundum exigentiam finis, causa finalis movet efficientem, efficiens movet materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem, et sic finis in intentione operantis prior est hiis que fiunt ad finem, tanquam quedam causa motiva ad illa. Causa formalis est duplex, videlicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium voluminis dicte Comedie, forma vero tractandi est ipse modus scribendi quem tenere intendit ipse auctor, qui quidem est multiplex: nam interdum scribet aliqua que solum ut lictera profert intelligenda erunt, sine aliquo mistico intellectu, ut moris est scribentium vel fabulose vel ystorice. Solo enim vomere terra proscinditur, sed hoc ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria. Item scribet aliqua idem auctor in hoc eius poemate sub figuris et coloribus diversimodis ad decorem quendam huius eius operis, ut sint seria picta iocis, sic etiam ut moris est aliorum poetarum. Alius vero Infernus in isto mundo allegorice est ipse status malorum, videlicet crucians eos, si bene consideratur, ut quoddam esse infernale. Ad Infernum primum predictum essentialem descenditur tribus modis: veraciter, scilicet dum anima mala a corpore migrans descendit ad eum in eternum debite punienda; item ficte et fantastice, et hoc modo hic noster auctor dicendus est ad eum descendisse, item negromantice, quando scilicet quis per colloquia et sacrificia superstitiosa et prophana ad responsa dictorum demonum descendit, ut de Enea Virgilius scribit in VI predicto sui Eneidos. Secundum unum intellectum, ad allegoricum predictum Infernum descenditur duobus modis: uno modo virtuose, alio vitiose. Virtuose quando quis ad cognitionem terrenorum ut ad Infernum quendam contemplative descendit, ut, cognita natura temporalium et eorum mutabilitate et miseriis, spernet ea et creatori deserviat, et ex hoc moti sunt nostri poete ad dicendum ad talem cognitionem, ut ad Infernum quendam descendisse Herculem, Orpheum et Eneam predictum, secundum alium intellectum, ac Theseum et Perithoum et alios quosdam, et inde remeasse ut virtuosos et non attractos fuisse a delectationibus mundanis, ac etiam hunc nostrum auctorem, auxiliante Virgilio, supersequenti capitulo. 
+Hoc primum capitulum, subtiliter intuendo, respicit quasi ut exordium generale et totale premissum poema de quo dicturi sumus, et per consequens eius tre libros ut principales eius partes, ideoque ipsum in tres principales partes dividamus. Nam in prima auctor materiam sibi parat et causam summit ad scribendum allegorice de voluptuosa humana vita ut de ficto Inferno quodam principaliter ac incidenter, et secundario de vero et essentiali loco infernali, et hec prima pars durat a principio huius primi capituli dicti usque ibi; ibi secunda in qua ipse auctor etiam materiam sibi parat et causam summit eodem modo ad scribendum de beata vita humana corporali, ut de Paradiso quodam, et hec durat usque ibi; ibi tertia et ultima in qua simili modo materiam et causam sibi parat ad scribendum de vita illorum qui in hoc mundo, superveniente gratia Dei, a ratione de vitiosa vita ad virtuosam disponuntur ut de Purgatorio quodam, et hec durat usque ad finem; ad quarum premissam partem veniendo primam, cum qualiquali prefactione taliter inchoamus.
+
+Veniamus modo ad secundam partem, in qua auctor fingit se devenisse ad collem quendam terminantem dictam silvestrem vallem illuminatum ita a sole, ut dicit textus. Quem passum, dicit auctor, nunquam dimisisse animam vivam, subaudi separata a corpore defuncto, in dicto statu vitioso; alia lictera videtur dicere quod nunquam dimisit personam vivam, subaudi moraliter loquendo. Sed cum ipse auctor et cotidie multi alii exierint et exeant talem vitam pravam in hoc mundo viventes, nonne hic auctor contradicere videretur sibi? Sic igitur, volens auctor se nundum in totum virtuti deditum fore, demonstrare fingit in hoc tali dicto suo ascensu fore impeditum a tribus hiis vitiis: primo a vitio carnali luxurie occurente sibi in figura et forma lonze seu leonte, et merito considerata subita et impetuosa aggressione talis vitii ad modum animalis predicti.
+
+Hiis ita dictis, veniamus ad tertiam et ultimam partem supradictam huius capituli, in qua auctor ad licteram fingit sibi taliter timenti de dicto colle in dictam vallem impetu dicte lupe, sub allegoria superius tacta, umbram Virgilii apparere, que respondendo ipsi auctori dixit, subaudi interior. Quantum ad corpus nostrum in hoc mundo, ut per Infernum quendam fictum, et quantum ad animam, ut per Infernum verum et essentialem, ut ita prius auctor ipse sepeliat, idest abiciat per hec eius errabundam visionem, quam ducatur ad dictum beatum mundanum statum ut ad Purgatorium quoddam, in quo meremur consequi mundanam felicitatem temporalem in hoc mundo et in alio ecternam. Sed homo per rationem determinat se ad volendum hoc, vel illud quod est vere bonum, - nam dicitur ratio quidam motus animi visum mentis acuens, et vera a falsis distinguens, et Ysidorus dicit quod Anima nostra dum superiora respicit dicitur intellectus, dum vero inferiora dicitur ratio, - quibus inferioribus rebus consideratis ab effectu per ipsam rationem et ostensis ut infernalibus liberemur ab eis et in virtutibus confirmemur; et hec est illa via per quam ipse auctor et quelibet alius semivirtuosus et vitiosus reducitur per dictum Virgilium, idest per dictam rationem, ad integritatem virtutum, ut ad beatam vitam humanam predictam nostram. Post hec veniamus ad dicendum quid auctor per istum predictum Veltrum vult sentire, quod quidem volentes clarius indagare, prenotandum et premictendum est quod, prout iste auctor scribit infra in Purgatorio in capitulo XVI, dictum vitium avaritie cotidie magis invaluit inter nos christianos, exemplo quodam pravo et contagioso, prout dicitur in dicto capitulo, postquam pastores ecclesie statum et regimen romani imperii infimaverunt, precipue tempore imperatoris Federici IIi citra, propter temporalia bona habenda et occupanda, ut in dicto capitulo etiam tangitur. Unde exclamando iste auctor contra dictos pastores infra in capitulo XVIIII huius Inferni, dicit quomodo eorum avaritia mundum contristat, submergendo bonos et elevando pravos. 
+
+Hoc secundum capitulum est pars quasi primi proemialis proxime precedentis, ideoque divisione non indiget alia, quam ut continuative cum illo primo exponatur, in principio cuius auctor exordialiter, quod naturaliter contingere solet, reducit ad figmentum huius sui operis incohandum. Nam naturaliter contingit quod principium noctis, decurso die, in quo omnia viventia corpora diversimode fatigantur, tollit ea a suis laboribus et ponit in requie dormiendo. 
+
+Et ut insufficientem se esse ad talia narranda ostendat, invocat et implorat auxilium a Musis, idest a scientiis respicientibus poesiam, item invocat altum ingenium ut extendat que per intellectum concepit. Nam dicitur ingenium vis animi insita naturaliter per se valens ac extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Item invocat mentem suam auctor ipse ut memoret ea que scripsit, idest que concepit scribere tanquam Lineam cordis que premictitur opus, ut dicit Gualfredus. Nam dicit Ysiderus quod Mens dicitur illa pars anime que in ea eminet, et que meminit et recolit et a qua procedit intelligentia, vel forte sentit platonice hic auctor, dum dicit de mente que non errat, de illa prima mente hominis. Anima vero et condit et vita complet omnia que sequuntur.
+
+Post hec auctor, continuando se, ut supra dixi, ad contenta in primo precedenti capitulo, ut ostendat qualiter adventus et apparitio umbre Virgilii sibi ita menti, ut in dicto primo capitulo dicitur et apparet anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, intelligi debeat, et quomodo ipse Virgilius sub typo rationis reparavit gressus eius ad doctrinam eorum et moralitatem qui nituntur effici virtuosi in totum, tamen propter prevalentiam suorum vitiorum adhuc nequeunt, ut nequibat Annibal, cuius virtutes vivendo ingentia coequabant vitia, Tito Livio testante, fingit se formidando dicere ipsi Virgilio, incipienti velle eum ducere pro eius salute et pro eius meliori, ut pollicitus est in dicto primo capitulo ad descensum Inferni, quod advertat si ipsius auctoris virtus sufficiens est ad illud. 
+
+Est et alia Gratia secundaria que non est tantum simpliciter donum Dei gratis datum, ut est prima Gratia, ut supra dixi, sed requirit factum hominis, in quem motus dicte prime gratie inspiratur, ut virtuose ex se sequatur dictum primum talem motum et donum bene operando, ideoque vocatur hec secunda Gratia cohoperans. Quibus breviter reassumptis, concludendo auctor vult dicere, sub dictis sensibus anagogie vel tropologie, quod dicte Gratie, sive dicte due partes phylosophie, moverunt Beatricem ad descendendum in Limbum, hoc est moverunt amorem et voluntatem auctoris ad studium theologie recipiendum in pectore suo obscurato vitiis ut in Limbo quodam, et inde movere Virgilium, idest rationem, ad ducendum eum per iter Inferni, idest per viam demonstrativam et conclusivam contra voluptates mundanas, et moraliter ad virtuosa sequendo, maxime per sententias ipsius Virgilii, ut poete naturalis et moralis ultra alios, ad quod optime adaptatur quod ait Papias.
+
+Auctor in hoc tertio capitulo tria principaliter facit: nam primo exordium suum ponit ad introitum primum Inferni usque ibi; ibi incipit dicere de animabus captivorum, procedendo usque ibi; ibi incohat dicendum de primo flumine Inferni, procedendo usque ad finem huius capituli.
+
+Ad secundum veniamus premictendum iterum quod scripsi supra in prohemio huius comenti, quomodo scilicet iste auctor sub tipo Paradisi scribere indendit de statu viventium in hoc mundo virtuose continue, et sub typo Purgatorii de statu illorum qui, cognita per gratiam Dei vilitate humane voluptuose vite ab ea quasi se purgando deverterunt, et virtuose vite se dederunt, ac sub tipo Inferni de statu viventium in hoc mundo in totum actualiter vitiose. Verum quia illi quos in hoc mundo captivos vocamus propter eorum ignaviam et pusillanimitatem et miseriam non possunt dici virtuosi nec, dimissis vitiis, virtutibus inherere; nam actualiter vitiosi merito non possunt fingi esse in celo nec in Purgatorio nec in Inferno; igitur auctor eos, ita separatos, ponit extra Infernum puniri et cruciari stimulis et acculeis vespium et muscarum, in quibus auctor allegorice demonstrare vult solum miserrimos motus et operationes eorum pusillanimes. Et ex hoc dicit hic auctor in persona Virgilii quod anime dictorum captivorum unite sunt cum illis angelis qui non fuerunt boni nec mali tenendo cum Deo vel cum Lucifero, quos Ugo de Sancto Victore dicit puniri etiam extra Infernum in loco et aere caliginoso, inter quos auctor fingit se vidisse umbram illius qui quadam pusillanimitate ut vilis renuit papatum, scilicet is fuit papa Celestinus Quintus, ut quidam dicunt, sive imperium, si fuit Deuclitianus qui, illud existens, etiam imperator, ut scribit Eutropius, dimissit, et hec quantum ad secundum.
+
+Auctor in hoc quarto capitulo, premisso eius prohemio per se satis patente, continuando se ad finem precedentis capituli, fingit se cum Virgilio descendisse in primum circulum Inferni, qui Limbum dicitur et vocatur, in quo distincta et separata loca dicuntur esse et fuisse, ut scribitur in Compendio Theologie: nam in superiori eius parte dicitur esse et fuisse Limbum Sanctorum Patrum, que pars Limbi sinus ille Habrae dictus est, in quo anima Lazzari leprosi quiescebat quando umbra divitis Epulonis eam provocabat. Ad quod dictus Laban consentire noluit, nisi prius ipse Iacob serviret ei septem annis. Quo servitio septenni impenso per dictum Iacob, petendo dictam Rachelem secum coniungi ut eius uxorem, dictus Laban, in sero, occulte, supposuit sibi in lecto Liam, eius filiam maiorem predictam, cum qua illa nocte Iacob iacuit. In mane vero, hoc viso, Iacob, tanquam irato et conquerenti, Laban dixit quod non erat decens prius minorem sororem quam maiorem debere nubere. Tamen adhuc iterum pepigit servire se ipse Iacob dicto Laban eius socero per alios septem annos ut duceret sibi ipsam Rachelem, et ita factum fuit, subdendo inde auctor quomodo ante tales animas Sanctorum Patrum nulli spiritus humani salvati fuerant, ut supra tetigi.
+
+Tertio auctor fingit se devenire ad tertiam partem et locum dicti Limbi, in quo fingit esse animas illorum qui ante adventum Christi et eius Baptismum virtuosissimi in artibus et moribus fuerunt et scientiis, mortui tamen solum cum defectu non adorandi debite Deum cum latria sed cum dulia et superstitione. Dicitur enim latria debitus cultus Dei, cum ipsum adorando ut creatorem omnium; dulia dicitur cultus exhibitus creature, puta Soli, Lune, Veneri et Marti; superstitio est cultus ydolorum, ut dicit hic Virgilius, auctor de se et de aliis phylosophis magnis et poetis, quorum fama, quia in eternum fulget et lucebit, fingit auctor hic tales esse non in tenebris, ut alios de Limbo, sed in loco ignea luce luminoso, offensos tamen solum in tantum, ut dicitur hic in textu, quod sine spe vivunt in desiderio, scilicet Deum videndi. Et merito putandum est animas talium egregiorum sapientum gentilium et paganorum in Inferno esse in tam mitissima pena et loco penali, gratia divina mota propter eorum ornatam famam, ad hoc eis indulgendum et etiam propter tot bona et mortalitates quas et que in hoc mundo in suis scriptis relinquerunt. Et eadem premissa ratione potest argui et concludi de illustribus viris et mulieribus in hoc loco inferiori, hic nominatis propter eorum probitates, tam in virtutibus quam in armis habitam, in dicta mitissima pena fore. Et hoc quantum ad superficialem intellectum et sensum. Item fingit dictos poetas secum ivisse loquendo verba que pulcrius est tacere quam recitare ne se exaltet in laudem, iuxta illud Salamonis. Fluvium vero ambientem hoc tale castrum allegorice auctor accipit pro desiderabili motu discendi qui, ex eo quod in eis solidus, idest completus, erat, fingit se cum dictis aliis poetis illum transisse ut terram duram. 
+
+Veniamus ergo ad premissam exordialem primam partem aperiendam hoc modo: auctor iste postquam dixit de primo circulo seu Limbo Inferni, in quo posuit puniri animas infantium puerorum et aliorum - de quibus dictum est in proximo precedenti capitulo - non in pena sensus sed dampni ex eo quod non actualiter et conscientialiter peccaverunt, veniens ad tractandum nunc hic de animabus dampnatorum illorum qui actualiter et conscientialiter peccaverunt, ut incontinentes et alii de quibus amodo dicet plectentibus penam dampni et sensus, fingit se in ingressu huius secundi circuli Inferni invenire Minoem ut iudicem infernalem ita ringhiantem et examinantem et iudicantem et mandantem animas dampnatatas ad sua debita supplitia, ut dicit hic textus, sequendo hic ad licteram Virgilium fugientem et Eneam descendentem de dicto primo circulo Inferni in quo etiam ponit puniri animas infantum et aliorum non conscientialiter peccatorum; ad secundum sequentem circulum infernalem invenire ibi se hunc Minoem ad hunc predictum actum exercendum dicentem in VI. Quem Minoem Virgilius ibi et auctor hic, quantum ad allegoricum integumentum, sub typo et figura humane conscientie ponit, et merito: nam nullum actuale peccatum committi potest conscientia non remordente, unde Apostolus.
+
+Hiis expeditis, veniamus ad secundam partem huius capituli in qua incipit auctor tractare de septem principalibus peccatis incontinentie et de animabus propter illa dampnatis in Inferno, et primo de peccato luxurie carnalis, hic dicere incohat fingendo in isto circulo secundo Inferni puniri in tali vento tempestuoso illorum animas qui in hoc mundo rationem, ut dicitur hic in textu, submiserunt libidinoso appetitui, unde Augustinus.
+Item fingit auctor ibi se invenire umbram dicti Paridis et Tristani, ac domine Francisce, filie domini Guidonis de Polenta, domini olim civitatis Ravenne posite iuxta marinam et litora maris Adriatici, ubi Padus intra in illud mare cum suis sequacibus fluminis cum eo unitis, ut dicitur hic in textu, et uxor olim Iohannis Ciotti de Malatestis de Arimino, item umbram Pauli, fratris dicti Iohannis, que domina Francisca et dominus Paulus cognati, simul reperti in adulterio occisi sunt a dicto suo viro. Modo ut auctor ostendat ad nostram moralitatem a quo nobis cavere debemus, ne capiamur ab isto amore concupiscibili et venereo, inducit umbram dicte domine Francisce ad dicendum quomodo dictus Paulus phylocaptus est de sua pulcra persona, motus a nobili corde cui cito talis amor insurgit propter cibaria pretiosa et otia, subaudi talium gracilium et petentium, quam cordi plebei, unde inquit Yeronimus. Item dicit dicta domina Francisca quomodo de visu ad colloquium devenerunt ipsa et dictus Paulus quod, ut ignis ardescit, ut Ecclesiastici VIIII habetur, unde ad oscula et factum iuxta illud visus et alloquium tactus post oscula factum, a quibus singulis gradatim inducitur augumentum venerei sceleris huius, ut ait Tullius in Topicis. Ad que dicit etiam quod precipue inducti sunt propter lecturam cuiusdam libri de gestis illorum de tabula rotunda in parte illa ubi legitur quod Galeoctus amore Lancialocti fecit quod quedam dama de Maloaut, proca dicti Galeocti, conduxit reginam Genevram ad quoddam viridarium, ubi breviter secrete dictus Lancialoctus, eius procus, osculatus est eam, unde dicit dicta umbra dicte domine Francisce hic ultimo quod, sicut Galeotus predictus fuit mediator ibi ad tale osculum, ita ille liber et qui eum scripsit, idest composuit, fuit seu fuerunt causa ad eorum osculum a quibus talibus libris legendis ostendit etiam hic auctor debere homines se abstinere predicta de causa, unde Ysiderus in libro Sententiarum ait. 
+
+Auctor in hoc sexto capitulo fingit se ingredi tertium circulum Inferni in quo dicit puniri animas illorum qui in vitio et peccato gule, consistente in crapula, que dicitur nimietas cibi, et in ebrietate, que dicitur nimietas potus, mortui sunt, ita sub ista pluvia aque tinte grandinis et nivis et in terra fetente ibi iacentes ita hic ut dicit textus. Ultra quam penam fingit auctor etiam ibi dictas animas laniari et inglui ab isto Cerbero demone, et intonari ab eius triplici gutture personante, ut dicit hic textus, quem etiam Virgilius fingit in simili loco Eneam vadantem per Infernum invenisse, dicens in VI. Restat nunc predicta allegorizare: primo videlicet pro quo Virgilius ibi et auctor hic hunc Cerberum accipit, secundo pro quo dicta eius tria guttura, tertio quid sentit predicta offa Virgilius ibi et pro dicta pulvere hic auctor ita quietante dictum Cerberum, quarto quid sentit hic auctor pro dicta pluvia, grandine et nive. 
+
+Post hec auctor procedendo fingit se ibi invenire umbram Ciacchi de Florentia, qui homo de curia fuit et gulosus, a qua umbra auctor querit quattuor: primum enim ad quid venient cives civitatis partite, scilicet Florentie, que a principio sui constituta fuit partim de gente Fesulana et partim de gente Romana, ut dicit hic auctor infra in capitulo XV; secundum est ut dicat sibi si aliquis est ibi iustus; tertium est ut dicat sibi causam sue discordie; quartum est ut dicat sibi ubi est umbra domini Farinate de Ubertis et domini Tegghiai Aldobrandi, domini Iacobi Rusticuccii et domini Arrighi de Arrigucciis et domini Musce de Lambertis de Florentia, probissimorum eius civium olim. Ad primum respondet dicta umbra implicite, ut dicit hic textus, sed ut explicite pateat, premictendum est quod de MCCLXXXXVII seu VIII in civitate Pistorii, existentibus duabus partibus, scilicet Guelfa et Ghibelina, et existente ibi quadam domo, seu prosapia nobili quorundam virorum qui dicuntur Cancellerii, de quibus quidam ex uno latere vocabantur Ranerii et alii quidam ex altero latere vocabantur illi de Damiata, in dicta parte Guelfa, ambobus dictis lateribus existentis, contingit quod una die quidam iuvenis quindecim annorum, nomine Amodorus, de dicto latere illorum de Damiata, ludendo ad tabulas cum quodam alio iuvene et milite de dictis Raneriis, nomine Dominodato, venit secum ad contentionem, in tantum quod dictus Amadorus dedit unam alapam dicto Dominodato; quo scito, pater dicti Amadori misit dictum Amadorum, suum filium, ad dictum Dominumdatum ad se excusandum et ad subeundum vindictam quamlibet de tali alapa quam vellet sibi inferre dictus Dominusdatus. Quo facto et dicto, breviter Focaccia, frater dicti Dominidati, in presentia dicti sui fratri, manum dexteram dicto Amadori amputavit; quo scelere perpetrato, statim dicta domus divisa est, ita quod omnes Ghibelini de Pistorio tenuerunt cum dictis Raneriis, et dicta est tunc pars Blanca pars dictorum Raneriorum et etiam omnium Florentinorum et Bononensium aliorumque de Tuscia qui tenuerunt cum eis, et predicti de Damiata et alii Guelfi de Pistorio et de Florentia et de Bononia, qui tenuerunt cum eis dicti sunt de parte Nigra. Et demum dicta pars Blanca primo in dicta civitate Pistorii vicit dictam partem Nigram, et eam inde expulit, et ibi dicta pars Blancorum et Florentie et Bononie cepit dominari, et dominata est per tres annos, quos auctor vocat hic tres soles. Inde primo dicta pars Blancorum expulsa fuit de Florencia anno MCCCI potencia Karuli Sine Terra de Francia, quin de inductu Bonifatii pape VIII id fecit sub simulatione, et hoc tangit hic dicta umbra dum dicit de piaggia ad quam naves quiescunt et non videntur moveri sicut tunc dictus papa non videbatur facere et moveri ad quod occulte movebatur. Inde obsessa fuit dicta civitas Pistorii a dicta parte Nigra sub capitaneatu regis Roberti et marchionis Moroelli Malaspine, et victa est dicta civitas et expulsa est dicta pars Blancorum inde et de aliis dictis terris, et hoc est quod prenuntiat hic dicta umbra Ciacchi, dicendo quomodo post longam contentionem venient ad sanguinem, idest ad bellum civile, et pars silvestris, idest dicta pars Blanca ita vocata a dicta umbra propter predictum facinus expellet aliam primo in dicta terra Pistorii, ut supra dictum est, ac ut etiam prenuntiat umbra Vanni Fucci infra in capitulo XXIIII, et quomodo inde cadet infra tres soles, idest infra tres annos. Modo dicit dicta umbra quod, licet dictum Ius civile tertium vigeat Florentie, tamen premissa alia duo iura in effectu minime; et quia dictus Ysiderus dicit quod Ius dictum est quia iustum est, ideo auctor vocat dicta duo Iura hic, scilicet primum et secundum, duo iusta.
+
+Ad tertium dicit quomodo vitium superbie, invidie et avaritie est causa discordie dicte civitatis Florentie. At tunc, licet illa gens maledicta et dampnata ad veram perfectionem salutarem non vadat, tamen ibi plus quam hic expectat esse temporaliter, cum ibi ecternaliter erit, item etiam et realiter perfectior erit post dictam sententiam, cum ante ea a tempore mortis passionata fuerit solum cum anima, et tunc cum anima et corpore cruciabitur.
+
+Auctor in hoc capitulo VII dicit se descendisse in quartum circulum Inferni, in quo fingit puniri animas avarorum et prodigorum simul in volvendo saxa, ut dicit textus, ac fingendo ibi se reperire Plutonem demonem, quem Sacra Scriptura vocat Mamonem.
+
+Post hec incidenter auctor inducit Virgilium ad dicendum hic quid sit fortuna et quid sit eius officium, sic incipiens. Est enim fortuna in agentibus secundum propositum, quibus est bene contingere, unde neque inanimatum neque infans et brutum aliquid facit ad fortunam, et est in hiis que fiunt non propter hoc, sed propter accidens, ut in fodiente recipere thesaurum. Casus vero est in non habentibus propositum et in brutis cadit, ut equus casu venit domum et salvatus est a lupis, qui non venit domum propter salutem sed propter cibum, quod quidem totum plene tractata sunt secundo Physicorum. Nam contingit quandoque quod aliquid, ad inferiores causas relatum, est fortuitum vel causale, et relatum ad aliquam superiorem causam, invenitur esse per se intentum. Sicut si duo servi alicuius domini micterentur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante; concursus dictorum duorum servorum, si ad ipsos referatur, casuale est, quia accidit preter intentionem utriusque. Si vero referatur ad dominum, qui hoc preordinavit, non est casuale, sed per se intentum. Ideo ea que per accidens hic aguntur, sive in rebus humanis sive in rebus naturalibus, reducuntur ad aliquam causam preordinantem, que est ipsa divina providentia. Nam homo secundum corpus subest corporibus celestis, secundum vero intellectum subest angelis seu sustantiis separatis, secundum voluntatem subest soli Deo, qui, quamvis directe ad intentionem hominis solum operetur, tamen actio angeli per modum suasionis ad electionem hominis aliquid operatur, at actio corporum celestium per modum disponendi in quantum corporales impressiones corporum celestium aliquas electiones in nobis disponunt. Et sic, redducendo fortunam ad sua principia, est et dici debet natura, sed quantum ad numerum scire dicitur fortuna, idest ventura, preter propositum nostrum, non obstat quod de libero arbitrio possunt opponi. Nam liberum arbitrium non potest esse, nisi ubi voluntas nostra et intellectus potest eligere, at electio non potest fieri nisi in hiis rebus que sciuntur, ergo etc.
+
+Post hec auctor fingit se devenisse ad extremam ripam huius quarti circuli Inferni et ibi se invenire hunc fontem bulientem et versantem secundum fluvium infernalem, cuius aquam dicit bigidam, idest luridam et decoloratam, manantem per plagas et rupes grigias, idest asperas et duras, ad facientem Stigeam paludem, in qua fingit puniri animas iracundorum in prima eius parte et sub eis in infimo luto animas accidiosorum, ut dicit textus. Et procedendo dicit venisse se ad hanc turrim Al da sezzo, idest demum. Et hec quantum ad licteram; quantum vero ad integumentum allegoricum auctor hoc sensit, scilicet quod dicto de tribus vitiis incontinentie quasi ut de tribus carnalibus, scilicet de luxuria, gula et avaritia cum prodigalitate coniuncta, et de pena ipsorum, ut superius apparet, volens nunc venire ad tractandum de aliis quattuor vitiis dicte incontinentie, ut quasi de quattuor diabolicis et spiritualibus, scilicet de accidia, ira, invidia et superbia comunicantibus sibi ad invicem in tristitia, ut patet in hominibus vitiatis in eis in hoc mundo, ponit dictum fontem pro nostro humano odio, a quo odio ut a fonte quodam dicta palus Stigea, idest dicta tristitia dependet.
+
+In hoc octavo capitulo auctor, se continuando ad proxime dicta quantum ad licteram dicit quomodo ad signum duarum flammarum huius prime turris et unius flamme huius alterius turris ab illa ita remote et existentis intra menia civitatis Ditis infrassumpte, Flegias demon ita venit cum sua navicula ad portandum ipsum cum Virgilio ad dictam turrim aliam et ad dictam civitatem Ditis, fingendo in hac secunda parte dicte paludis confinata ab hiis duabus turribus puniri animas superborum in superficie huius paludis et in fundo animas invidorum quasi ut correlativa peccata eorum sint; nam invidia finem recipit a superbia, cum amor invidi de malo proximi ne ille sibi parificetur ortum habet a superbia, et sic posita superbia; secundario posita intelligitur invidia ut eius soboles et filia, et quia latens est etiam in nobis vitium invidie ut supra dixi de accidia, ideo auctor fingit hic invidos non apparere sicut superbos.
+
+Et hoc tangit auctor non quod vera fuerint, sed ad quandam talem magnam moralitatem, scilicet quod quando videmus aliquem timere procedere in aliquo opere bono incepto propter aliquam causam supervenientem, licet nobis dicere aliqua sub colorato mendacio facientia talem formidantem a suo timore removeri. Nam dicta anima illius cadaveris, posito quod verum fuisset dictum Lucani, sicut fuit fictio, demon quidam erat, non anima illius, sicut non fuit anima Samuelis, sed demon quidam in illa phitonissa que ut anima Samuelis loquebatur, ut dicit in primo Regum capitulo XXVIII, nec illa fuit anima illius pueri quem Simon Magus occidit, que postea loquebatur in eo, ut scribit Clemens papa in suo Itinerario, sed demon. Unde Crisostomus Super Matheum scribit quod Frequenter demones simulant se esse animas mortuorum, ut confirment errorem Gentilium credentium talia, et super quadam Decretali dicit Glosa.
+
+Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte civitatis Ditis has tres Furias infernales, scilicet Alecto, Thesiphonem et Megeram, ita cruore tinctas et cintas et crinitas serpentibus, et clamantes et laniantes se, et vocantes Medusam ut faciant ipsum auctorem converti in saxum, ut dicit textus. Multitudo vero serpentum, quibus dicte furie circumdate sunt, designat multimodas pravas cogitationes et artes, quibus demonice homines inficiunt quasi veneno et furere faciunt et serpere ut serpentes eorum intima cordis ad mala cogitandum, loquendum et agendum, ut supra dictum est. 
+
+Post hoc videamus quid auctor subsequenter vult sentire pro isto spiritu quem vocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc venisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, removentem aerem grossam talis a vultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua virga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serraverant contra ipsum auctorem et Virgilium, ut dicit textus. Post hec videamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere velit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per investigationem contemplativam de septem vitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de vitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus vitiis et peccatis, mediante Virgilio, idest mediante ratione, volens inde procedere ad investigandum de aliis vitiis et vitiatis in universali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Virgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam civitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo viventium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta civitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores malivolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Nam, cum respicit se cum Iove vel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc benivolus est et habet infundere activam virtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua virtute tali accipitur dicta virga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaveamus prudenti astutia Mercuriali quando vero est coniunctus dictus planeta cum malivolis stellis et signis, tunc ut malivolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur volunt recalcitrare voluntati divine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis voluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diversus finis eis evenit, item cur volunt cum fatis pugnare, volentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in V capitulo Minoi, in persona Virgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic videtur auctor sentire fata esse et fatata penitus evenire, sed in hoc tangere vult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic voluntas vel potestas Dei fatum vocari potest casualiter; essentialiter vero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt sive in rebus naturalibus, sive humanis, reducere volunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit vel natus. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam civitatis Ditis, idest considerationem contemplativam status illorum qui in hoc mundo vivunt in malitia et fraude, verum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos invenire primo intra dictam civitatem, sive eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. 
+
+Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se invenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Cavalcantis de Cavalcantibus de dicta terra, patris Guidonis, viri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamvis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Virgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta civitate Florentie per illa verba quod facies domine regentis ibi quinquaginta vicibus non erit reaccensa etc., idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in civitate Senarum anno domini MCCLVIIII Florentini cum Lucensibus cum valido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod vocatur Arbia, et ibi breviter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interveniente quod, si dicta civitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur civis civitatis Florentie. Et hoc vult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc., et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. 
+
+Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, vel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus viventium non intersunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis verba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse sive sunt vel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse vel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia evanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam divino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, vel eveniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali divino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Vidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc videamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in vita Periret in eis vermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo.
+
+Hoc capitulum undecimum multum est notandum, quia divisio et subdivisio erit huius totius libri Inferni, in cuius principio auctor fingit se devenisse ad hanc ripam et faucem abissi includentem circulos in quibus animas violentorum et fraudantium dicit puniri, verum quia mala fama talium mortuorum in dictis peccatis non potest excitari, ut amodo hic auctor excitare intendit moraliter sine fetore quodam - cum dicat Augustinus quod Fama bona odor est et, per consequens, mala fetor - dicit de tali suo fetore ut habetur hic in textu. Quem Acatium hereticum, volendo dictus Papa restituere precibus dicti Fotini dicebat naturam humanam tantum in Christo, et predictus Anastasius, ductus in eundem errorem, conatus fuit dictum Acatium restituere, et licet non potuerit, dum ad secretum et necessarium locum ivisset, ibi omnia intestina emissit moriendo. Post hec auctor, dicto de malitia hereticorum in specie superius, volens de eius nunc effectu pravo in genere enarrare, incipit ita distinguere et subdistinguere, dicendo quomodo finis, idest effectus malitie in genere est iniuria, que iniuria dicitur quicquid fit non iure. Et hoc generaliter specialiter in iniuria debet accipi pro qualibet contumelia, ut auctor eam hic accipit, et quod ipsa iniuria contristat nos, aut violentia aut fraude. Ideo in primo circulo de tribus quos fingit esse intra dictam ripam, auctor ponit puniri dictam violentiam, verum quia dicta violentia tripliciter commictitur, scilicet in Deum, in proximum et in se ipsum, ut dicitur hic in textu. Ideo dictum primum circulum auctor subdividit in tres, de quibus, et de animabus talium violentorum passionatis in eis, dicitur et dicam infra in quinque capitulis proxime sequentibus, singulariter et divisim, et de earum diversis penis. 
+
+In principio huius XII capituli auctor fingit se reperire umbram Mynotauri, olim bestialissimi hominis, super hanc ruinosam partem Inferni ut per hoc tacite denotet ibi animas bestialium hominum, de quibus tetigi supra in proxime precedenti capitulo, cruciari, comparando dictam ruinam illi ruine que est in diocesi Tridentina iuxta flumen Atticis, in contrata que dicitur Marco, ut dicit textus. Post hec, ut pateant que hic de hoc Mynotauro et eius morte tanguntur, sciendum est quod Mynos, olim rex Cretensis insule, habens quendam filium nomine Androgeum, ingenio subtilissimum, misit ipsum ad Studium Atheniensem, ubi ita breviter in scientia profecit quod nedum alios scolares, sed etiam magistros, disputando superabat, unde invidia, precipitium letale, ibi passus est ab illis. Servius vero videtur dicere quod talis fictio fuit quod dictus Mynotaurus genitus est ex dicta regina et Ypocrisario, quadam ignobili persona, et in quantum homo erat nobilis dicitur, in quantum taurus ignobilis. Nam terra sicca et frigida aque frigide connectitur, aqua frigida et humida aeri humido, aer humidus et calidus igni calido, ignis calidus et aridus terre aride; de hac etiam concordia et discordia elementorum vide quod scribit Plato in fine sui Timei. Modo fuit opinio certorum phylosophorum quod in quolibet cursus fine octave spere qui fit in XXXVIm annis, omnia in suum esse primordiale reverteretur, et, per consequens, dicta elementa tunc redirent ad dictum eorum amorem uniendi se iterum simul ut primo fuerant, et sic reiterabitur semper talis confusio et chaos, elapso dicto spatio temporis, secundum dictos phylosophos.
+
+Ultimo tangit auctor de isto florentino qui fecit se sua domo sibi gibbettum, qui est illa turris Parisius ubi homines suspenduntur, ut dicit hic in textu, tangendo etiam metaphorice cur planeta Martis, sub cuius dominio civitas Florentie sita est, altercatur cum civibus eius: nam a tempore fidei citra habuerunt pro patrono Sanctum Iohannem Baptistam loco dicti Martis, et nisi quia tempore huius auctoris vigebat de eius statua super Ponte Veteri Florentie peius egisset, ita quod refecta non fuisset dicta civitas combusta ab Atila, de quo dixi in precedente capitulo, ut dicit textus hic in fine.
+
+In hoc quartodecimo capitulo auctor fingit se ingredi tertium circulum violentie superius subdivisum, in quo dicit puniri animas violentorum in Deum in hac landa arenosa. 
+
+Post hec auctor fingit se invenire tertium flumen infernale quod dicitur Flegeton, quod interpretatur Ardor irarum et cupiditatum secundum Macrobium, et quia Virgilius nunc ab ipso tertio flumine summit causam dicendi de origine ipsius et aliorum fluminum infernalium, dicit auctori quod nichil notabilius hucusque invenit et vidit ibi ab ingressu Inferni citra ut dicit textus, circa cuius digressionem quam facit hic auctor in persona Virgilii incipientis dicere quomodo in medio mari, Greco subaudi, sedet unum paese devastatum, idest una insula, vocata Creta, et nominata sic a Crete rege, deserta: hoc dicit respectu eius quod iam fuerit, nam centum iam habuit urbes, ideo dicta fuit Centopolis; nam dicit Orosius quod per mille miliaria longa est. Notandum est quod, secundum poetas et alios ystoricos gentiles, monarchia sive regnum unicum et principale mundi primo incepit a Saturno rege Cretensis ynsule, et sub ea prima etas mundi dicitur fuisse pura et innocua, ideo dicta est aurea; qui Saturnus ex Rea uxore sua, que etiam Cibele et Berencinthia vocata fuit per Grecos, et per Latinos Opis, quattuor filios habuit, scilicet Plutonem, deum Inferni et terre, Neptunum, deum maris, Iunonem, deam aeris, et Iovem, deum etheris. Post hec etiam notandum est quod, preter premissum regnum primum Saturni felicissimum, fuerunt etiam quattuor regna post illud principalia in mundo, ut scribit Orosius ad Augustinum, scilicet Babilonicum in Oriente, quod incepit a Nino rege, et finivit tempore Cyri regis Persarum qui Babiloniam destruxit, item Cartaginense in meridie quod incepit sub Tola duce dum Cartago facta est, item Macedonicum in Septentrione, quod incepit ab Alexandro, item Romanum quod incepit a Romulo in Occidente, quorum regnorum duo media fuerunt minora potentia et duratione, orientale vero et occidentale predicta, maiora. Et hoc est cur auctor fingit hunc senem respicere Romam et habere dorsum ad civitatem Damiate orientalem vicina Babilonie per triginta miliaria ut ostendat dictum occidentale romanum regnum vigere, et orientale babilonicum extinctum esse predictum, et quia dicta quinque regna comprehensa etiam in tempore etiam dictarum quinque etatum, ut dicte etates, de bono in malum et de malo in peius processerunt. Ideo potest etiam se referre auctor ut transumptive manare faciat dicta quattuor flumina infernalia a dictis quattuor regnis, idest a temporibus eorum, in quibus homines vitiosi fuerunt et sunt, et non a primo Saturni aureo predicto virtuoso, ut a prima dicta etate utriusque dicti mundi. Quod tangit hic auctor dum dicit dictum talem senem stare in dextero pede de terra cocta, ut in viliori parte, magis erectum quam in alio, subdendo Virgilius hic quomodo ipse auctor videbit flumen Lethe in Purgatorio et quomodo Flegeton debebat cognosci ab eo ab aqua rubea, ut dicit textus, cum interpretetur ardor et incendium, ut supra dixi.
+
+Inde fingit auctor se inde reperire umbram ser Brunecti Latini, civis Florentini, universalis hominis in scientia adeo ut gallico sermone quendam librum composuit commendabilem valde, quem vocavit Thesaurum, et vocat hic recommendando eum huic auctori, ut in fine huius capitulo dicitur. Iterum sciendum est quod, prout fertur, iam est longissimum tempus quod illi de ynsula Maiolice magnam guerram et depredationem intulerunt Pisanis, unde, volentes se de hoc vindicare omnes predicti Pisani, navigium ascenderunt et eorum civitatem Pisarum Florentinis in custodiam tradiderunt, qui Pisani dictam ynsulam Maiolice invaserunt quam post multam occisionem hominum totam rebus expoliaverunt, qui, reversi Pisas ita victoriosi inter alia spolia detulerunt duas valvas eneas seu portas mirabilissimas quas adhuc habent in ecclesia sua maiori et duas longas columpnas de proferitico lucidissimas adeo quod homines respicientes in eas se videbant ut in speculo quas donaverunt Florentinis in premium dicte custodie; tamen postea, invidia moti antequam exportarentur Florentie, dicti Pisani cum paleis et igne fumicaverunt eas ita secrete et latenter quod totam suam luciditatem amiserunt, tamen Florentini, de illo primitus non perpendentes, ut orbi illas duxerunt Florentie et erigerunt apud Ecclesiam suam maiorem, at postea perpendentes de dicta tali offuscatione, nunquam simul amici fuerunt, et ex hoc abinde citra florentini vocati sunt orbi, ut dicitur hic in textu, dicendo inde auctor dicte umbre et congratulando sibi invicem quomodo ipse ser Brunectus, vivens in hoc mundo, docebat eum illa que faciunt homines ecternos, subaudi fama virtuosorum operum, unde Virgilius, in persona Iovis rogati ut vitam Turni prorogaret. Item inducit dictam umbram non sine causa et ministerio auctor ad dicendum quomodo ipsa et eius sotii in hoc mundo lerci, idest deturpati fuerunt de uno et eodem peccato, non exprimendo nomen dicti peccati: nam dicit Simmacus quod De hoc scelere fornicationis contra naturam homo non debet loqui, unde etiam Ieronimus dicit quod Sodoma interpretatur muta; nam in die iuditii faciet hoc peccatum hominem mutum cum non poterit se excusari ignorantia, cum ipsa natura legem docuerit etiam bruta animalia quam sodomita transcendit. Que umbra, recommendato auctori dicto suo libro vocato ut iam dixi Thesauro, affugit velocius currendo quam currat ille qui vincit bravium Verone, ut dicit hic textus in fine.
+
+Tractaturus amodo auctor de decem speciebus fraudis humane, sive de decem particularibus fraudibus quibus homines in hoc mundo utuntur diversimode decipiendo alios, quorum animas fingit puniri infra per decem loca diversa et separata, ut in sequentibus tredecim capitulis infra patebit, in hoc presenti capitulo, in persona huius Gerioni, premictit primo quedam que sunt de natura huius vitii fraudis, in suo totali esse considerati, scilicet quod habet caudam acutam, in quo allegorice tangitur offendibilis finis seu finalis nocivus actus et effectus talis vitii. Item dicit, secundo, quod transit montes: hoc dicit ex eo quod nedum fraudant homines sibi vicinos et presentes, sed etiam remotos a lege, quod patet per exemplum licterarum Urie transmissarum per David ad Ioab, sub fraude faciendi eum occidi, ut occisus fuit, de qua ystoria dicitur in secundo libro Regum XI capitulo, et de qua plene scribam infra in Paradiso capitulo penultimo. Et quia secundario ad hoc sequitur venenosa serpentina deceptio, fingit auctor eius dorsum serpentinum et maculatum, ut dicit textus. Sub quo respectu et colore scribit Beda quod ille demon qui fraudavit nostros primos parentes apparuit eis cum vultu humano et virgineo et cum alio dorso serpentino. 
+
+Post hec auctor digressive tangit de animabus illorum qui in hoc mundo fenerando offenderunt naturam, et, per consequens, Deum, et quomodo hoc dixi plene supra in XI capitulo. Quas animas fingit sub dicta pluente flamma sedere in dicto sabulo cum sacculis ad collum signatis, ut dicit textus; in quo actu sedendi vult auctor tangere modum vivendi in hoc mundo horum feneratorum, qui est ut plurimum sedeant ad bancum, et sedendo lucrentur, ut patet per se. In flamma ista tali cadente super eos tangit incendiosum eorum affectum ad multiplicandam eorum pecuniam, unde illud crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. 
+Inde comparative tangit de Fetonte, cuius fabulam Ovidius in secundo ponit, dicens quod Phebus habuit ex Climene nympha quendam filium nomine Phetontem, qui, dum adultus foret, dictum fuit sibi una die per Epaphum, quendam alium iuvenem, iniuriose quod ipse nequaquam erat filius solis ut credebat; quapropter, conquesto de hoc, mater eius predicta dixit ut iret ad ipsum Phebum et peteret ab eo quod faceret eum ducere currum ipsius solis una die in signum filiationis. Quo sic petito et vix hoc sibi concesso per dictum Phebum, rexit dictum currum ut inexpertus, ita quod celum combuxit in ea parte que vocatur Galaxia secundum opinionem Pictagoricam, ac totam terram urebat, nisi quod Iupiter eum fecit fulmine mortuum precipitari in Padum flumen. 
+
+Dicto in precedenti capitulo de vitio fraudis humane in genere, auctor nunc in hoc presenti capitulo XVIII incipit tractare de decem modis quibus dicta fraus particulariter commictitur per homines diversimode in hoc. Quorum animas auctor hic in Inferno fingit puniri in hiis decem vallulis, seu foveis, quas vocat bulgias, ex eo quod tortuose sunt in giro, ut dicit textus. Nam dicit Uguccio quod Bulgia idem est quod saccus tortuosus, et primo incipit dicere in hoc capitulo de illa particulari fraude quam homines commictunt in decipiendo mulieres. Et quia talis fraus duobus modis et diversis commictitur, ideo in ista prima bulgia auctor fingit animas talium ire contrario modo ut vadunt romipete Rome in anno Iubilei, idest in anno indulgentie et perdoni, super ponte Tiberis, ut comparative dicitur hic in textu. Sunt primo enim quidam deceptores mulierum lingua tertia hoc facientes, hoc est quod non pro se agunt hoc, sed pro tertia aliqua persona, ut fecit iste dominus Veneticus de Caccianemicis de Bononia de hac domina Ghisola Bella, uxore olim cuiusdam Nicolai Clarelli de Bononia et sorore germana ipsius domini Venetici, lenocinando eam marchioni Azzoni de Este.
+
+Auctor in hoc XVIIII capitulo tractat de tertia bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fraudando emerunt et vendiderunt et rapuerunt ecclesiastica sacra loca et benefitia symoniace. Nam, licet symonia diffiniatur in Iure quod sit Studiosa cupiditas, vel voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel sibi annexum, tamen et qui invadit et rapit talia, sub ea continetur. Que tria in principio huius capitulo ita comprehenduntur: nam dum exclamat pro auctore dicendo hic O Symon mago, tangit de ementibus spiritualia, qui symoniaci vocantur a Symone Mago, qui primitus post adventum Christi hoc actentavit: nam voluit emere gratiam ab Apostolis conferendi gratiam ipsam Spiritus Sancti pecunia, cui Petrus. Nam symoniacus procurat quod Ecclesia, que est sponsa Dei, concipiat filios non legiptimos et nutriat, sed adulterinos. Nam clericus, ut sit legiptimus filius Ecclesie, debet ipsam optinere scientia, virtute et honestate, alius adulterinus erit, et exclusus ab hereditate paterna, idest a regno Dei. Post hec auctor, describendo formam pene horum symoniacorum, dicit quomodo sunt in foraminibus lapideis rotundis, ut sunt illa quattuor que sunt in baptistero sancti Iohanni Florentie circa fontem generalis baptismi, ut loca baptizantium, unum quorum auctor hic dicit se iam rupisse ut liberaret quendam ibi suffocantem. Et quia aliqui tunc molesti de hoc fuerunt contra eum, putantes ipsum hoc fecisse pompatice, potius quam dicta debita ratione, dicit quod ille idem qui sic evasit, sit testis in hoc de tali suo mortali casu contra illos. 
+
+Post hec auctor fingit se reperire umbram ibi pape Nicolai tertii de Ursinis in dicto loco, quam inducit sibi ad dicendum de papa Bonifacio VIII quomodo, sua deceptione, induxit papam Celestinum ad renumptiandum papatui, ex quo ipse inde accepit pulcram dominam, scilicet Ecclesiam, et ita papa existens taliter egit quod captus est et dolore mortuus, ut scribam infra in Purgatorio in capitulo XX. Item dicit quomodo ipse Nicolaus vere fuit filius urse, scilicet ex eo quod tali animali vitium cupiditatis ascribitur, nam sugit sibi plantas pedum in lustra sua multotiens pro alimento, ut fecit ipse Nicolaus pascendo se de infimis bonis terrenis supplantandis ab ipso in hoc mundo, unde merito in alio sicut in plantis cruciatur. 
+
+Item umbram Manto, fatidice et filie dicti Tyresie, que, ut dicitur hic in textu, mortuo dicto suo patre et facta serva civitate Thebarum, ubi Baccus colebatur, ex eo quod, mortuis Eteocle et Polinice, regibus Thebarum et fratribus, quidam tyrampnus nomine Creons dominium dicte terre sumpsit: tamen quia perfide se gerebat, expulsus est et tradita est dicta civitas Theseo, duci Athenarum, industria Evagne uxoris Capanei, et sic facta est tributaria, ut de hoc Statius plene dicit in IV, multum erravit per mundum et demum fundavit civitatem Mantue, ut dicit hic auctor. Ex quo summit materiam describendum lacii Garde, qui Benacus dicitur; inde auctor dicendo quomodo confinatur dictus lacus per terram Garde districtus Verone et per montes Valcamonice districtus Brixiensis et montes claudentes Alamanniam, iuxta comitatum Tiralli, districtus Tridentini, et ex hoc dicit auctor hic quod episcopi Tridentinus Brisiensis et Veronesis possent in medio dicti lacus navigantes signare benedicendo, ut in comuni sua diocesi. Inde dicitur quomodo fluit iuxta castrum Pischerie districtus Veronensis et fit dictus lacus fluvius qui vocatur Mincius usque ad terram Governi, districtus Mantuani, ubi intrat Padum, et quomodo sua aqua lacunat civitatem Mantue, que, ut dicit hic auctor, magis fuit iam populata antequam mattia, idest stultitia comitum de Casalodi, civium dicte terre Mantue, fore decepta per dominum Pinamonte de Bonacosis de dicta terra: nam tractavit cum eis expellere omnes magnates dicte terre et ibi, simul cum eis, dominari, quo facto, dictus dominus Pinamonte expulit dictos comites et solus habuit dominium dicte terre.
+
+In hoc XXII capitulo auctor, se continuando ad proxime precedentia in eo quod finxit in fine precedentis capituli illum demonem decurionem de ano trullando fecisse trombetta, ut ibi patet in textu, exorditur modo hic ut patet in principio huius capituli, concludens sub quadam allegoria etiam quomodo in statu hominum vitiosorum in hoc mundo qui, ut sepe dixi, per hoc ficto Inferni accipitur, omnia turpia in dicto et facto fieri et dici reperiuntur motibus diabolicis qui pro istis demonibus accipi debent, unde excusat se auctor si ita turpiter hic modo hoc recitat ratione loci et qualitatis materie, nam multa in taberna dicta et facta tollerantur, ut dicitur hic in textu, que in Ecclesia improbantur, unde Tullius, De Officiis, premisso et recitato quomodo quidam pretor nomine Sophocles, sedendo pro tribunali cuidam eius college nomine Pericle, ostendit puerum pulcerrimum quasi sodomitico affectu et quomodo dictus eius collega sibi dixit reprensive.
+
+A quo equinoctiali puncto Arietis dies ipse solaris, procedens versus tropicum Cancri, diatim in dimidio plus augetur, et auctus usque ad XV horas et dimidiam, tunc dicitur talis dies maior totius anni et integer, et dicitur tunc fore solstitium. Inde, procedendo versus dictum equinoctium autumpnale, diatim minuitur usque quo veniat ad XII horas, et sic iterum potest dici medium quoddam tunc dies, sicut et nox in dicto equinoctiali puncto dicti diei naturalis et sui ipsius, etiam a quo puncto equinoctiali Libre noctes vadunt superando dies semper usque ad solstitium Capricorni, quod est in medio Decembris, in quo dies minor est totius anni, scilicet VIIII horarum cum dimidia, unde sicut dies possunt dici ire ad mediam noctem eundo a dicto solstitio Cancri versus dictum equinoctiale punctum Libre, ratione superius ostensa ita, et per consequens versa vice noctes debent dici ire ad medium diem, eundo a dicto solstitio Iemeli versus dictum equinotiale punctum Arietis, hoc est ad medium diem naturalem tunc tempore existentem. 
+
+Post hec veniamus ad tractatum huius VIIe bulgie infernalis in qua auctor, ut supra premisi, fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo furantur in tam diversis mutationibus et transformationibus cum variis serpentibus, ut dicit textus in hoc capitulo et in sequenti continuato cum isto. Et ad evidentiam et notionem allegoricam prenotandum est quod, secundum quod sentit hic auctor, triplex modus furandi in hoc mundo inter homines reperitur: primus est cum homo non habituatus ad furandum, nec solitus furari, si appareat et occurrat sibi res aliqua parata et apta furto, subito et indeliberate illam furatur, ut fecit iste Vannes, filius bastardus domini Fucci de Lazariis de Pistorio, qui una die festiva, visa sacristia sancti Iacobi ecclesie maioris dicte sue terre multis et sumptuosis apparamentis munita, statim in nocte sequenti furtive spoliavit eam, propter quod furtum, ut dicit hic textus, inveniendum, quamplures homines dicte terre per officium potestatis ibi fuerunt inquisiti et carcerati et torti, sive tormentati, sine culpa; tandem, scito negotio hoc, dictus Vannes ob illud furtum suspensus est per gulam, nam potius solitus dictus Vannes fuerat esse homicida quam fur, ut dicitur hic in textu de eo, ideo auctor nunc hic fingit ita pungi ab hoc serpente ipsum et subito comburi et refici, ut dicit textus comparative quasi ut Fenix, de qua Ovidius, cuius verbis hic auctor ad licteram utitur. Item reducit ad eius comparationem hic etiam casum et actum caducum illius hominis quem demon interdum humore quodam melanconico fatigat et cadere facit, sive illam oppillationem que dicitur epilensis, in cuius spiritus tali destructione subita et refectione auctor allegorice vult hic sentire, videlicet quod homo ille qui non sit in hoc mundo compressionatus et deditus vicio et actui furandi, si tamen contingat quod ab effectu furandi, ut a serpente quodam, visa re apta ad furandum pungatur ad serpentem, ut serpunt serpentes habitacula aliena et furentur, revertitur nichilominus in suo proprio primo statu humano, non in serpentino ut de aliis de quibus statim inferius dicam contingit, inducens hic auctor dictum spiritum ultimo ad prenumptiandum sibi quod prenumptiavit etiam umbra Ciacchi supra in VI capitulo, videlicet quomodo pars Nigra Pistorii superare debebat partem Blancam de qua auctor erat, accipiendo transumptive hic auctor vaporem de quo hic dicitur pro marchione Morello Malespina, qui capitaneus fuit, tractus de valle Macre fluvii, idest de Lunisana eius contrata, et electus loco Roberti regis Apulie, tunc ducis Calabrie, inde recedentis ad obsidionem Pistorii factam per dictam partem Nigram per Martem, idest per dispositionem bellicam, dicendo quomodo dictus vapor involutus nubibus turbidis, idest de Nigris Guelfis, lacessitus erit a tempestate acra, idest a multis pugnaculis, scilicet dictus marchio in dicto capitaneatu super Campo Piceno - idest super plano ubi est Pistorium, ubi Catelina iam devictus fuit a Romanis, quem locum Sallustius vocat in fine sui Catelinarii Picenum, - tandem repente rumpet nebulam, idest per vim famis, intrabit dictam civitatem, ut fecit dictus marchio, et dicta pars Blancorum dispersa fuit, ut tangitur hic per dictum spiritum. Secundus vero modo furandi, de tribus quos supra premissi, est in illo homine qui in continuo affectu et proposito et motu est die noctuque furandi, non actento si res sit apta ad furandum vel non, ut modo de primo modo furandi dixi, et hoc tangit hic auctor secundario in umbra Agnelli de Brunelleschis de Florentia, quam fingit in sequenti capitulo ita commisceri et uniri cum illo serpente, idest cum proposito et affectu diabolico continue furandi, pro quo allegorice talis serpens accipitur. Presentim, in eo quod fingit umbram dicti domini Guercii in forma serpentis ita percutere umbram dicti domini Bosii in forma humana existente in umbelico, unde, ut ibi dicit textus, nostra alimentatio primo capitur, hoc est quod embrio in ventre mulieris de eius mestruo sanguine primo nutritur, trahendo illum ad se per umbelicum ad epar, item etiam in eo quod dicit quod ita punctus per vulnus fumabat dictus dominus Bosius et dictus dominus Guercius, ut serpens per os suum, nichil aliud allegorice vult tangere auctor, nisi quod collocutio talium furium in nocte in loquendo et respondendo obscura sicut fumus procedit velata a nocturna tenebra, unde Fulgentius, scribens de Caco centauro fure, de quo dicam in sequenti capitulo, ait.
+
+Inde tangit auctor de ramarro, qui est serpens viridis et ascendit ramos sepium et inde ad alia sepem se iacit, et ideo dicitur ramarrus a ramo, et maxime hoc facit sole existente in signo Leonis, in quo est quedam stella que dicitur Canis a qua dicuntur dies canicularii de quibus dicitur hic in textu, qui in medio mensis Iulii incipiunt.
+
+Post hec auctor inducit hanc umbram Ulixis ad dicendum quomodo post dictum excidium Troye navigavit totum mare Mediterraneum, ita dictum quia protrahitur ab Occeano mari occidentali usque ad medium terre habitabilis versus Orientem et quia medium est etiam inter Africam et Europam, et ambo eius lictora vidit usque in Yspaniam, scilicet litus Europe, et usque in Marroccum litus Africe et omnes eius insulas, inter quas dicit quod venit ad illam insulam que hodie dicitur Schia, que vicina est civitati Gaete, ita per Eneam titulate, ut dicitur hic in textu, eo quod ibi Caeta, eius nutrix, sepulta fuit
+
+In hoc XXVII capitulo auctor, se continuando adhuc ad proxime precedentia, fingit sibi apparuisse in dicta VIIIa bulgia post predictos Ulixem et Diomedem in quadam alia flamma umbram comitis Guidonis de Montefeltro, ad quam comparative reducit ad simile quod tangit Ovidius, De Ibin dicens. Inde auctor recitat dicte umbre statum septem civitatum Romandiole, qui tunc temporis erat: primo videlicet quomodo illi de Polenta, quorum signum armature est quedam aquila duplici diverso colore partita, tenebant tunc, et hodie tenent, civitatem Ravenne et Cervie, tangendo hic in textu de illis pennis alarum extremis que vocantur vanni; item quomodo illi de Ordelaffis tunc tenebant civitatem Forlivii, quorum armatura est medius leo viridis solum cum duabus brachiis anterioribus, que civitas tempore pape Martini quarti diu obsessa fuit per dominum Iohannem de Apia, olim comitem Romandiole pro Ecclesia, tandem ibi dictus comes cum multis aliis Francigenis victus est et positus in conflictu per cives dicte terre Forlivi, sagacitate dicti comitis Guidonis, et hoc tangitur hic in textu dum dicitur de cruentoso muchio, idest cumulo ibi tunc facto de talibus cadaveribus; item quomodo illi de Malatestis, scilicet dominus Malatesta Vetus et Malatestinus eius filius, antiquitus originarii Castri Veruchii districtus Ariminii, et qui occidi fecerunt in eorum carcere quendam nobilem Ariminensem, qui vocabatur Montagna de Parcita, tunc tenebant Ariminum, ubi tyrannice subditos ut mastini mordebant, quod tangit hic textus dum dicit quod faciebant de suis dentibus suchium ibi, idest terrebram seu terrebrum; item quomodo comes Maghinardus de Paganis ex comitibus de Susinana, cuius armatura erat quidam leo azurrus in nido, idest in campo aureo, tunc tenebat civitatem Faventie, iuxta quam labitur Lamonus fluvius, et Ymole, iuxta quam labitur Santernus fluvius alius, et quia dictus Maghinardus in Tuscia ut Guelfus se habebat, et in Romandiola ut Ghibellinus, ideo auctor dicit hic quod mutabat partem ab estate ad iemem; item quomodo civitas Cesene, iuxta quam labitur Savius fluvius, inter tirampnidem et statum Francum tunc erat.
+
+Ideo auctor hic de tribus speciebus animarum tangit diversimode sic cruciatarum: nam circa primam speciem scismatis, scilicet quando est circa ea que sunt fidei, ut dicat et tangat latenter, fingit auctor modo primo se hic invenire umbram perfidi Macomecti, scismatici magni contra nostram veram fidem, de quo ystorice Magister Ystoriarum ita scribit, videlicet quod iste Macomectus instructus fuit a quodam clerico nobili romano qui, cum tempore Bonifatii pape quarti quedam petita et impetrata optinere non valuisset, a fide apostatavit, et ita informavit hunc Macomectum cum quadam columba alba que recipiebat grana de aure ipsius Macomecti, et sic adeo fuit erudita quod quando volebat ipse Macomectus illam ponebat in pubblico os sive rostrum suum ad aurem eius, et sic dicebat quod Spiritus Sanctus alloquebatur et instruebat eum qui, sic pseudopropheta, postea legem dedit Saracenis. Item fingit se ibi invenire umbram Aly, comitis dicti Macomecti, ita minus scissam quia minus fuit eius scisma quam scissura dicti Macomecti.
+
+Tangendo de fratre Dulcino scismatico et patareno hic etiam auctor, quem olim multi viri et mulieres secuti sunt in suis erroribus contra fidem, cuius habitatio erat in certis montibus districtus Novarie qui nunquam capi potuit per inquisitores et alios propter asperitatem dicti loci, nisi quodam anno in quo ita nives ibi invaluerunt, quod oportuit eum se cum sotiis fame reddere et combustus est. Quorum predictorum scisma et aliorum talium circa fidem quantum sit magnum scelus, etiam in Veteri Testamento monstratur in illo Chore et Dathan et Abiron, de quibus legitur Numerii XVI capitulo, quos terra vivos absorbuit, eo quod scismatice contra formam datam per Aron et Moysen circa sacrificia egerunt. Item, ut tangat de secunda alia specie supradicta scismatis qua scinduntur unitates gentium regnorum et personarum, fingit se ibi auctor reperire umbram domini Beltrami de Bornio de Guasconia qui suo scismate ita irritavit regem Iohannem Anglicum contra patrem eius quod ad invicem bellati sunt, et demum mortuus est ipse rex Iohannes, ut fuit Absalon cum David, patre suo bellando, inductus ad hoc, ut dicit auctor hic, per Achitophalem, consiliarem dicti Absalonis, ut scribitur in secundo Regum capitulo XV. Que species scismatis quomodo Deo displiceat etiam apparet in persona Ieroboam qui, dum ivisset ad corrigendum Iudam et Beniamin, scindentes decem tribus Israel, faciendo sibi regem exterum, et comedendo cum eis contra preceptum sibi factum, morsu leonis mortuus est, ut scribitur in Regum capitulo XII.
+
+Item ut tangat de illa specie predicta scismatis que scandalum dicitur, fingit se ibi etiam auctor reperire umbram Petri de Medicina, villa comitatus Bononiensis, convitiatoris magni et maledici, quem etiam inducit ad dicendum sibi ipse auctor quod si reddeat ad videndum planum Lombardie, confinatum per longitudinem a civitate Vercellarum et a Mercabo loco in fauce Padi, quod moneat dominum Guidonem et Angelellum, cives de Fano, de eo quod contingit eis iam, licet videbatur dicere hoc fuisse postea: nam, cum Malatestinus de Malatestis olim dominus civitatis Arimini monoculus aspiraret ad dominium dicte terre Fani sub pretextu contrahendi parentelam cum predictis, convocavit eos secum ad parlamentum apud Catolicam terram quandam inter Fanum et Ariminum, quo colloquio facto, in reditu fecit eos macerari, idest submergi, dictus Malatestinus in mari, tangendo de Neptuno deo maris et de vento vallis Fogare, que est iuxta montem Catigliani inter dictam terram Fani et dictam terram Arimini, qui inde valde periculose spirat contra navigantes, ut hic dicit textus. Item umbram Curionis, olim tribuni romani depulsi per Pompeium de Roma tanquam amici Cesaris, qui in civitate predicta Arimini, dum ibi Cesar applicuisset eundo contra dictum Pompeium, arrengando dixit hec verba, recitata hic in textu per auctorem, scilicet.
+
+In hoc vigesimonono capitulo auctor, dicto de umbra istius Geri del Bello de domo ipsius auctoris, scilicet de Alegheriis, qui Gerius olim mortuus fuit per illos de Sacchettis de Florentia, de cuius morte hoc tempore quo loquitur auctor nundum vindicta facta fuerat, licet inde per non multos annos facta fuerit, et de castro Altefortis olim supradicti domini Beltrami de Bornio, ut dicit textus, procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per XXII miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diversis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparative de epidimiosa et malesana contrata Vallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu, item et de epidimia olim insule Enopie, que postea vocata est Egina a matre Eaci sui regis, que adeo magna fuit ut ibi omnia animalia, usque ad formicas, mortua sunt, ut scribit Ovidius in VII, qui Eacus, eius rex, qui solus evasit postea per intervalla temporis, prece facta Iovi iuxta quandam quercum plenam formicis, dicendo. Item nonne falso et contra veritatem transmutantes se in alterius formam et personam in hoc mundo, ut maxima delicta sic commictentes, possunt dici laborari in morbo furoris et insanie quodam? Nam, sicut furioso homo furens amictit quodammodo suam formam humanam furendo, ut patet in Attamante et Ecuba, de qua statim dicam in sequenti capitulo, et accipit demoniacum, ita huiusmodi falsarii in forma se mutando; quare vide cur auctor fingit in hac bulgia ire in tanta furiositate umbras Mirre et domini Iohannis Schicchi mordendo alios ut follettos, idest ut demones, ut dicit textus in sequenti dicto capitulo, ubi de eis dicam et de sua falsitate.
+
+Veniamus ad secundam dictam partem Cociti in qua auctor fingit puniri animas proditorum sui patrie, ubi fingit primo se reperire umbram domini Bucche de Abbatibus de Florentia qui, incepto bello inter Florentinos et Seneses aput Montem Apertum de quo plene dixi supra in X capitulo, proditorie incidit astam vexilli principalis dicti sui comitis, unde dicti Florentini rupti fuerunt et positi in conflictu per dictos Senenses ibi; que umbra dicti domini Bucche dicit esse ibi umbram domini Bosii de Duara de Cremona qui, pecunia accepta, prodendo regem Manfredum et alios Ghibellinos de sua patria dedit passum gentibus regis Karoli venienti de Francia in Apuliam. Item umbram domini Thesauri de Beccharia de Papia, olim abbatis Vallis Umbrose districtus Florentie ibi decapitati propter quendam eius tractatum proditorie factum contra commune Florentie. Item umbram domini Iohannis de Soldaneriis de Florentia, proditoris olim sue partis Ghibelline de Florentia, ut fuit iste Ganellonus de domo Magantie de quo hic dicitur, proditor Karoli Magni et sue comitive. Item umbram Thebaldelli de Zambraciis de Faventia prodentis dictam eius civitatem una nocte dando eam Bononiensibus. Item umbram comitis Ugolini Gherardeschi de Pisis, olim proditoris dicte sue civitatis in tradendo Lucensibus castrum Asciani et castrum Ripe Fracte. Item umbram domini Rugerii de Ubaldinis, olim archiepiscopi pisani proditoris dicti comitis, ut dicitur in sequenti capitulo, ita rosam in capite a dicta umbra comitis Ugolini, ut dicit hic textus comparative, ut fuit rosum caput Menalippi a Tydeo rege vulnerato ab eo in bello Thebano letaliter quadam indignatione, quia sibi valde erat in omnibus impar, de quo casu sic ait Statius in VIII Thebais loquens in persona dicti Tydei regis morientis.
+
+In hoc XXXIII capitulo auctor, continuando se ad finem precedentis capituli, inducit dictam umbram comitis Ugolini ad narrandum sibi non quomodo proditione dicti Archiepiscopi Rugerii captus fuit et mortuus ipse et Gaddus, Anselmutius, Uguccio et Brigata eius filii fame carcerati in quadam turri Pisis que ex hoc dicitur adhuc Turris famis tanquam factum sibi auctori notorium, sed modum miserabilem eius mortis et dictorum quattuor suorum filiorum puerorum tanquam rem sibi ignotam, incipiendo dicere quomodo per plures menses iam steterant in dicta turri in carcere alimentati: nam viderat ut dicit hic plures lunas in dicta carcere radiare, idest plures cursus lunares quorum quilibet per mensem durat quando una nocte sompniavit ipse comes se videre semper montem sancti Iuliani, positum inter Lucanam civitatem et Pisas, venari unum lupum cum suis pullis a dicto Archiepiscopo ut a domno, idest ut a domino, principaliter et secundario a Gualandis, Sismondis et Lanfranchis nobilibus dicte civitatis Pisarum et occidi cum dictis eius filiis, quod totum in personam sui et dictorum suorum filiorum dicit inde redundasse ut patet hic ad textum, et quomodo dicti sui filii iuvenculi tulerunt suam vitam solum usque ad quartam diem et ipse pater usque ad septimam ita ieiuni. In quo tangit auctor hic quantum ad plus homo completus vivere potest sine alimentatione: nam et tantum tulit David semel vitam ieiuni dolore illius pueri sui filii quem habuit ex Bersabe qui septem diebus egrotavit, et mortuus est VIIa die tandem sue egritudinis et totidem diebus stetit sine cibo et potu ipse David, inde comedit, de quo legitur in II Regum capitulo XII.
+
+In quo passu autor intelligendus est non ut prima facie lictera sonat, cum dissonum esset rationi dicere et credere animam dicti Catonis ad Limbum descendisse et de ipso exisse per mortem Christi et venisse ad hunc locum Purgatorii, cum Augustinus in primo De Civitate Dei improbet talem mortem Catonis occidendo se taliter ratione ibi assignata, ac etiam ex eo quod homicidium perpetravit, item et hominem sine culpa occidit, item et quia tam virum bonum interfecit et per consequens dampnatus rationabiliter esse debet; qua re auctor in hoc passu intelligi debet sub tali allegorica locutione hoc dicere, videlicet ut ipse Cato non ut ipse, sed ut ipsa virtus honestatis in eo hic figurata, ut supra dictum est, per ipsum autorem ante redemptionem Christi in ambage et tenebrositate fuerit, ut in Limbo quasi quodam infernali apud gentiles et paganos et alios infedeles, cum tales per honestatem solum intendebant ad finem amoris honesti, quem dicebant esse solum quod sine utilitate et fructu per se rationabiliter laudandum erat.
+
+Non tamen credendum est quod anima sit ventus, ut Greci iam dixerunt, et ut simulat hic dictus poeta, ex eo quod ore trahentes aerem vivere videamur. Inde auctor, quasi admirative ex eo quod iam per aliquos annos dictus Casella iam mortuus fuerat, fingit se quesisse a dicta eius umbra quomodo sibi erat tanta terra ablata, idest tantum iter, quantum et ipse auctor et ipsa umbra tunc fecerant de uno et eodem loco ad illud quod iter dicta umbra facere debuisset dudum post eius mortem; qui respondit ut in textu habetur, ad notitiam cuius est advertendum sub quo intellectu auctor hunc angelum accipiat primo et secundario. Et dicit quod hic primo allegorice ipsum accipit pro motu angelico illo qui trahit homines de Egypto, idest de servitute peccatorum ad statum penitentie et purgationis per mare, idest per fluctus et amaritudines terrene purgationis et voluptatis, ut tractus fuit populus Israel de servitute pharaonis de Egypto in qua steterat per septuaginta annos, ut in libro Ester, et per mare rubrum, ut in Psalmo hic allegato dicitur. Et, ut tangat quomodo sine directione sancte matris Ecclesie Catholice Romane et eius mandatorum et preceptorum nemo potest ire ad salvationem, cum sit et dicatur mater fidei et religionis dicta Ecclesia, ideo auctor fingit dictam umbram dicere quod ad dictam faucem Tiberis congregantur omnes qui non tendunt versus flumen primum infernale dictum Acherontem. 
+
+Post hec auctor venit ad secundam partem presentis capituli, ubi primo tangit de repentibus rupibus existentibus inter Lericem et Turbiam civitates riparie Ianuensis. Inde, factis suis comparationibus que per se patent, fingit ibi se reperire illam turbam animarum de qua dicit textus, iuxta dictum montem vagando ita extra Purgatorium sive ripas dicti montis Purgatorii. Quas animas dicit esse illorum qui in hoc mundo viventes contempserunt sententias excomunicatorias contra eos latas et interdicta, tamen in fine contriti salvati sunt, et in pena talis contemptus dicit quod ita extra Purgatorium vagantur, sive extra dictas ripas et vagabuntur triginta annis pro omni anno quo vixerunt in tali contemptu et contumacia Ecclesie, accipiendo hic auctor tempus pro anno ut accepit Daniel scribendo in capitulo VII de Antichristo, scilicet quod regnabat Per tempus et tempora et dimidium temporis, quod exponitur Per annum et annos et dimidium anni, et idem de mensibus et diebus talis contumacie intelligatur eadem ratione. 
+
+Ad evidentiorem intelligentiam horum verborum et sequentium in presenti principio huius IIIIti capituli, que auctor continuando se adhuc ad proxime dicta prohemialiter quasi premisit, notandum est quod Thomas in prima parte eius Summe questio LXXVIa, recitat quod Quidam maximus phylosophus nomine Iacobus Syrius posuit in homine esse duas animas numero differentes: animalem scilicet, qua animatur corpus, sanguini immixtam, et aliam spiritualem que rationi ministrat; item etiam quod Plato tenuit in nobis esse tres animas per organa differentes, scilicet vegetativam sive nutritivam in hepate, sensitivam seu concupiscibilem in corde, et intellectivam seu cognoscitivam in cerebro. Item sciendum est etiam ad propositum quod quedam operationes sunt sive virtutes anime que exercentur sine organo et sensu, ut intelligere, velle et ymaginari, et hec sunt in anima ut in subiecto; alie sunt que exercentur per organa corporalia ut visus et auditus, et alie sensuales, et hec sunt in subiecto coniuncto et non in anima sola, unde Phylosophus in suo libro De Somno et Vigilia dicit quod Sentire non est proprium anime neque corporis, sed coniunctim. Modo auctor, ut ostendat quod nedum rationibus predictis, sed etiam experientia dicta oppinio de pluribus animabus falsa sit et reproba, fingit hic ita se ivisse, intentum et fixum ascultando verba dicti spiritus Manfredi quod non perpendit quod sol per quinquaginta gradus processerat ibi comprehendentes tres horas et tertiam partem alterius hore, donec loquutus fuit cum eo, quod non contigisset si sensitiva potentia esset in nobis anima diversa et separata ab intellectiva.
+
+Ad id quod incidenter auctor hic tangit de Castore et Polluce et de Ursis, est advertendum quod, secundum figmenta poetarum, Iupiter in forma cigni concubuit cum Leda, regina et uxor Tindari, regis de Grecia, de quo concubitu dicta Leda concepit unum ovum de quo nati sunt postea duo masculi gemelli, scilicet predicti Castor et Pollux fratres, quos Iupiter translatavit in illud signum celeste, quod inde ab eis dictum est signum Geminorum. Item est etiam advertendum quod dictus Iupiter concubuit cum quadam alia muliere nomine Calistone, ex qua genuit filium quendam nomine Arcadam, quos Iuno, uxor dicti Iovi, irata de tali adulterio mutavit in ursas; Iupiter vero postea eos translatavit in duas constellationes positas in celo iuxta polum Articum nostrum seu plaustrum septentrionale. Modo dicit Virgilius auctori quod si tunc sol ibi fuisset in dicto signo Geminorum, ubi finguntur esse dicti Castor et Polux, ipse autor in dicta sua ammiratione vidisset Zodiacum robechium, idest rotationem Zodiaci circuli adhuc magis vicinari Ursis, idest septentrionali nostre parti que meridiana est ibi (dicitur enim robechium Florentie rota molendini dentata); et quomodo hoc procedat dicit Virgilius quod auctor apud dictum montem Purgatorii tunc existens ymaginetur montem Syon existentem inter civitatem Yerusalem esse super terra iunctum cum dicto monte Purgatorii et collectum ita quod habeant ambo unum orizontem et diversa emisperia, et videbit stratam Phetontis, idest circulum dicti Zodiaci per eum male decursum, ut plene scripsi ad ystoriam supra in Inferno in capitulo XVII, esse ab uno latere Syon, quanto ab altero latere erit dicto alteri monti, et subdit hoc esse consequens tali ratione quia dictus circulus equator seu equinoctialis, qui semper remanet inter solem et vernum, idest inter septentrionem et meridiem, partitur, idest elongatur ab occulis illorum qui essent super dictum montem Purgatorii sub alio emisperio versus partem septentrionalem illius partis mundi que nobis est meridiana, quando olim Ebrei habitantes Ierusalem et hodie illi etiam qui ibi manent ac etiam omnes habitantes in ista nostra quarta habitabili vident eum versus calidam partem, idest versus nostrum meridiem: que omnia ad bene intelligendum requirerent secum inspectionem spere materialis.
+
+Item dicit quomodo in provisionibus suis excedit civitates illas duas grecas, scilicet Athenarum et Lacedemone, a quibus Romani antiquitus habuerunt duodecim tabulas legum et Ius scriptum et non scriptum, subdendo alia que per se satis patent.
+
+In hoc octavo capitulo adhuc auctor, etiam se continuando ad proxime precedentia, volens dicere quomodo tunc ibi erat ultima hora diei, circumloquendo tangit quod naturaliter contingit navigantibus prima die eorum navigationis in tali hora. Nam tunc, ut plurimum recordantur de dimissis amicis ita de recenti, non sine tenero motu amoris et caritatis, adeo quod vellent tunc ita redire sicut abeunt, et hoc est quod dicit hic auctor, scilicet quod talis hora volvit eorum desiderium, idemque dicens etiam contingere peregrinantibus terram, dum, prima die sui itineris, in tali hora audivit procul aliquam squillam, idest aliquam campanulam ad complectorium pulsatam.
+
+Inde dicit auctor quomodo hii duo angeli descenderunt de gremio Marie ita virides et cum capitibus flavis, sed in facie ita lucentes quod visus auctoris deficiebat in eos respiciendo tanquam virtus, subaudi visiva, que ad nimium confunditur - tangens in hoc quod ait Phylosophus in secundo De Anima, dicens quod Excellentia sensibilium corrumpit sensum - dicendo quomodo venerunt et fugaverunt hunc serpentem, ut per se patet in textu; qui, ad licteram sic intelligendo, falsum diceremus, sentiendo has animas separatas et ad Purgatorium ductas orare ne temptatione diabolica vexarentur, cum dicat Thomas in suo Contra Gentiles quod anime in Purgatorio existentes sint in voluntate immutabiles, ac etiam iste auctor idem hoc dicit infra in hoc libro Purgatorii in capitulo XI et in capitulo XXVI, ideoque auctor hic suadet ut lector in hoc passu bene, idest perspicaciter, acuat oculum intellectus, subaudi ad verum, idest ad veram intentionem ipsius auctoris velatam sub allegorico sensu ut a velo, quodammodo allegando quod dicta eius allegorica intentio est ita transparens ut subtile velum quod penetrari intus faciliter potest, quasi velit dicere auctor quod hec que in presenti capitulo figuraliter et mistice narrat, potius sub anagogico sensu, idest spirituali, quam sub tropologico, idest sub morali recitat. Et in hoc venit auctor et eius materiam ampliandam, ut tangit et tractat de effectu orationis, que secundum Ysiderum interpretatur quasi oris ratio. Caput serpentis obervare est initia subgestionis eius aspicere et manu sollicite considerationis a cordis aditu funditus extirpare, quia tamen cum ab initio deprehenditur, percutere calcaneum molitur quia, si suggestione prima non percutit, intentionem decipere in finem tendit, et iam semel cor in intentione corrumpitur, sequentis actionis medietas et terminus ab hoste callido secure possidetur; dicens inter hec auctor quomodo in tali hora vidit in tali loco tres stellas in illo polo, idest in illo septentrionem, elevatas et subrogatas in locum illarum quattuor quas viderat ibi in mane, in quo vult ostendere allegorice quod, licet in principio ascensionis huius montis, quod pro felicitate humana figuraliter ponitur, quattuor virtutes cardinales hominibus ad talem directionem in principio expediant - unde Seneca, De Formula Honestatis, dicit quod hiis virtutibus animus comitatus potest ad honestatem vite accedere, in qua dicta felicitas consistit - tamen in processu necessarium est ut superveniant tres ille theologice virtutes - de quibus Apostolus, Ad Corinthios primo capitulo XIII° ait dicens.
+
+Ultimo tangit de domino Corrado, marchione Malespina, et quomodo communicavit cum omnibus de domo sua civitatem Buose et castrum Duosoli et cetera alia bona que acquisivit in insula Sardinee ex dote cuiusdam eius uxor; et hoc est quod dicit hic auctor de amore quem gessit circa suos, inducendo dictam umbram ultimo predicere sibi eius exilium ante septennium sibi evenire per illa verba quod sol non recumbet in lecto montonis, idest in signo Montonis, septies etc. Nam, sic exul inde existens, refugium per non modicum tempus habuit ad dictos marchiones, maxime ad dictum Moroellum, marchionem de dicta domo, et sic expertus est quod pronunciavit hic sibi dictus spiritus.
+
+Post hec auctor, volens ostendere quomodo vitium superbie, ut genus, in tres species partitur, scilicet in arrogantiam, in appetitum excellentie, et in presumptionem, fingit inter alios spiritus hic se reperisse hos tres spiritus de quibus hic specialiter facit mentionem; primo scilicet umbram domini Umberti comitis de Sancta Flore de Marictima, quam inducit sibi dicere quomodo fuit in dicta prima specie superbie, scilicet in arrogantia, maculatus propter antiquum eius sanguinem et nobilem prosapiam, et propter egregia facta suorum maiorum, ut dicit textus.
+
+Fingit etiam hic auctor per talem scientiam speculativam se primo cognovisse virtutem karitatis et amoris proximi fore oppositum et contrarium huius vitii invidie, quod etiam tangit hic in eo quod fingit sibi obviam has tres voces spirituales volitando occurrisse et protulisse verba ita facienda ad karitatem proximi.
+
+Ultimo fingit se videre ibi auctor umbram domine Sapie, uxor olim domini Cini militis de Pigozo de Senis, que in hac vita existens egit, ut dicit textus, dum Senenses victi fuerunt in campo a Florentinis prope terram Collis de Valdelsa, tangendo ultimo de abusiva credulitate illa dictorum Senensum, qui sperant adhuc scaturiri Senis quendam lacticem, cuius aquam vocant Dianam, et quod per eam ibunt cum navibus ad portum Thalamonis, terre districtus Senarum in marictima, et sic habebunt habilitatem navigandi mare, et per consequens habendi amiraglios et galeas in mari ut alie terre portuales marine.
+
+Item petiit adhuc unde veniebat, cui auctori respondet adhuc etiam reticendo nomen civitatis Florentie et eius fluminis Arni, ut dicit textus, de quo admirante dicto domino Ranerio, spiritus predictus alter arguit merito hoc fecisse, considerata bestiali gente quantum ad mores habitante super dictus flumen Arni a principio sui usque ad finem.
+
+Inde inducit dictam umbram domini Guidonis incidenter auctor ad prenuntiandum quomodo Fulcerius de Calbulo, nepos dicti domini Ranerii, electus erit potestas Florentie, et quomodo ibi trucidabit multos sub pretextu partis Blancorum expulsorum tunc de dicta civitate, ut fecit quasi belva, idest bestia. Item incidenter tangit generaliter de fatuitate invidorum ponentium cor ad res mundanas, in quibus expedit quod sit divietum, idest minoratio, propter consortem, idest propter consotium et participem habendum, de quo apertius dicam in sequenti capitulo. Inde lamentatur dictus spiritus de Romandiola provincia sua, confinata a Marina Adriatica et a monte predicto Appennini et a flumine Reni Bononiensis et a flumine Folie et a flumine Padi, propter eius presentem vitiosam gentem ubi olim erant isti virtuosi viri hic nominati, scilicet dominus Lycius de Valbona de Cesena, dominus Arrigus de Manardis de Bretinorio, dominus Petrus de Traversariis de Ravenna, comes Guido de Carpigna, dominus Faber de Lambertatiis de Bononia, dominus Bernardinus de Fusco de Saventia, nobilissimo animo licet non sanguine, Guido de Prata, Ugolinus de Azone et Federicus Tignosus de Acharisiis de dicta terra Saventie, dicendo etiam quomodo dicti Traversarii et Anastasii de Ravenna hodie extincti sunt, dicendo de Castro Brentinorii et de Castro Bagnacavalli, cuius comites iam defecerunt, et de Castro Caro et Conio et de eorum comitibus, ut dicit textus, tangendo, ut dicit textus hic, etiam de comite Maghinardo de Susinana de Paganis, ultimo de domo sua, quem vocat demonem ratione eius astutie, et de domino Ugolino de Fantolino de Saventia pro Bissino viro, ut hic per se patet.
+
+Et sic ad propositum dicit auctor quod in illo monte erat hora vespertina et hic, in Ytalia subaudi, media nox, et in Yerusalem hora matutinorum si bene inspiciatur, unde bene sequitur quod dicit hic auctor quod tunc in illo monte Purgatorii respiciens versus occidentem in dicta hora vespertina percutiebatur a radiis solis in naso, idest in facie, et per consequens reflexio solis radiantis ibi in vultum lucidum vel speculum quoddam illius alterius angeli quem fingit ibi auctor se reperisse, debebat ipsum auctorem repercutere in faciem, et hoc affirmat tali ratione naturali: sol cum directo iacit deorsum lumen suum et sic cadit directo, ut cadit lapis si proiciatur de suprorso equali iactu, ut comparative dicit hic textus.
+
+Ob hoc cum a sacerdotibus Ytalie redargueretur, agnovit delictum, culpamque cum lacrimis professus, penitentiam egit, et in hoc sibi tempus ascriptum absque regali fastigio patienter implevit; sic igitur merito auctor statum irancundorum in hoc mundo ut fumum describit ab incensione cordis cum suo furore in nobis rationem offuscantem, cum dicat Phylosophus in II° De Anima quod Ira est accensio sanguinis circa cor.
+
+Post hec auctor, ut digressive eius ampliet materiam, inducit umbram Marchi Lumbardi, olim probissimi hominis de curia quam fingit hic se reperisse ad dicendum sibi per modum solutionis causam quare gens in hoc presenti nostro seculo magis solito a virtuosa et recta vita destituta fit et magis vitiis implicata, precipue in cupiditate et avaritia. Et ante tamen tanquam ad hoc veniat, redarguit illos qui talia ascribunt celo, idest celestibus corporibus, et ab eis talia quasi de necessitate evenire putant, et sic liberum arbitrium vestrum removent et iustitiam illam quam meremur bene operando bonum et male operando malum, ut dicit hic textus.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo Lumbardia, rigata a flumine Padi, et marchia Trivisana, rigata a flumine Adice, bonis viris deserte sunt postquam prelati, confuso per Ecclesiam Federico imperatore secundo, imperium occuparunt, faciendo exceptionem, ut dicit textus hic, de his tribus virtuosis viris, scilicet de domino Corrado de Palazzo de Brixia et de Domino Gherardo de Camino de Triviso qui valde gaius miles fuit, idest ilaris et iocundus, et ex hoc dicta umbra prenotat eum a domina Gaia eius filia, ut dicit hic textus inferius; item de domino Guidone de Castello de Rubertis de Regio qui valde fuit purus miles, et sic vulgari gallico in Francia vocatus fuisset simplex, quasi sine plica.
+
+Ad quod ita rendere facit auctor adhuc ipsum Virgilium sub representatione rationis nostre naturalis phylosophice dicendo: omnis forma substantialis separata a materia et cum ea unita specificam virtutem habet in se etc. Forma substantialis, dicit Frater Albertus, est illa que adiunctione sui ad materiam facit quoddam esse essentiale, ut ignitas. Forma vero accidentalis est illa que adiunctione sui ad materiam non facit quid, sed quale, ut albedo. Alii dicunt formam substantialem esse que dat esse simpliciter et per eius adventum dicitur aliquid generari et per eius recessum corrumpi; accidentalis autem forma non dat esse simpliciter sed esse tale ut in calore qui non dat esse simpliciter, sed esse tale ut sic. Si autem procedit ad actum mortaliter, et e contra si in bona quis procedit et ad oblectamentum venit, incipit merere, et ecce principium merendi huius secunde nostre voluntatis de quo subditur hic in textu, et de qua Phylosophus in libro Perihermeneias tangit dum ibi dicit quod dicte prime nostre notitie primi nostri simplices intellectus qui fiunt in anima et dicuntur primi ad dirictam compositorum, qui secundi dicuntur eo quod ex primis simplicibus componuntur, ut ecce dum primo aprehendo hominem simpliciter, secundo componendo ipsum esse animal. Et concludendo dicit inde Virgilius quod, licet ad dictam istam secundam naturam oblectatoriam voluntatem quelibet alia, subaudi voluntas bona, vel non aggregetur, non tamen necessitamur appetitive ad sequendum eas, cum innata sit nobis consiliativa virtus, idest ratio humana, que habet nostram voluntatem si bona est suadere et si mala fugare. 
+
+Post hec auctor primo querit ab hoc spiritu referente quis fuit, secundo quare ipse solus ibi illa recitat: ad primum respondendo dicit quomodo fuit Ugo Ciapetta, Parisiensis civis, filius cuiusdam becarii et radix, idest principium, male plante, idest presentis tertie genologie regum Francorum, que adugiat, idest adumbrat, partem Christianorum, ut dicit textus hic. Circa quod prenotandum est quod regnum Francie primo cepit in persona Faramundi comitis, a quo descenderunt XXVII reges, et dicta est prima genologia Francorum regum predictorum, qua deficiente, venit secunda, que cepit in persona Pipini, patris Karuli Magni, in qua fuerunt XV reges, quorum ultimus fuit Ludovicus, filius Loctarii; quo Ludovico mortuo, Franchi volentes eligere in regem quendam fratrem dicti Lotarii deditum in vita religiosa et solitaria, ut tangit hic textus dum dicit de pannis bigis eius quia differebant. Et distulit astutia inde et potentia eius Ugonis Ciapette, iam existentis mariscalchi Parisiensis in anno domini VIIIIcLXXXX, eligerunt in eorum regem Robertum filum maiorem dicti Ugonis Ciapette, et sic in eo orta est tertia genologia dictorum regum, quorum prava opera in processu facta recitando maxime post magnam dotem provincialem, de qua dicam infra in Paradiso in capitulo VI in fine, ut dicit hic textus, dicit dicta umbra quomodo dicti eius descendentes usurpaverunt territorium Punti et Normandie et Guasconie; inde quomodo Karolus, rex Sicilie creatus ab Urbano papa, venit in Ytaliam et decapitari fecit Corradinum, ut de hoc plene scripsi in capitulo XXVIII Inferni; inde venenari fecit sanctum Thomam de Aquino in abbatia Fosse Nove in Campanea, ubi hodie eius corpus iacet, et hoc fecit timendo ne ad papatum veniret.
+
+Sic itaque fingit hic auctor umbram Statii poete Tolosani apparuisse eis ibi et dixisse ut habetur in textu. Post hec notandum est quod, secundum quod scribit Fulgentius, greci vates antiqui, sicut finxerunt tres sorores ut tres furias infernales deservire Plutoni regi infernali, scilicet Megeram, Tesifonem et Alecto, de quibus plene dixi supra in Inferno in capitulo VIIII, ita attribuerunt ei tres alias sorores ut tria fata, quarum prima dicitur Cloto, de qua hic auctor facit mentionem, secunda dicitur Lachesis, de qua mentionem facit auctor etiam infra in XXV capitulo, tertia dicitur Antropos, de qua mentionem fecit etiam supra in Inferno in capitulo penultimo; Cloto enim dicitur evocatio, Lachesis sors, Antropos sine ordine, hoc sentire volentes quod prima sit nativitatis nostre, secunda vite sors quemadmodum quis iuvere possit, tertia mortis conditio que sine lege venit, et ex hoc attribuitur in officium dicte Cloto collum deferre et in eo ponere debitam quantitatem lini, que Florentie dicitur conocchia, ut hic in textu dicitur Lachesis filare, idest producere vitam nostram, Antropos rumpere quod filatum est, idest finem imponere vite, unde dicitur Cloto collum baiulat, net Lachesis, Antropos occat, quasi includantur forte tres dispositiones nostri animati corporis ut prima ducat nos de non esse ad esse, secunda ut per illud esse temporaliter nos trahat, tertia ut nos ducat de tali esse ad non esse. Et secundum hoc loquitur hic textus dicendo quomodo illa que die et nocte filat, scilicet dicta Lachesis, nundum traxerat in auctore totum sibi impositum linum a dicta Cloto, idest nondum dispositio fatalis temporis et vite corporalis eius finierat illud, et sic adhuc ibi corporaliter vivus erat.
+
+Inde auctor inducit dictam umbram ad respondendum Virgilio unde processit premissus tremor illius montis Purgatorii, et antequam dicat unde processerit, arguere volendo quod illud non ex naturali terremotu fuerit, tangit de natura illius loci, ut dicit textus, circa quod apertius scire volendo evidentialiter prenotandum est quod aspera lune infra in mundo hoc sive in intermedio tali prima materia rudis et confusa a divina virtute partita est in quattuor elementa gradatim per quattuor stationes, prima quarum superior que ether vocatur et igitur attributa est purus aer.
+
+Modo igitur concludendo dicit auctor in persona Statii quod a porta Purgatorii supra premissa talia non fiunt, cum fingat illam superiorem partem dicti eius motis esse in dicta prima etherea regione aeris.
+
+Est enim advertendum quod dicta Iocasta in vita sua infortunia multa tulit: nam prima eius tristitia fuit quia vidit Layum eius virum regem Thebarum primo occidi in bello ab Edipo filio ipsius Lay et ipsius Iocaste ignorando se fore filium predictorum et quod Forbas, rex quidam, fuisse eius pater non verus, sed putativus sive adoptivus; nam dictus Forbas, carens filiis, adoptavit hunc Edipum transmissum a dicta eius matre, de preceptu dicti eius viri habito per presagia quod debebat eum occidere ad quoddam nemus ubi eum occidi facere debebat; tamen pietate materna ibi vivus remansit, qui, ut pulcerrimus infans sic repertus ibi presentatus per eius gentem fuit dicto Forbe. Secunda eius tristitia fuit dum ignoranter accepto dicto Edipo in virum, et ex eo habitis pluribus filiis, recognovit una die ipsum esse eius filium per stigmata que impressit dicta Iocasta dicto Edipo dum transmisit eum, ita ut dictum est in plantis pedum. Tertia eius tristitia fuit quando dictus Edipus eius vir et filius, cognito patricidio quod fecerat et tali nephario suo coniugio, dolore se cecavit.
+
+In hoc XXIII capitulo Purgatorii, premisso prohemio suo quod per se satis patet, auctor, continuando se ad proxime supradicta, describendo penam quam dicit animas pati in Purgatorio propter peccatum gule in fame et siti, fingit se hic nunc vidisse has umbras ita macilentas et in occulis obscuras et cavas etiam, ut dicit textus, quod forte posset reduci allegorice etiam ad illos homines qui in hoc mundo viventes in satisfationem huius vitii gule cum abstinentiis et ieiuniis, quasi se purgando simili modo extenuati apparent. 
+
+Item dicit dicta umbra quomodo domina Nella eius uxor liberavit eum Foresium, ut patet in textu, ab aliis locis Purgatorii, commendando eam de pudicitia et honestate et abominando dissolutas mulieres alias florentinas et inverecundas magis quam sint femine Barbagie, ut dicit textus hic, contrate cuiusdam insule Sardinee, que seminude vadunt, et ex hoc prenunciat evenire iuditium de proximo dictis dominabus florentinis, ut vere postea evenit, si bene consideretur. Alia que sequuntur in hoc capitulo per se satis possunt intelligi.
+
+In hoc XXIIII capitulo auctor, se continuando ad proxime supradicta, inducit adhuc dictam umbram Foresii ad dicendum sibi de Piccarda eius sorore quomodo non habuit suo tempore in pulcritudine et bonitate parem, et quomodo ut virgo proba nunc in alto Olimpo triumphat leta cum corona, que dicitur aureola debita virginibus in celo.
+
+Subsequenter auctor, ut ostendat quomodo quilibet scribens poetice latine vel vulgariter debet primo moveri non simpliciter a se ipso sed ab illa punctali instigatione interius nos ad talia incitante, quam Yeronimus in prohemio Biblie vocat energiam, Statius vero in principio sui Thebaidos vocat eam oestrum, Gualfredum in eius Poetria eam vocat intrinsecam lineam cordis.
+
+Exorditur enim hic auctor quomodo tunc eius iter nolebat storpium, idest imbrigamentum, cum tunc iam de XII horis in illo loco ubi erat, VIII processerant per illa verba, scilicet quod sol existens in signo Arietis transiverat in circulum meridianum dividentem dictas XII horas diurnas per medium in equinotiali tempore, ut tunc erat secundum fictionem auctoris eius, et quod etiam iam ibi processerat per unum signum comprendens duas horas, et sic bene sequitur quod signum Thauri, quod sequitur dictum signum Arietis, erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano in illo emisperio et in isto nostro signum Scorpionis directe oppositum dicto signo Thauri per consequens esse debebat in medio noctis, ut dicit hic etiam textus. Inde querit auctor a Virgilio quomodo anime predictarum gulosorum ibi in Purgatorio macrefieri ita possunt, ut viderat cum sint spiritus incorporei, et sic non est opus eis alimentatione, cui Virgilius respondendo implicite primo sic dicit si ipse consideret quomodo Meleager extenuatus devenit, quod durum erat sibi fieri guizzum, idest liquidum. Est enim circa hoc notandum quod, prout scribit Ovidius in VIII, Dyana dea, indignata contra Oeneum, regem Callidonie eius contemptorem, misit in dictam eius contratam aprum quendam vastantem omnia, quem demum dictus Meleager occidit, et caput eius tradidit Atalanti virgini quam diligebat ut procus eius; tamen Flexipus et Toxipus, fratres et avunculi dicti Meleagri, dictum caput apri abstulerunt per vim, inscio dicto Meleagro, dicte Atalanti invidia quadam, ex quo ipse Meleager illos ambos occidit.
+
+Hiis dictis, veniamus ad tertiam partem, quam ut lenius valeam et explicite exponere, et ut perspicaciter intelligatur per hunc modum, procedam primo querendo quid sit anima intellectiva et rationalis, de qua hic nunc tractatur, secundo unde in nos veniat, tertio quando in nobis infunditur, quarto quomodo se habet cum vegetativa anima et sensitiva, quinto ubi in nobis localiter residet, sexto quomodo se habet separata a corpore. Ad tertium, quando scilicet hoc faciat Deus ipse, dicit hic auctor in persona Statii cur articulatum est cerebrum in ipso feto humano, unde nostri theologi dicunt quod in instanti in conceptione Christi ipse Deus perfectus homo fuit et statim anima rationalis infusa fuit in eum tum propter infinitam virtutem agentis, scilicet Spiritus Sancti, tum quia incongruum fuisset filium Dei corpus suppressisse non formatum. In aliis autem hominibus non infunditur dicta anima nisi organato embrione et plene habilitato ad ipsam animam recipiendam, ut Augustinus, in libro Questionum recitatus in quodam Decreto inquit. 
+
+Ultimo dicit auctor quomodo ultima plaga sculpta et facta a spata angeli in introitu Purgatorii sibi et aliis animis in fronte, idest ultimum mortale peccatum, scilicet luxurie, cum tali medicinali igne purgatorio summitur et solidatur.
+
+Item fingit auctor se ibi etiam reperire umbram Raynaldi Danielis de Provincia, olim summi inventoris in rima provinciali adeo quod superavit Gherardum de Limosi et fratrem Guictonem de Aretio, ut dicit in textu, cum quo loquitur et ille secum, ut per se patet.
+
+Hic autem ignis, etsi eternus non sit, tamen miro modo gravis est; excedit enim omnem penam quam unquam aliquis passus est in hac vita. Nunquam in carne inventa est tanta pena, licet mirabilia tormenta martires passi sint. Studeat ergo quisque ita corrigere delicta, ut post mortem non oporteat hanc penam pati.
+
+Post hec auctor dicitur, curso toto loco Purgatorii, idest completo eius tractatu, fingit se dirigi ad Paradisum terrestrem per illum cherubinum quem Deus collocavit post peccatum Ade olim ante introitum dicti Paradisi, de quo dicitur Genesis III capitulo, et in tali eius ascensu, facta nocte, respexisse ad stellas et in eas ruminasse et obdormisse et sompniasse in hora matutinali, qua primo tunc in illo monte stella Veneris vocata Citharea a Cithareo insula unde dicta Venus orta, dicitur se vidisse Liam hic, ut dicit textus, et exercere manus ad flores. Item notandum est quod in Decretis scriptum reperitur quod quarta pars noctis, que vicina est diei, dicitur antelucanum, quare vide cur auctor hic dicat sic de splendoribus antelucanis.
+Fuit enim in iuvenctute sua virago quasi, adeo quod cum Henrico imperatore IIII bellum habuit et victoriam pro Ecclesia defensanda romana et cum Longobardis et Normannis et cum Gottofredo duce Spolentino et regnum Apulie recuperavit dicte Ecclesie; inde ut activa domina et magnificentia clara multa monasteria fecit et doctavit, et ultimo totum suum patrimonium reliquit Ecclesie Sancti Petri, unde etiam hodie dicitur patrimonium Sancti Petri. Nec non fingit se auctor hic etiam duci per ipsam Mateldam per hunc Paradisum et ipsum sibi ostendi per eam: ex qua fictione nichil aliud auctor nunc in persona sua vult ostendere tropologice, idest moraliter, nisi quod homo in hoc mundo post mundatam vitam, et purgatam a vitiis, volens virtuosa operando procedere ad activam vitam hoc facere debet, scilicet referre se ad vitam et mores alicuius persone nunc vel olim nobilis et famose in dicta activa vita, ut fuit hec Matelda, et mores et vitam talis persone sic electe sequendo, ut nunc auctor se fingit fecisse hic de hac predicta Matelda, videbit et cognoscet amenitatem huius Paradisi terrestris, hoc est videbit et cognoscet felicitatem et beatitudinem terrenam, idest humanam nostram in hoc mundo, que in hoc Paradiso figuratur, qui pro statu perfecto virtuoso nostro in hac vita ponitur secundum unum significatum, ut inferius dicam; quam operationem virtuosam dicte active vite figurat hic auctor in collectione florum facta hic per hanc umbram dicte Matelde.
+
+Inde adhuc auctor prosequitur ad ostendendum qui fuerunt alii preter dictos Evangelistas scribe Novi Testamenti, in eo quod fingit se vidisse hos duos senes hic subsequenter; unum cum una spata, alium in habitu medici: senex cum spata figuratur pro Paulo, Qui scripsit, ut dicit idem Yeronimus in preallegato libro Prologo Bibie, ad septem Ecclesias per suas Epistulas septem et octavam ad Hebreos. Nam talem visionem habuit dictus Iohannes dormiendo in cena super pectore Domini, unde, ut ait Ysiderus, Apocalipsim scripsit, quam dedit illi Deus eo tempore quo Evangelii predicatione in insula Pathomos traditur alligatus, et revelatio interpretatur eorum que abscondita erant modo quia prefati Veteres et Novi scriptores Veteris et Novi Testamenti triumpharunt et victoriosi fuerunt et optinuerunt contra hereticorum scripta prophana in fide que sub coloratione alba hic accipitur et spe que sub viridi et in karitate que sub rubea. Ideo auctor primum ordinem, idest dictos seniores, finxit sub mistico sensu coronatos floribus, idest liliis albis, secundum scilicet dictos Evangelistas frondibus viridentibus, et hos alios septem ultimos rosis et aliis floribus rubeis. Alia per se patent.
+
+Igitur ad propositum volens auctor, continuando se ad proxime precedentia, ulterius procedendo hic ostendere quomodo theologica Sancta Scriptura mediantibus institutis dictorum conciliorum et scriptis prefatorum sanctorum instituta, et firmata dicta nova Ecclesia Christi in eam venit et descendit et cum ea instituta est, fingit hanc Beatricem, figurantem in toto hac poemate dictam theologiam, in dictum misticum currum ita descendisse de celo reportantem dictam Ecclesiam in nube quadam floribus, ut dicit textus, stipata, accipiendo hos flores pro scriptis et voluminibus dictorum sanctorum, et dictos angelos proicientes eos flores pro cherubinorum angelorum virtutibus qui precellunt alios in sapientiam et scientiam. Hiis ita premissis, videamus quid auctor sub velame allegorico voluerit hic dicere et in sequenti capitulo de se et de ista Beatrice ita ipsum reprehendente; et puto ipsum in hoc presuponere voluisse, videlicet quod iam in sua pueritia, idest in sua prima etate et impubescentia, de facto se dedisse studio illius partis theologie que respicit vetus Testamentum, quo studio dicte prime partis peracto simul cum dicta eius prima etate, et adveniente secunda, scilicet adolescentia seu pubertate incipiente, incohato XV anno, dum debuisset procedere ulterius ad secundam partem dicte theologie, verum ad ea que sunt novi Testamenti, ut ad nobiliora et salubriora, destitit, et dedit se studio poesie et camenis et oblectamentis vanis poetarum et aliis mundanis et infructuosis scientiis, Transferendo se in aliena castra non tanquam explorator, ut dicit Seneca in IIa Epistula ad Lucilium se fecisse, sed ut transfuga: quod tangit hic auctor dum dicit primo quomodo in ista apparitione Beatricis occulte cognovit eam sine amminiculo sui visus, licet eius spiritus iam tanto stetisset, quod ad presentiam eius Beatricis non foret stupore affrantus, idest attritus, et dum subdit de alta virtute ipsius Beatricis, a qua dicit quod transfixus fuit antequam foret extra pueritiam, item dum subdit inferius ipsam Beatricem dicere quomodo cum suis occulis iuvenibus sustinuit eum longo tempore, tamen dum fuit in solio, idest in introitu sue secunde etatis, dicta Beatrix accipiendo eius secundam etatem pro sua secunda dicta parte novi Testamenti, in qua virtuosior et carior in pulcritudine facta erat, minus fuit sibi grata, elevata de carne ad spiritum. Ad propositum igitur, premisso quod superius iam scripsi per Macrobium, scilicet quod quattuor sunt generea virtutum nam sunt politice, sunt purgatorie, de quibus potest dici sermo fuisse hucusque in hoc libro Purgatorii - sunt tertie que dicuntur animi iam purgati et ab omne aspergine vitii iam detersi, quarum est cupiditates non reprimere, sed penitus oblivisci, ex quo patet per se cur auctor hoc flumen Letheum hic fingat; sunt et quarte exemplarie, de quibus statim dicam in capitulo sequenti - auctor in sua persona ut in prima etiam cuiuslibet alterius iam purgati a vitiis et peccatis in hoc mundo mediantibus dictis virtutibus purgatoriis, volens ad dictas tertias virtutes ulterius modo devenire, non sufficiendo sibi hucusque deplorasse eius male acta commissa per eum in faciendo, sed etiam ea que commisit in omictendo.
+
+In manus tuas commendo spiritum meum, redimisti me, Domine Deus veritatis, odisti servantes vanitates supervacue; ego autem in Domino speravi, exultabor et letabor in misericordia tua quoniam respexisti humilitatem meam, salvasti de necessitatibus animam meam, nec conclusisti me in manibus inimici; statuisti in loco spatioso pedes meos, que verba hucusque si David finisset in hoc ficto cantu auctoris non proprie protulissent ad mitigationem impetrandam si bene inspiciantur.
+
+Hee sunt que infructuosis spinis uberem fructicibus rationis segentem necant hominum que mentes assuefaciunt morbo, non liberant. Igitur ite, o syrene, usque in exitium; per que verba satis potest fieri concludendo in fine isto huius capituli.
+
+Et sic ad propositum, ubi dicit hic dicta Beatrix, ut dicta theologia, de eius carne sepulta, intelligere debemus de dicta prima eius parte dicti veteris Testamenti quasi defecta hodie, in quantum carnalia tractabat et promictebat et temporalia, at nunc in novo testamento spiritualia promictuntur. Item tangit de vento Affrico spirante de terra et contrata Getulie in occidentali parte Africe ubi iam Iarba rex regnavit, ut dicit hic textus.
+
+Igitur ad propositum: in quantum hee virtutes considerentur in suo abstracto, et a mente et gratia divina mediantibus corporibus celestibus infundi in nobis possunt, quia ut stelle dici fore in celo, et ex hoc Ovidius, in I, virtutem dicte iustitie vocat Astream, ac iste auctor, etiam dum finxit eas ut stellas supra in capitulo I huius Purgatorii et in capitulo VIII; in quantum vero considerentur pro effectibus suis hic inferius possunt quasi dici nimphe, idest virgines, in virtute ita superantes humanitatem, ut quasi dee quedam in hoc mundo reputate sint. Ex quo duplici respectu Dyana virgo talis in celo stella luna dicta est, et hic in terra nimpha, licet poete olim ut plurimum nimphas acceperint pro limphis, idest pro aquis fluvialibus et fontanis.
+
+Ultimo dicit quomodo, gratia dictarum trium virtutum theologicarum, vidit risum in ore Beatricis ut secundum eius pulcritudinem adeo splendidum et venustum ut nullus poeta in parnaso bibens de eius citerna, idest de eius fonte Elicona, vix posset enarrare.
+
+Inde facit aliam comparationem de renovatione nostrarum plantarum que fit in medio Martii dum sol est in signo Arietis, quod signum sequitur secundum cursum novi celi signum Piscium, quod auctor sub nomine illius piscis qui dicitur lasca hic designat, et hoc antequam sol iungat suos cursores equos sub alia stella, idest sub alio signo Zodiaci. Attribuunt enim poete ipsi soli et eius quadrige quattuor equos, quorum primus dicitur Eous, idest rubicundus, cum tali colore sol primo surgat, secundus Acreon, idest splendens, ut enim tertia hora lucidior suis momentis, tertius Lampas, eo quod ardentior in meridie ferveat, quartus Phylogeus, idest amans terram, quod in ultima parte diei contingit. Item et comparative tangit quod scribit Ovidius in I hic auctor, quomodo scilicet Iupiter iacuit cum quadam nimpha nomine Io, ex quo Iuno eam transmutavit in vaccam, et eam dedit in custodiam Argo habenti centum occulos, quam volens ab eo liberare de mandato ipsius Iovis, Mercurius adivit dictum Argum et coram eo cepit sonare dulcissime cum sua quadam fistula, et querente dicto Argo unde illam habuerat, dictus Mercurius cepit dicere quomodo quedam nimpha alia de Ortigia, nomine Siringa, iam adamata fuit a quodam Deo vocato Pan, quem fugiens dicta Siringa, veniens ad flumen Ladonis, non valens illud transire, conversa est in arundinem, de cuius calamis dixit Mercurius se habuisse dictam fistulam, in qua tali recitatione dictus Argus incepit soporare et claudere occulos in sompnum, tuncque Mercurius occidit eum et dictam Io liberavit.
+
+Ex quibus verbis propheticis satis potest colligi dicta intentio auctoris in hac ultima parte huius capituli.
+
+Tamen, concludit Beatrix, quod quisque de hoc culpabilis sciat quod vindicta Dei non timet suppas, in hoc tangens auctor de quadam superstitiosa re que fit in non modicis locis, et precipue Florentie, videlicet ut actinentes et propinqui alicuius occisi custodiant novem diebus eius sepulcrum ne aliquis suppa comedatur super eo per partem adversam infra illud tempus, aliter creditur nunquam vindictam de tali homicidio fieri debere, et quod dicta aquila de qua dictum est in precedenti capitulo, idest monarchia mundi, non erit ita semper sine herede, idest sine principe, ymo pronosticando dicit quod quidam dux, quod vocabulum tres lictere important hee, scilicet monosillaba, D, que pro numero quingenteno ponitur, et V, que pro quinque, et X, que pro decem.
+
+In quo appetitu comodi mensuram posuit Deus ut que appetenda essent et quando et quomodo homo appeteret, sed quia primus homo comodum appetiit ultra mensura, scilicet esse sicut Deus, iusti appetitum deseruit, et in hoc peccavit, quia iustitiam deseruit, non quia comodum appetit, sed quia appetivit comodum ultra mensura, cum iustitia sit mensura in appetitu comodi, et sic fuit peccatum primi hominis desertio iustitie quam Apostolus vocat inobedientiam.
+
+Inde textualiter auctor fingit Beatricem dicere quomodo doctrina et scole sacre theologie superant omnes alias.
+
+Super hac rubrica huius sequentis tertii libri Comedie huius auctoris, in qua premictit se dicturum de Paradiso, queramus, antequam veniamus ad textum, de quo Paradiso sentiat, et dico quod de duplici seu mistico Paradiso. Nam, interdum scribendo sentiet de vero et essentiali Paradiso celesti dum scribet de numero et ordine celorum et planetarum et fixarum stellarum et de beatitudine angelorum et sanctarum animarum, interdum de anagogico seu spirituali Paradiso sentiet dum scribet et finget se mortalem ita elevari in celum corporaliter, ut statim in sequenti I° capitulo dicet. 
+
+Hac sic prima parte presentis capitula expedita, veniamus ad secundam, in cuius principio auctor facit quoddam suum preambulum ad ea que statim hic infra sequuntur de sole oriente in puncto equinotiali, ita in illo alio Emisperio ubi se tunc fingit fuisse, dicendo scilicet quomodo lucerna mundis, idest Sol, nobis mortalibus surgit, idest oritur per diversas fauces, idest per diversa vada et plagas, seu zonas orientales. Nam in alia oritur in solstitio Capricorni yemali, et in alia in solstitio Cancri estivo, et in alia in medio eorum, scilicet in equinotiali, et idem dici posset de duodecim signis Zodiaci ut de duodecim talibus faucibus. Tamen dicit quod ab illa fauce de predicitis faucibus que quattuor circulos iungit, idest conglutinat (scilicet equinoctialem Zodiacum, Orizontem et Colurum) cum tribus crucibus, cum meliore cursu et stella, idest constellatione vel signo coniunctus, sol oritur et perfectius ceram, idest preiacentem materiam inferiorem imprimit, idest infundit suam virtutem in eius ascendente tali. Preter hos duo sunt circuli Coluri, quibus nomen dedit imperfecta concursio: ambientes septemtrionalem verticem, atque inde in diversa diffusi, et se in summo intersecant, et dictos quinque parallelos in quaternas partes equaliter dividunt, quorum unus dicitur esse Galassia, que circulus lacteus dicitur; item etiam alius circulus, dictus Zodiacus et Signifer, eo quod duodecim signa differt; item est Orizon qui dicitur designatus terminus celi, qui super terram videtur quasi quodam circulo; item est meridianus circulus quem sol, cum super hominum verticem venit, ipsum diem medium efficiendo designat. Nunc igitur ad propositum: sole oriente et occidente in principio Arietis et Libre, dicti quattuor circuli, scilicet equinoctiales, Orizon, Zodiacus et Colurus tres cruces faciunt; nam in eo puncto dictus circulus Colurus intersecat dictum circulum equinoctialem et Zodiacum, ex quibus tribus circulis restant tres cruces; sed cum idem Colurus distinguens equinoctia cedit et idem cum Orizonte, ut est tamen temporis, tunc ex dictis quattuor circulis non proveniunt nisi tres cruces tantum, eo quod dictus circulus Colurus et dictus circulus Orizontis funguntur tunc vice unius circuli tamen.
+
+Modo post hec auctor, continuando se ad finem precedentis ultimi capituli Purgatorii, ubi finxit se remansisse cum Beatrice ita in vita activa perfectum quod ad stellas et ad celum, idest ad vitam contemplativam, amodo ascendere poterat, fingit nunc, hic procedendo, quod ita stando in dicta summitate et cacumen dicti montis Purgatorii et Paradisi terrestri, orto ibi in alio illo emisperio iam sole in dicto orientali puncto equinoctiali, de quo modo hic supra dictum est, ipsa Beatris se volvit ad solem, illum intuendo fixe ut aquila in eius radios, ut dicitur hic in textu.
+
+Inde sequitur Beatrix quomodo in hoc alte creature, idest phylosophantes, vident orma, idest vestigia Dei finis nostri, ad quem finem facta est talis norma pertacta, idest dictus instinctus, subdendo inde Beatrix quomodo in dicto instinctu, ut in quodam ordine rerum, sunt acclines, idest inclinabiles, cuncte nature, naturate subaudi. Est enim natura naturans ipse Deus, et de hac nichil hic; est et natura naturata que dicitur quedam vis insita rebus similia de similibus procreans. Item dicitur etiam natura dictus instinctus ex sensualitate proveniens ad appetendum vel procreandum et educandum, qui etiam dum provenit ex ratione dicitur naturalis equitas seu fas.
+
+Et ut tales vulgares ita moniti desistant ab ulterius procedendo, hic arguit auctor quod nunquam talis aqua, idest talis materia decursa fuit poetando de Paradiso celesti nisi per ipsum nunc hic, ad quod ut ventus spirat sibi Minerva, dea artis et rationis, et ita ethimologizat eam Ysiderus dicendo quod Dicitur Minerva quasi munus artium et inventrix multorum ingeniorum, et ideo dicitur de capite Iovis manasse, eo quod sensus sapientis et ingeniosi, qui omnia invenit, in capite est. Item dicit quod Appollo eum ut nauta ducit, idest virtus intellectiva et speculativa eum elevat. Item quod etiam novem Muse, idest novem virtutes et scientie modulandi poetice, dirigunt eum ad polum et sibi eum demostrant, ut magnes, seu calamita cum acu, monstrat eum nautis; in quo polo est quedam stella fixa dicta Tramontana pro capite steli; et circa eum sunt, ut dicit Ptolomeus in suo Almagesto, due constellationes, quarum una vocatur Ursa Maior, altera Ursa Minor, eo quod poete finxerunt Callistonem mutatam per Iunonem in ursam propter adulterium comissum per eam cum Iove eius viro, et Archadem eius filium in aliam Ursam natum ex dicto adulterio, quam matrem et filium Iuppiter traslatavit in dictas duas constellationes.
+
+Nam, sicut vomer aperit terram, et prora navis aquam, ita intelligentia nostra aperit licteram ad id quod includit; et sic de una allegoria habita clauditur ad aliam, nisi iterum aperiatur ut aqua in puppa navis, addendo quod illi gloriosi Greci qui associaverunt Iasonem ad terram Colchi ad vellum aureum acquirendum, scilicet Hercules, Thelamon, Castor, Pollux, Nestor et alii, non magis fuerunt mirati videndo dictum Iasonem arare et seminare dentes draconis custodientis dictum vellum: de qua ystoria vide quod scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, ut stupidi erunt dicti theologi; et hec pro dicta prima parte premissa huius capituli.
+
+Post hec auctor fingit se elevari cum Beatrice, ut dicit hic textus, ad celum et speram lunarem et ingredi corpus ipsius planete lune, unde ammirative arguit quod si corporaliter ita ingressus est illud corpus, contra naturam fuit, secundum Phylosophum in IIII Physicorum dicentem quod duo corpora non possunt esse in eodem loco simul. Nam granum frumenti non potest repere, idest subintrare, aliud granum illo solido remanente, et hoc tangit hic auctor dicendo quod una dimensio in tali suo ingressu passa fuit alteram.
+
+Post hec, ad id quod sequitur prenotandum est quod certa corpora dicuntur diafana, idest transparentia et sic rara, ut celi et aer; quedam opaca et sic densa ut terra; et alia solida corpora. Modo fingit auctor se petisse a Beatrice de apprehensione nigredinis illius que apparet in luna, quam fabulose simplices dicunt esse animam Cayn in hoc mundo, fingens ante responsionem deridere eum dictam Beatricem dicendo, si opinio vulgarium in hoc mundo errat, ubi clavis sensus visui, que est ratio rei vise, non certificat eos propter distantiam et remotionem, ut est in casu nostru de ipsa luna, quomodo amodo non deberet de hoc mirari ipse auctor cum nunc sit in ipso corpore lune cum sensu visivo suo et ratione valente ipsum in eum certificare.
+
+Et dubitando ita querit, unde dicit ei Beatrix quod dicat quid ipse auctor de hoc sentit; cui auctor respondet quod credit quod raritas et densitas sit causa illius nigredinis et aliarum diversitatum apparentium in aliis corporibus celestis; quam oppinionem ut eroneam improbando Beatrix, sic arguit contra ipsum auctorem, dicendo primo quomodo octava spera seu celum stelliferum, quod Scriptura Sacra vocat firmamentum demonstrat, ut scribitur in Alchibicio et per Ptolomeum in suo Quadripartito, nobis hic inferius in se habere stellas diversas et varias, tam in maioritate et minoritate quam in colore et luciditate, ut patet ad sensum. Et idem est in septem planetis erraticis: nam videmus stellam Mercuri parvam, lunam et solem magnas stellas, Venerem lucidissimam, Martem rubeum, Iovem albentem; modo, si hanc talem varietatem et discrepantiam raritatis et densitas inducerent, sequeretur quod unica tamen, idest tantummodo operativa et effectiva virtus foret in dictis omnibus superioribus corporibus distributa plus et minus singulariter in eis, et sic per consequens virtutes et influentie dictarum stellarum, que esse debent fructus specifici principiorum formalium, non essent diverse, ut expediunt esse ad formam et ordinem universi, sed essent solum unice operationis et effectus, et sic omnia dicta principia formalia, preter unum, destructa remanerent, ut dicitur hic in textu.
+
+Adhuc etiam sic arguit ipsa Beatrix si non in totum sed in partem dicta raritas perforaret dictum corpus lunare, a termino et meta densitatis resplenderet et refundaretur lumen solis ut a plumbo celanti vitrum color in speculo; et si vis tu, auctor subdit Beatricem replicare, quod ibi radius tetrus, idest umbratus, se reddat propter distantiam loci, inducit in hoc solucionem ab experientia fonte artis trium speculorum, que per se patet hic in textu.
+
+Unde, concludendo contra predictam talem opinionem auctoris et contra opinionem Marciani, tenentis quod talis nigredo lune causaretur ab umbra terre, et Michaelis Scotti, tenentis quod causaretur a supradicta constellatione que dicitur Ursa Maior, Beatrix dicit quomodo celum divine pacis, idest quietis, cum in eo non sit aliquis motus, continet in se nonum celum, primum mobile in quo esse totius eius contenti dependet virtute motiva.
+
+In hoc III capitulo, continuando se auctor ad premissa proxime dicta ac premisso suo exordio satis per se patente, fingit sibi apparuisse in corpore huius planete lune has umbras, ut dicit textus hic, mediante virtute influentie presentis planete, beatas in celo. Nam virtuosa dicta eius influentia habet maximas mulieres sub eius ascendente natas reddere amatrices castitatis et virginitatis et, per consequens, vite religiose.
+
+Unde subdit quomodo prius coto puerili, idest pensamento vano, ut dicit hic Beatrix, cogitavit dictas umbras fore ydola sive ymagines speculatas aliquarum umbrarum seu reflexas, ut putavit Narcissus de suo ydolo speculando se in quendam fontem, ut ait Ovidius in III, et sic errando philocaptus est de se ipso putando umbram suam pulcerrimam fore alterius persone; et sic mortuus est procus sui ipsius et translatus in florem sui nominis, quod tangit hic auctor, ut patet in textu, dicendo etiam comparative quod eius debiles palpebre occulorum et aperturas, quas vocat hic postillas ut diminutivum postium - dicuntur enim hii postes, postium hostia et introitus portarum, et sic aperture occulorum postille possunt dici idest parvule porte - ita redibant a conspectu aque illarum umbrarum ut reddeunt in respicientibus fundos seu alveos alicuius aque seu rivi non ita profundos ut persi sint, idest umbrati, vel dicit persi, idest perditi, et ut margerita seu perla in candida carne alicuius domine, fingendo ibi se reperire umbram Piccarde, filie domini Simoni de Donatis de Florentia, quam inducit ad dicendum inter alia qualiter, suo spirituali motu, dedicavit se in monasterio Sancte Clare Florentie quod dicitur Monticellus, et quomodo inde extracta fuit per vim per donimum Cursum, eius fratrem, et nupta, ut scripsi de hoc, et ibi vide supra in Purgatorio in XXIIII capitulo in principio.
+
+Item fingit ibi se vidisse umbram Constantie imperatricis, que deducta etiam est de monasterio et tradita fuit nuctu. Unde in hoc sciendum est quod olim Robertus Guiscardus, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII, sua probitate acquisivit regnum Sicilie et Apulie; quo mortuo, Rogerius eius filius subcessit in dicto regno, inde dicto Rogerio subcessit in dicto regno Guillielmus, eius filius, rex probus et virtuosus, ut ostendit iste auctor infra in capitulo XX. Qui rex Guillielmus mortuus est unica filia relicta puella, scilicet supradicta Constantia, que temporis in processu, vellet seu nollet, a quodam magnate siculo nomine Tancredo intrusa fuit in quoddam monasterium in civitate Palermi, et dominator Sicilie effectus est dictus Tancredus, et tirannice se gerente, Archiepiscopus palermitanus sua industria ita fecit cum Papa Celestino tertio quod dicta Constantia tracta fuit de dicto monasterio et tradita est in uxorem Henrico imperatori V, et filio Federici primi imperatoris de Svevia, cuius cognomen erat Barbarossa. Qui Henricus, imperare incipiens anno domini MCLXXVII, intravit potenti exercitu insulam Sicilie et eam habuit et Apuliam, et dictum Tancredum occidit et Tancertum eius filium cum matre sua Margherita in Alamanniam secum duxit.
+
+Continuando se auctor adhuc ad proxime precedentia in presenti IIII capitulo ita procedit; nam ex hiis que dixit se vidisse et audisse in proximo precedenti capitulo fingit nunc inde duo dubia sibi occurrisse. Secundum dubium erat audito quod dicta Constancia, perseverans in bono et religioso animo et proposito, propter violentiam alienam minus meruit, et dicta Piccarda. Nam electio nunquam esse potest de inpossibilibus, voluntas vero potest esse de impossibili, puta de immortalitate; unde subdit ibidem idem Phylosophus quod Voluntas non est electio sed propinqua electioni. Circa quem presentem passum scribendo Thomas in prima secunde, questio XIIIa, dicit quod homo liber dicitur ille qui secundum iuditium rationis potest eligere agere et non agere omnia que sunt ad finem, nam summum bonum et ultimum finem, scilicet Deum, non potest non eligere. Unde respectu illius non dicitur liber quis eum iuditium rationis non potest iudicare id esse non bonum vel non eligibile; et sic dicitur homo liber respectu electionis eorum que sunt ad finem, non respectu finis. Nam homo non potest non velle esse beatus vel esse miser, ymo de necessitate vult beatitudinem et non miseriam; restat igitur quod si talis liber homo moveatur pariter a dictis duobus cibis, quod in eo iuditium rationis non poterit pereligere aliquem de dictis cibis. Circa quod etiam idem Thomas in dicto suo libro et questione inter alia dicit quod talis homo eligit libere et non necessarie, cum electio sit de agendis vel non agendis ad finem, sed ratio potest iudicare quod sit ita bonum agere sicut non agere et istud sicut illud; unde electio non est de necessitate absoluta sed condictionali, scilicet secundum quod iudicabit ratio; et supposito quod tali famelico obiciantur dicti duo cibi eque boni, potest tamen unum eligere et alium refutare quia sua ratio poterit apprehendere unum sub aliqua meliori condictione quam alium.
+
+Inde, facta comparatione de Beatrice ad Danielem certificantem Nabucodonosorem regem in oblivionem eius somnii quod fecerat de statua humana, ut scribitur in Daniele, capitulo II, et de quo plene dixi supra in Inferno, capitulo XIIII, quo somnio revelato relevavit dictum regem ab ira qua morti volebat tradi omnes eius sapientes eo quod nesciebant divinari dictum somnium quale fuerat, auctor inducit Beatricem ad ipsum clarificandum de dictis duobus dubiis eius. Et primo de illo quod viderat ibi ita illas animas quasi ut verificaretur opinio predicta Platonis, dicendo quod dicte anime ibi vise, et quas in aliis celis videbit, ita locate sunt in Impireo celo et loco Paradisi sicut angeli et sancti quicunque maiores, licet differenter. Unde subdit auctor hic in persona Beatricis quod si posuit se vidisse in hoc celo lune has animas, ac etiam ponet se videre in aliis celis alias spirituales umbras, hoc dicit sub sensu anagogico, idest sub spirituali et intellectu, tali videlicet quod sicut ierarchie angelorum per novem ordines partite sunt, ita quod beatitudo eorum sit per gradus maior et minor ita et in motoribus novem celorum ratione eiusdem angelice nature, et sic eodem ordine beatitudo animarum beatarum mediante influentia dictorum celorum gradatim in Paradiso maior et minor est.
+
+Quod tangit hic auctor dicendo in persona Beatricis quomodo dicte umbre se ostenderunt ibi, non ut sortite sint et posite in tali celo circumscriptive, sed ut facerent signum de spirituali spera, idest de situatione animarum beatarum infimiore a conspectu divino et remotiore, addens quod ita loquendo ingenium legentis in hec ut sensibilia melius apprehendit intellectualiter, quod anagogice includunt. Item Ecclesia nostra Catholica pingit in forma humana Gabrielem, Michaelem et Raphaelem angelos, intelligendo tamen ipsos angelos spirituales substantias, qui Raphael, ut legitur Tobie capitulo XI, sanavit de mandato Dei ipsum Tobiam cecatum a stercore yrundinis, ut dicitur hic in textu.
+
+Inde auctor in persona Beatricis reassumendo quod dixit, dicit quod simile est dictum Timei, idest Platonis, huic fictioni ipsius auctoris, dividendo ita has animas, ut supra tactum est, cum ipse Plato, scribendo animas ita ad stellas reddire sentiat ad licteram ut dicit, non sub aliquo extrinseco sensu, ut sentit hic auctor. Nam si dictus Plato intellexisset in tali eius opinione quod laus vel reprehensio influentiarum dictorum planetarum rediret ad eos, forte non errasset, unde fuit, dicit hic textus, hoc dictum Platonis causa quare antiqui Gentiles nominaverunt planetas a nomine Iovis, Mercurii et Martis et aliorum ceterorum virorum ab ipsis impressis, quasi crederent animas talium ad dictas stellas reddisse.
+
+Et ecce quod dicit hic auctor de non commutando votum arbitrio vestro sed cum auctoritate superioris, scilicet diocesani: hoc tamen fallit si vovens votum suum, quod in temporali obsequio consistit, in perpetuam religionis observantiam propria auctoritate commutat, item propter defectum conditionis alicuius voti, item propter defectum cause voti, item si non processit ad actum licet propositum habuit quis vovendi, quod tangit hic auctor dum dicit quod votum fit statim ipso actu promissivo, item si vovens non habet liberam facultatem vovendi, item si votum illicitum est, a quo non tamen potest, sed etiam debet sua auctoritate discedere.
+
+Post que auctor fingit se cum Beatrice, idest cum theologica scientia, subito de celo lune ad celum et speram Mercurii ascendisse, ut patet hic in textu. Qui planeta ita comitatur solem ut nunquam nobis pateat ut alii planete, et hoc tangit hic auctor dicendo quomodo se velat cum radiis alterius, scilicet solis, fingendo etiam ibi se reperisse beatas animas illorum qui virtute et influentia talis planete mediante, meruerunt in hoc mundo celestem beatitudinem, inter quas nominat solum duas, scilicet animam Iustiniani imperatoris, et Romei provincialis, de quibus statim dicam in sequenti capitulo.
+
+In hoc VI capitulo, ad precedentia se continuando, auctor digressive, ut materiam sui poematis ampliet, inducit umbram Iustiniani imperatoris, de se dicendo incohare a signo aquile imperialis ut summat causam recitandi memoranda facta sub tali vexillo olim exacta. Circa cuius prima hec verba premissa notandum est quod, secundum quod scripsit Anacreon poeta grecus, expulso Saturno de regno insule Cretensis per Iovem eius filium - de quo plene scripsi supra in Inferno, capitulo XIIII - quidam Titanides, idest quidam filii Titani fratris dicti Saturni, propter talem expulsionem paraverunt bellum contra dictum Iovem; qui Iuppiter, orans superos ut sibi prodigium darent ut signum haberet sub quo ipse cum eius gente dimicaret, statim de montibus dicte insule Yde prodiit quedam aquila circumvolando supra caput dicti Iovis, quam incontinenti pro eius signo accepit et habuit, et cum eo vicit contra dictos Titanides, et vocata est inde aquila ales Iovis semper. Quod signum acquile Dardanus Troianus, ut filius dicti Iovis et Electre, inde postea et successores eius detulerunt, et sic Eneas de dicta gente dardanea de Troia post eius excidium veniens in Ytaliam cum Ascanio filio suo et Anchise eius patre, dictum signum secum duxit, quod excidium Troie fuit anno CCCCLIIII ante urbem conditam secundum Orosium, et sic de Oriente in Occidentem, sicut currit motus celi, cum ipso Enea profectum est dictum signum aquile. Quem Eneam vocat hic antiquum auctor ratione sui nobilis sanguinis, vel vocat ita eum ad differentiam aliorum sibi subcedentium imperatorum qui olim, ut dicit quidam Textus Legalis, omnes ab eo Eneide vocati sunt; et qui Eneas, ut sequitur hic in textu, Laviniam, filiam regis Latini, inde bello obtitnuit contra Turnum regem Rutilorum. Et quod dixi quod nomine et re dictum imperium fuit sic apud Grecos, subaudi scilicet usque ad dictum Constantinum quintum et Leonem eius filium qui cepit imperare anno domini VIIcXLV. Nam eo tempore, dum Astulfus, rex Lungobardorum, inductu certorum malorum romanorum Tusciam occupasset et Romam adgressus esset ecclesias omnes et alia vastando, Stephanus papa secundus auxilium petiit a dicto Constantino et Leone eius filio, quibus recusantibus patrocinari Ecclesie contra dictum Astulfum, petiit subsidium a Pipino secundo rege Francorum, et habuit et obtinuit contra dictum Astulfum mediante pugna Francorum. Ex quo dictus Stefanus papa, anno VIIcLVI, dictum romanum imperium de Grecis transtulit in Germanos, et factus est Karolus Magnus filius dicti Pipini imperator. Inter quos dictos principales constantinopolitanos dicit dicta umbra Iustiniani quomodo imperator unus de eis fuit, et quomodo reformavit Corpus Iuris Civilis; nam tres codices ad unum reduxit et veterum prudentum Iura, que ad duorum milium librorum numerum attingebant, ad quinquaginta libros redegit. Item dicit quomodo Agapitus papa ipsum retraxit Iustinianum ab errore Euticetis. Nam tempore ipsius Iustiniani fuit quidam abbas Constantinopolitanus, nomine Eutices, hereticus, qui tenuit quod verbi Dei et carnis in Christo una tamen natura erat, scilicet divina, unde dicebat quod post resurrectionem Christus solum remansit in divina natura, qui dampnatus inde fuit in Calcedoniensi Concilio, et cum eo Dioscorus episcopus Alexandrinus in eadem heresi involutus. Et diffinitum fuit predicari duas naturas in Christo fuisse et unam personam in dicto concilio. Inde dicit dicta umbra, vel dicere vult, quomodo dedito se in totum dicto laborerio legum, quod quasi divina auxiliante manu Belisarius patritius vices gerendo circa arma dicti Iustiniani olim mirabiliter de Persis triumphavit, inde in Affricam transivit et Vandalos romano imperio subiugavit et Gelismerum eorum regem, et idem fecit de Gottis et de Odoacro et Attila eorum regibus hostibus romanorum. Post hec auctor, volens ostendere in quantum venerari debet dictum signum aquile representans imperium romanum et monarchiam mundi in reprehensionem multorum ipsum hodie deprimentium, in persona dicte umbre Iustiniani digressive ad narrandum hic nunc procedit quamplurima memoranda facta et gesta sub dicto signo, et sub brevitate incipit sequendo Titum Livium, scribam Romanorum gestorum, incipiente primam partem sui voluminis a capta Troia, et sic, ut dicitur hic in textu, a morte Pallantis, filii regis Evandri, secuta propter regnum Ytalie Enee querendum sub dicto signo. Scribit Titus Livius in prima decada et Valerius in VI, in titulo De Severitate, scilicet quod quelibet dictorum partium eligeret tres pugnatores et victores illud signum haberent in solidum et sic deventum est ad singulare bellum ter geminorum: nam pro parte Romanorum in campo fuerunt tres fratres vocati Oratii, et pro parte Albanorum fuerunt alii tres fratres vocati Curiatii, quos omnes tres Curiatios, mortuis duobus prius de dictis Oratiis, tertius occidit solus, et sic ab inde citra dicti Albani privati sunt dicto signo et illud Romani in totum habuerunt. Nam, quamvis vicerit dictus Anibal Romanos, primo apud Trebiam flumen labens non longe a civitate Bobii et Placentie, et secundo apud Tragimenum lacum perusinum, et tercio aput Cannas in Campanea, dictus Scipio, etatis XXVI annorum, cum gente romanorum ivit in Yspaniam et ibi per vim habuit Cartaginem novam, et ibi Asdrubal, frater dicti Anibalis, se submisit Romanis. Inde dictus Scipio transfretavit in Affricam et ducem Penorum vicit et Cartaginem obsedit, ad quam Anibal, dimissa obsidione et levata circa Romam, venit Cartaginem et ibi superatus est in bello a Scipione predicto. Item dicit hic auctor quomodo etiam Pompeius in iuvenili etate cum dicto signo triumphavit contra piratas. Item Antandrum civitatem Tracie, ubi Eneas primo paravit suum navigium ad veniendum in Ytaliam cum dicto signo aquile etiam revisit, item et flumen Simeontis iuxta Troyam fluens. Inde dictus Cesar ivit in Egyptum et Ptolomeum eius regem occidit et Cleopatram eius sororem a carcere liberavit, cum qua fornicatus diu fuit. Inde ivit in Affricam et regem Iubam et Mauritanum regnum subiugat, iterum inde tendit ad Yspaniam ubi apud Mundam civitatem Gneum et Sextum filios Pompei vicit. Inde dicit quod fecit cum baiulo, idest cum eius delatore sequenti, scilicet cum Octaviano imperatore, primo filio Octavie sororis Cesaris secundum Ysiderum. Svetonius dicit quod nominata fuit acia dictum signum; nam, occiso Iulio Cesare, eius avunculo, per Brutum et Cassium, factus est, officio triumvirorum extincto, dictus Octavianus imperator a Romanis in iuvenili etate. Nam, anno XVIII et ultimo sui imperii, sub Pontio Pilato eius consule seu vicario in Iudea, Deus voluit facere et habere vindictam in humanitate Christi sui filii a dicto Pilato instantibus Iudeis crucifixi de humana natura eius inimica propter prevaricationem primi hominis, et satisfaciendo eius ire quam habebat contra eam. Ex qua, ut dicit Apostolus, omnes Eramus filii ire, et In condempnatione propter delictum unius, ut ait Ad Romanos, V capitulo. Ac inde per LVIIII annos, scilicet anno II imperii Vespasiani, cum dicto signum in manu Titi, filii dicti Vespasiani, Deus fecit fieri vindictam supradicte vindicte, in quantum caro et natura humana Christi unita erat cum divinitate, contra Iudeos. Nam, ut refert Iosephus, victa Ierusalem per dictum Titum, numerus Iudeorum captivorum fuit LXXXXVIIm, de quibus in carcere mortui sunt XIIcim sine infinitis occisis tempore obsidionis, quem passum auctor in sequenti capitulo latius explicabit et ego. Item dicit quid fecit dictum signum in manu Karuli magni imperatoris primi Germanorum contra Longobardos olim opprimentes Ecclesiam. Nam, requisitus a papa Adriano, primo eos obsedit in Papia et demum eos vicit et Desiderium eorum regem captum cum uxore et filiis duxit in Galliam.
+
+Ultimo tangit de natura dicti planete Mercurii, stelle parvule, et influentie eius, qui est secundum Michaelem Scotum ut reddat hominem delectabilem in qualibet scientia ad finem acquirende fame et honorem, ut dicit etiam textus hic. Item si ipsi Mercurio Iupiter similatur reddet hominem assiduum in lectionibus librorum et versificatorem et humilem et boni consilii et laudabilem in moribus secundum Ptolomeum in suo Quadripartito. Unde merito hic auctor fingit esse animam dicti Iustiniani et infrascripti Romei, arguendo auctor quod dum homo ponit sua desideria ad hec, minus vacat circa amorem divinum et sic minorem gloriam meretur.
+
+Ad quas dotes sic perditas creatura humana nunquam revertitur nisi repleat quantum culpa vacuavit iustis penis. Et sic natura humana tota in suo esse, primo subaudi in primis parentibus, peccavit, sicut amisit Paradisum ita etiam dictas dotes, nec ad eas reddire potuit nisi Deus per suam gratiam remississet talem excessum vel homo, scilicet Adam, satisfecisset. Nam omnes alii debitores erant et vix unicuique sua virtus sufficiebat et humilitas; nullus ergo poterat hostiam offerre sufficientem nostre reconciliationi; sed Christus homo sufficiens perfecta fuit hostia, qui multo plus humiliatus est, amaritudinem mortis gustando, quam Adam superbivit per esum ligni vetiti noxiam delectationem perfruendo; et quamvis Deus alio modo procedere potuisset, tamen iste modus magis congruus fuit eius iustitie divine. Sic voluit fieri scelus incola celi. Et sic, ut supra dixi, filius Dei quasi remota causa fuit ruine hominis, unde vicina seu proxima causa debuit esse eius salutis; interserendo hic Beatrix quomodo ab ultima nocte, scilicet novissimi diei iuditii et finis seculi, ad primam diem in qua creavit Deus celum et terram nullus processus, idest nullum misterium ita magnificum fuit a Deo actum ut fuit incarnatio filii eius primo et passio et mors eius in cruce secundo.
+
+In hoc VIII capitulo auctor fingit se de celo Mercurii ad celum et planetam Veneris ascendisse, de quo nunc tractaturus in hoc capitulo et sequenti incipit, et exorditur sic primo dicens cur dictus planeta iste Venus nuncupetur. Et ecce quod tangit hic auctor de gremio dicte Didonis et de dicto Cupidine, et quia iste planeta coniunctus cum Iove habet infundere hunc dictum talem amorem carnalem modestum et rationabilem, ut patet in multis qui tali amore matrimonialiter copulantur, qui sine ipso hoc non fecissent aliter, et qui, lapsa iuventute sua, talem corporalem et carnalem amorem revolvunt et convertunt in amorem spiritualem Dei, ut fecerunt isti beati venerei, de quibus statim dicam in capitulo sequenti, at coniunctus cum Saturno et Marte infundit talem amorem immundum turpem et lascivum, ut fuit in supradictis Pasiphe et Mirra. Ideo poete allegorizando, finxerunt hanc primam Venerem pulcram filiam Iovis, ponentes dictum Cupidinem in eius filium, quia dicta placibilitas, pro qua allegorice ponitur ipse Cupido, sapgitat corda amantium modo cum aurea sagipta, idest cum virtuoso motu, modo cum plumbea, idest cum vitioso. Et sic, cum iste planeta Veneris et in parte superiori dicti sui epicicli, est orientalis, et oritur ante solem per modicum nobis, at cum est in inferiori est occidentalis et oritur in sero. Et hoc tangere vult hic auctor de aspectu solis ad hunc planetam modo ante modo retro.
+
+Inde dicit dicta umbra quomodo ut primogenitus dicti sui patris, et ipso suo patre adhuc vivente, ex successione materna coronatus fuit in regem Ungarie, que Ungaria rigatur per flumen Danubii et confinatur cum Austria, ut tangitur hic in textu. Item dicit quomodo post mortem dicti sui patris spectare et pertinere debebat ad ipsum illa pars comitatus Provincie que confinata est a sinistra ripa fluminis Rodani et a flumine Sorge, dividente dictam partem dicti comitatus a territorio Venesis, et a mari Mediterraneo et a Riparia Ianuensi tanquam patrimonium avitum, si vixisse post dictum suum patrem sicut non vixit; et eodem modo expectabat et expectasset ipsum in dominium illa pars regni Ytalie que in forma cuiusdam cornu apparet in mappa, que confinatur per ista duo flumina hic in textu nominata, scilicet per Trontum flumen currens inter eam et marchiam Ancone et mictens in mare Adriaticum et Viride flumen currens per Campaniam et mictens in mare Leonis, et etiam per hec duo maria secundario confinatur, in qua et inter que confinia est Apulia, Calabria et Abrutium, et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste civitates Bari, Caeta et Catona et alie plures. Item dicit dicta umbra quomodo Trinacria, idest Sicilia, ita dicta a tribus eius promontoriis acribus, scilicet Peloro, Pachino et Lilibeo, inter quos Pelorum et Pachinum montes est mons Ethene sulfureus et fumicans ibi super gulfum quod dicitur Fare Messine; quod particulare mare longum fere est per XXXVI miliaria, dividensque modica latitudine Calabriam ab insula Sicilie predicte, et quod brachium maris maiorem brigam, ut dicit hic textus, recipit ab Euro, scilicet uno de tribus ventis orientalibus, subaudi quam ab Affrico, uno de tribus ventis meridionalibus. Ex quo summit materiam arguendi dicta umbra contra regem Robertum eius fratrem, nedum in se avarum, sed conducente sub stipendio suo catalanos communiter pauperes et avaros, et sic aptos ad faciendum eodem modo sibi Apuliam rebellari. Et mirum, dicit dicta umbra, quomodo hoc, cum dictus rex Robertus predictus descenderit a dicto rege Karulo Zotto in largitate et liberalitate famosissimo et commendato, de cuius causa auctori querenti, dicta umbra respondendo dicit hic quod virtus planetarum et aliarum stellarum et celorum et eorum motorum, quam vocat circularem naturam imprimentem ut sigillum ceram inferiorem, idest materiam corporalem, nichil aliud est quam ipsa providentia divina. Aliter dicit dicta umbra quod effectus celi essent ruine et non artes, et hoc esse non potest ubi intelligentie angelice moventes celos essent defective et defectivus primus intellectus, scilicet ipse Deus, non habendo illas perfectas, quod est falsum. Quo quidem auxilio indiget ad duo, videlicet primo ad ea que sunt vite necessaria, sine quibus vita duci non potest, ad hoc auxiliatur domestica multitudo homini cuius ipse pars; alio modo iuvatur homo a multitudine, cuius est pars, ad vite sufficientiam perfectam, scilicet ut non solum vivat, sed bene vivat, habens omnia que sibi sufficiant ad vitam. Sic homini auxiliatur multitudo civilis, cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, sed etiam ad moralia, ad que una domus non sufficit; ergo concludendo circa hanc particulam, dicit dicta umbra quod oportet ad vitam civilem esse diversa officia et artes et ingenia collata ab influentiis celorum hic deorsum.
+
+Unde concluendo dicit dicta umbra quod natura circularis et generata bene facit eius artem in creatione nostra ut faciat de homine hominem, de asino asinum, sed non distinguit unum ab alio hostellum quasi ut magister qui, licet faciat domum, non tamen distinguit eius hostella, idest habitacula domus, sed Dominus domus qui eam formavit antequam fieret, similiter et providentia predicta divina ad bene esse universi creaturas dicte nature distinguit et disponit ad diversa mediante celo ut eius organo et instrumento.
+
+Continuato hoc VIIII capitulo cum precedenti, auctor apostrophando alloquitur istam Clementiam filiam dicti Karuli Martelli, dicendo quomodo dictus Karolus narravit sibi deceptiones quas ipsa et alii sui filii post eius mortem recepturi erant a dicto rege Roberto eius fratre secundogenito et ab aliis de domo sua, et quomodo dixit auctori quod hec in se retineret et nemini diceret, ex quo auctor excusat se si talia non dicit hic et propalat, non tacendo tamen quod iustus plantus sequetur talem eorum dampnum et vere. Nam, usurpato dicto regno Apulie, et dicta parte comitatus provincie, que dicebant esse dictorum filiorum dicti Karuli primogeniti per dictum regem Robertum, dictus rex Robertus, iam senescens, vidit mori in bello Montis Catini dominum Petrum eius fratrem et Karlottum eius nepotem, et ultimo vidit mori Neapoli dominum Karolum ducem Calabrie, unicum eius filium, relicta ex se quadam Iohanna, eius filia, quam tradidit nuptui domino Andree, nepoti dicti Karuli Martelli ad hoc ut post eius mortem succederet in dicto regno ei usurpato remorsus a conscientia. Et ita, mortuo dicto rege Roberto, et habita dicta eius nepte in uxorem, et apprehenso dicto regno dictus rex Andreas, occisus et precipitatus est in civitate Aversie a neptibus regis Roberti predicti proditorie. Ex quo inde Loysius, rex presens Ungarie, frater dicti regis Andree, invasit Apuliam, et habita ea post multam stragem, ibidem fecit occidi dominum Karolum ducem Durachii nepotem dicti regis Roberti, et ecce dampnum et iustus plantus pronunciatus hic per auctorem quasi prohetice diu antequam hec forent.
+
+Ex quo dicta umbra prenunciando, dicit primo contra Paduanos dominatores olim civitatis Vincencie tempore quo iste auctor fingit se hoc vidisse et audisse, scilicet anno domini M°CCC, quomodo dominus Canis de la Scala auferret eis dictam civitatem Vincencie tractatu eius civium propter crudam et molestam eorum dominationem, ut dicit hic textus et ita factum est. Unde temporis in processu dictus dominus Canis, obsidens civitatem Paduanam, aquam fluminis Bachilioni et Reronis currens predictam civitatem Vincencie separatam, et extra dictam civitatem coniunctum que tunc ibat directo in dictam civitatem Padue apud terram Longarie et Bascianelum, abstulit dictis Paduanis et direxit eam ad paludes Valbone et locii. Et hoc est quod dicit et tangit hic auctor, scilicet quomodo talis aqua mutabit Paduam in dictas paludes cito etc. Inde prenuntiat etiam mortem domini Rezardi de Camino, occisi proditorie tractatu domini Altinerii de Calzonis de Trivisio, dum dictus dominus Rezardus esset dominator civitatis Tarvisi, in qua civitate currunt hec duo flumina hic in textu nominata, scilicet Sile et Cagnanus separatim et in exitu uniuntur et vocatur talis aqua coniuncta Sile tantum, et hoc est etiam quod dictur hic in textu de societate eorum. Item prenuntiat quomodo presbiter Gorza de domo illorum de Lusia, Feltrini districtus, episcopus olim feltrinus, proditorie cepit Antoniolum et Lancialottum de la Fontana de Ferraria, et captos misit eos ad dominum Pinum tunc rectorem civitatis Ferrarie pro ecclesia tanquam rebelles eius, ubi decapitati fuerunt, et cum eis etiam prior Sancti Lazari dicte terre et certi alii, tangendo de mala carcere clericorum Rome propter papam dampnatorum ad perpetuum carcerem. Et talia dicit dicta umbra quod ipsa et alii ibi beati prenoscunt in speculis celestibus que tronos vocamus, scilicet illos angelos in quibus iudicia Dei preconcipiuntur ad quod et ad id quod auctor tangit in hoc capitulo et alibi in hoc Paradiso, dum fingit hos et alios beatos spiritus per reflexionem divini luminis prenoscere et intimare intima cordis eius in sua voluntate et desiderio lingua non expressates. Dicunt theologi quod sancti orationes nostras cognoscunt et quod unusquisque beatus tantum in essentia Dei videt quantum perfectio beatitudinis requirit; hoc autem requiritur ad perfectionem beatitudinis ut homo habeat quicquid velit, nec velit aliquid inordinatum, sed recta voluntate quilibet cognoscere vult que ad eum pertinent, et sic dicti sancti et beati spiritus, cum nulla rectitudo desit eis, hoc volunt. Oportet igitur quod vota hominum in verbo cognoscant, idest in sapientia divina; nam ad eorum gloriam pertinet quod auxilium egentibus prebeant ad salutem, et sic Dei cooperatores efficiuntur.
+
+Et ecce quod tangit hic auctor inducendo dictam umbram dicere quomodo dicti venerei beati non memores alicuius eorum culpe et peccati carnis in celo sunt letitiantes de valore ordinato et proviso a Deo, idest de virtute talis planete faciente in processu temporis et moventis hominem prudentem ad removendum suum amorem carnalem ab isto mundo inferiore et ad superiorem spiritualem mundum celestem porrigere, et ecce mutatio duplicis mundi de qua hic dicitur. Item letitiant videndo ibi artem divinam ornatem tantum effectum, idest effectivam operationem dicti tertii celi ad bonum, idest ad meritum beatitudinis decretum, idest commensuratum secundum maiorem et minorem virtutem vite militaris in hoc mundo.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo spiritus Raab sic ibi apparens coniunctus est ordini idest beatitudini eorum beatorum venereorum in summo gradu, idest in celo Impireo, et quomodo eius anima plus de triumpho Christi assumpta fuit in celum de Limbo virtute dicti tertii planete usque ad cuius celum et speram appuntatur, idest ascendit piramidaliter, umbra idest nox quam facit globus terre et aque huius nostri mundi, ut dicitur hic in textu. Que Raab meretrix existens in dicto carnali amore etiam revolvit eum in processu temporis in Deum, ut supra dictum est, in tantum quod, dum Iosue vicarius Moysi et substitutus obsideret civitatem Ierico, unde erat ipsa Raab cum populo Dei, misit secreto duos exploratores suos in dictam civitatem ad domum huius Raab; quo scito, rex Ierico misit precipiendo dicte Raab quod statim sibi illos presentaret, at illa eos abscondit, negans ipsos se habere, et in nocte cum quadam fune ex fenestra sue domus herentis muro dicte civitatis misit extra et liberavit dictos exploratores, per quorum exploratum Iosue predictus obtinuit dictam urbem, et sic una et altera palma manuali hoc egit, ut dicit hic textus, et latius de hoc scribit Iosue, capitulo II, tangendo incidenter hic infine dicta umbra quomodo Bonifatius papa octavus, qui sedebat in papatu in MCCC anno Domini (quo anno ut iam dixi supra iste auctor se fingit hec vidisse), intentus erat magis ad faciendum componi Sextum Librum Decretalium quam ad recuperandum sanctam terram Ierosolimana, et hoc aviditate et desiderio floris lilii sculpti in moneta aurea civitatis Florentie, que ratione superbie et invidie eius civium potest quasi dici planta et germine Luciferi prime creature superbe et invide mundi, subdendo quomodo Vaticanus, locus sepulcrorum olim sanctorum pastorum, et alia eorum cimiteria Rome de proximo libera erunt, idest Ecclesia Romana (accipiendo hic partem pro toto ut utatur figura sinedoce), ab adulterio, idest a papatu adulterino dicti Bonifatii et ita fuit.
+
+Si vero quod neque cogitari aut mente fas est concipi aut ad elaboratum, cum sit rationis alienum liquet opificem Deum venerabilis exempli normam in constituendo mundum secutum, subdens Quare fit ut comprehendant se invicem et a se rursus comprehendantur hec stelle ceterumque siderum ortus et progressiones divine rationis ductus digessit in ordinem cuius exornationis causam exemplificare, si quis velit plus erit opere ipso quod operis gratia summit?
+
+Et sic bene sequitur cum a dicto principio Arietis et equinoctii veris quilibet dies plus gradatim crescat usque ad Tropicum et solstitium Cancri, quod sol omni tali die citius appareat nobis, idest oriatur, et omni hora, quod tangit hic infra auctor dicendo quomodo tunc sol volvebatur per speras, idest per suas revolutiones anni, in quibus omni hora sol citius nobis oritur, quod in nulla alia parte anni contingit. Et ex hoc dicit hic auctor quod cum toto eius ingenio et arte non posset referre quantum erat lucens id quod erat in ipso planeta solis a se ipso et suo proprio lumine apparenter et non colorate, scilicet cursus et consortium dictarum animarum beatarum sub influentia ipsius planete solis, ita quod ymaginari posset.
+
+Ex quibus etiam transumptive et methaphysice auctor merito concludit quod dicti summi theologi non solum ab infusione huius planete illustrati, sed etiam a gratia Dei, qui subiectum est theologie ut supra tactum est, et qui est solis factor et sic maior in lumine etiam ipso mediante, lucidiores sint dicto planeta solis, fingendo ibi in forma crucis duodecim de dictis beatis illustribus theologis ita festantes sibi apparere et ipsum cingere sicut cingit lunam (que poetice dicitur filia Latone), illa vaporositas aeris - quam Phylosophus in sua Methaura vocat alo - scilicet umbram beati Thome de Aquino et fratris Alberti, olim fratrum Sancti Dominici, in quo bene inpinguatur quisquis eius frater scientia theologica et santitate, si non dederit se vanitati aliarum scientiarum ut dicit hic textus. Item umbra beati Dionisii Ariopagite qui discipulus fuit beati Pauli et martirizatus sub Domitiano et qui profundius de gerarchiis angelorum scripsit. Item umbra beati Ambrosii qui post Ilarium Ymnos composuit, et qui, semel Mediolani predicans in die pascalis de corpore Christi glorificato, convertit ad fidem beatum Augustinum putantem ante corpus Christi fantasmata fuisse ut Maniceus hereticus, unde fertur quod tunc ambo fecerunt et cecinerunt alternatim illum Psalmum Te Deum laudamus; et hoc est quod tangitur hic dum dicitur quomodo ipse Augustinus providit sibi de latino, idest de predicatione ipsius Ambrosii; et item et quomodo fuit iam maximus advocatus in urbe, et quia inter quattuor doctores Ecclesie remissius et minus scripsit quam Augustinus, Gregorius et Yeronimus vocatur hic parva lux. Item umbram Boetii, que in catalogo sanctorum Sanctus Severinus vocatur, qui, ut dicitur hic, exul martirizatus est in civitate Papie; nam, regnante Theodorico rege Gotorum in Ytalia, Ariane heresis maculato, Trigilla et Ciprianus, curiales dicti regis, accusaverunt ipsum Boetium et Albinum, romanos egregios ei, ita quod exules facti sunt et relegati in Papia ubi temporis in processu applicans ibi dictus rex eos ambos fecit decapitari, cuius corpus dicti Boetii iacet sepultum in abbatia Sancti Petri Celi Auri in Papia civitate predicta ut tangitur hic, et etiam quomodo bene intelligendo eius librum Consolationis demonstrat quomodo fallax est iste mundus in sua fortuna. Item umbram Ysideri, olim episcopi yspanensis, Bede et Richardi de sancto Victore. Item umbram Sigerii, olim legentis Parisiis in vico Straminum ubi sunt scole phylosophantium sillogizavit invidiosas veritates phylosophicas. Inde ultimo facit comparationem de oriolis in matutinis excitantibus monialem secrestanam sponsam Christi ad excitandum alias ad canendum sibi matutinum, alludendo auctor Ovidio hic in eo quod scribit.
+
+Et prosequendo circa vitam et facta dicti sancti Francisci, dicit dicta umbra quomodo ortus est in dicta civitate Assisii, quasi ut sol oritur quandoque, idest in equinoctiali tempore, super Gange flumine orientali, posita in ducato Spoletano in dextera costa fertili illius montis qui protrahitur ab aqua cadente de colle Beati Ubaldi, et currente per medium cuiusdam torrentis per civitatem Eugubii positam etiam in dicta costa sub dicto colle, scilicet Ubaldi, olim eius Episcopi, usque ad flumen Tupini versus marchiam Anchone, in tantum etiam ambiendo ille mons quod civitas Perusina, distans a civitate Eugubii pro XX miliaria, se respicit a porta Sancti Angeli cum ea ad tramontanam, et sic ad partem frigidam septemtrionis, et ab illa parte sua ubi est quedam alia eius ianua que vocatur Porta Solis, eam aspicit versus dictam civitatem Assisii distantem ab ea per X miliaria ad orientem, et sic inde habet calidum, et sicut dicta costa dextera frugifera est, ita sinistra e contra est silvestris propter grave iugum dicti montis oppositum directe dicto septemtrioni. In qua costa sunt ille due terre hic nominate, scilicet Noceria et Gualdum, plorantes, methaphorice loquendo, idest dolentes, quod ita sunt in sterili et frigido loco, et non in fertili ut est altera costa.
+
+Has necessitates Psalmista cupit evadere, sciens plerumque voluptatis culpas exactione necessitatis prorumpere; sed si voluntarie talis infima paupertas et spiritualiter appetatur, laudabilissimum est, et sic facit hominem pauperem spiritu, scilicet in humilitate, secundum vim rationalem et indifferentia propriarum virium quantum ad vim irascibilem, item in contemptu et parvo amore temporalium rerum secundum vim concupiscibilem.
+
+Ita tangit quomodo ipse beatus Francischus predicavit Christum coram soldano sitiens martirizari. Item quomodo mortuus est in crudo saxo, idest in aspero monte qui dicitur Vernia, qui est prope Casentinum in Diocesi aretina inter flumen Arni et Tiberis et in gremio paupertatis, hoc est quia ibi non fuerunt alie exequie nec bara, idest feretrum ad defferendum eius corpus; in quo etiam monte dicit quomodo stigmata a quinque plagis Christi suscepit ut dicit hic textus.
+
+Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlative potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum naviculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus. Item dicit quomodo eius fratres predicatores hodie ut plurimum delirant a dicto suo capite, scilicet ab ipso Dominico et a regula eius, inter alia in ipsa sua regula dictante quod dicti eius fratres predicando non ponat os in celum, idest quod non ita alta predicent ut auditores vacui abeant et scandalum generetur, et etiam dictante quod dicti sui fratres non legant scripta gentilium sed theologica tantum; quod ut plurimum male servant.
+
+Inde dicta umbra percutiendo reprehensive modernos suos fratres minores, ut percussit Thomas superius suos fratres predicatores, dicit quomodo orbita, idest vestigium rote idest regule dicti beati Francisci a sua circunferentia, idest a rectitudine dicte sue regule, derelicta est, inter alia precipientis et mandantis quod fratres sui ordinis nichil sibi approprient nec domum nec locum, sed tanquam peregrini et advene Deo famulentur vivendo elemosinis cum vilibus vestibus, pedibus nudatis et corda cinti, et quod penitus paupertatem sequantur et a pecunia accipienda per se vel per alium protinus abstineant, sequentes Evangelium domini nostri Iesu Christi cum obedientia et castitate et humilitate, item, ut non habeant plures tunicas nisi unam cum capucio et aliam sine, item, ut non equitent extra causa necessitatis.
+
+Erat enim ante peccatum immortalis, scilicet poterat non mori, non immortalis pro non posset mori, sed si non peccasset, ut angelus in Paradiso fuisset totus immaculatus, conceptus sine libidine et partus sine dolore. Ecce volo ymaginem tuam facere: exemplar picture tue habeo, ex quo capit aliquem habitum mens mea, que operi suo imponat, ita illa que me docet facies et instruit, a qua petitur imitatio, ydea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum. Nam cum quis voluisset Virgilium coloribus reddere, ipsum intuebatur. Ydea Virgilii erat facies futuri operis exemplar. Nam alterum exemplar est, altera forma ab exemplari sumpta et operi imposita, alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: hec est ydea. Habet aliquam faciem ipsum exemplar, quod intuens opifex faciem figuravit: hec ydea est, et sic ydos in opere est ydea extra, sed nec tantum extra opus sed etiam ante opus; et sic Deus erit causa efficiens omnium, ydea causa formalis, bonitas Dei causa finalis, yle causa materialis et sic splendor ydee, de quo dicitur hic in textu, nichil aliud erit quam representatio productiva in formam eius quod ab ecterno ymaginaliter erat in ipsa mente divina.
+
+Est enim natura in mente primi motoris, scilicet Dei, deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice et optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie imputandum est. Sic, cum Deus ultimum perfectionis attingat, et celum ut organum eius defectum non patiatur, restat quod ex parte materie est, scilicet quod peccatum erit in rebus inferioribus. Uterque enim, scilicet predicti Melisius et Parmenides, dicit dictus Phylosophus, sophistice sillogizabant falsa summentes, nec distinguentes et non recte concludentes, et dictus Briso tenens non esse circulo demonstrare; et idem fecerunt, dicit dicta umbra, Sabellius et Arrius heretici, quos Augustinus improbat in suo libro De Heresibus, et Thomas in IIII Contra Gentiles, capitulo V, qui sua erronea doctrina fuerunt ut spate reddentes speculantes in eas cum vultu torto, idest obliquo. Nam dictus Sabellius tenuit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam personam fuisse, et sic Trinitatem in officiorum nominibus non personis accepit, unde et Patripassianus dictus est quia patrem passum dicebat. Ultimo reddendo adhuc ad Salamonem salvatum dicta umbra monet nos homines ne ad iudicandum de aliis nimis curramus, ut hic in fine per se patet in textu.
+
+Nam martiales, idest bellatores in hoc mundo pro Christo et eius fide, aliqui, ut dicit quedam Glosa in Decretis, sunt habentes voluntatem substinendi omnia pro Christo, tamen si imineret ei periculum revera non susbtinerent; hii enim karitatem habent sed modicam; alii qui, non obstante aliquo periculo tali hoc facerent et substinerent, sunt in karitate perfecta, et isti sunt qui abnegant semetipsos et tollunt crucem suam et sequuntur Christum, et digni sunt eo, ut precepit sive suadit ipse Christus Mathei capitulo V et capitulo XV.
+
+Quam exalationem Phylosophus in sua Methaura dicit causari a terra calefacta a sole et igniri; Item causatur interdum, ut dicit ibi Comentator, in spissato aere propter frigus, et quod est ibi calidum, separando se a frigido, et ignitur illud spissatum et videtur stella cadens cum non sit, et vocatur a grecis asub.
+
+Loquendo postea dicta umbra verba excedentia intellectum humanum, non tamen ellectione, ut dicit textus, idest non eligit ita loqui alte dicta umbra ne auctor illa comprehenderet, sed necessitate, volendo exprimere eius conceptum superans intelligentiam auctoris. Inde arguit dicta umbra pro auctore non querente cuius ipsa umbra sit: nam scit quod eius cogitamen secundum vel tertium meat, idest transcurrit de se ad illam statim, sicut radiat, idest insurgit, in mente auctoris ab eo quod est eius primum cogitamen circa aliquam rem, ut ab uno dependent naturaliter duo et tria si volumus venire ad quinque et sex cognoscendum, idest numerandum. Inde reddit auctor ratione quia solum cum corde regratiatur dicte umbre, scilicet cum nostra voluntas nunquam equaliter sic concurrat cum argumento, idest cum modo et actu promendi eam, quoniam se habeat ut excedentia et excessa secus in anima beata, ratione hic in textu assignata.
+
+Et ut comendet antiquos florentinos in virtute frugalitatis, que consistit in modestis vestibus et zonis - unde Seneca in preallegata Epistula de ea loquens dicit quod requirit ut Non splendeat toga nec sordescat - auctor in persona dicte umbre loquitur hic de domino Bellincione Berti de Ravignanis, milite nobilissimo florentino, et de illis de Nerlis et de Vecchietis ut dicit textus. Item etiam, ut comendet in pudicitia antiquas dominas florentinas, dicit quomodo tunc temporis non veniebant a speculo cum vultu picto, idest fucato, ut faciunt hodie moderne domine florentine, et sic tacite includit honestum esse viris et pudicum mulieribus se speculari, non autem se fucare.
+
+Inde dicit dictus spiritus quomodo in baptismo vocatus est Cacciaguida, et quomodo eius fratres fuerunt Morontus Eliseus, a quibus ille due domus florentine Moronti et Elisei dicte sunt. Item dicit quomodo habuit uxorem Lumbardam ex qua habuit filium vocatum Alagherium, a quo domus auctoris dicta est Alagheriorum. Item et quomodo inde secutus fuit Corradum imperatorem secundum, qui creatus fuit imperator anno domini MCXXV imperavitque annis XV, versus terram sanctam contra Sarracenos, et miles ab eo factus in bello a Sarracenis occisus est.
+
+Post hec auctor querit quattuor a dicta umbra: primum qui fuerunt eius antiqui, secundum in quo millesimo nativitas eius fuit, tertium quantus suo tempore erat populus florentinum, quartum qui erant eius digniores homines.
+
+Ad primum reticendo quomodo fuerunt romani sui maiores, ut affirmare videtur auctor in persona ser Burnetti Latini supra in Inferno capitulo XV, dicit quod eorum mansio fuit Florentie in illo angulo mercati veteris ubi ille qui currit ad bravium die festi Iohannis Baptiste invenit ultimum sesterium, scilicet Sancti Petri maioris dicte civitatis. Ad secundum dicit dictus spiritus quomodo natus est anno MCVI incarnationis domini nostri per hec verba quod a die annunciationis Virginis usque ad eius nativitatem ille planeta Martis, qui complet cursum suum in duobus annis, quingentis et quinquaginta tribus vicibus venerat ad suum stelliferum signum Leonis. Et dicit suum ratione eiusdem complexionis: nam, sicut dictus planeta Martis est complexionis calide et sicce, ita dictum signum Leonis. Ad tertium dicit quod omnes illi qui tunc erant ibi valentes arma portare a tempore Martis, ydolatrici Dei florentinorum ante fidem Christi usque ad tempus eius, cum loco dicti Martis Iohannes Baptista successit ibi et patronum, erant quinta pars eorum qui hodie sunt ibi, et hoc est propter villicos factos florentinos cives, venientes de Campi, de Certaldo et de Figino, villis districtus Florentie, et hoc est quod dicit dicta umbra hic quod suo tempore populus et universitas Florentie de puris civibus erat usque ad ultimos artistas, qui sunt fabriles. Nam ponit Ysiderus in suos Ethymologiis tria genera artium: primum cantantium et saltantium, secundum est liberalium artium, tertium et ultimum fabrilium artium et aliarum mechanicarum. Yppodamus vero phylosophus, ut dicitur in II Politicorum, dixit civitatem distingui in pugnatores, in agricolas et artifices. Trespianus et Gallutius, de quibus hic tangitur, duo loca sunt vicina Florentie. Item dicit de domino Baldo iudice de villa Aguglone et de domino Facio iudice de villa Signe, comitatis Florentie, ut dicit textus.
+
+Item dicit quod, si clericalis gens plus aliqua alia tralignans, idest degenerans, non fuisset contraria Cesari, idest imperio, ex quo inde guerre pullularunt adeo quod olim homines de castro Simifontis, districtus Florentie, rebellarunt se comuni Florentie, nec a tali rebellione destiterunt donec florentini illos non fecerunt cives Florentie, et sic, ubi avi eorum olim in cerca armatorum volvebant se ad Simifontem, idest ad nomen illius castris ut alii villici ad nomen aliorum suorum castrorum et villarum hodie cernuntur cum civibus Florentie, ut dicitur hic in textu.
+
+Ad quartum et ultimum dicta umbra nominat infrascriptos florentinos qui suo tempore magnates erant in civitate Florentie et nobiles, vel fieri incohabant, scilicet Ugones Catelini, Philippi, Greci, Ormani, Alberici, illi de la Sanela et de L'Archa, Soldanerii, Ardinghi et Bustichi. Item Ravignani, tunc morantes Florentie iuxta portam dicti sancti Petri, ubi in MCCC morabantur supradicti Cerchi, et inde expulsi sunt anno sequenti, ut prenuntiant hec verba hic, a quibus Ravignanis mediante persona dicti domini Bellincioni, de quo dixi in precedenti capitulo, descenderunt comes Guido de Casentino ex Guadrada, illa filia dicti Bellinzoni de qua dicitur in Inferno per hunc auctorem in capitulo XVI, et illi qui nominati sunt ab eius nomine, ut dicit hic textus, subaudi in domo de Donatis et de Adimaribus et de Alagheriis, in quibus tribus domibus nupte fuerunt tres alie filie dicti domini Bellincioni. Item illi de la Pressa et Galligarii, item Pilli, cuius signum est una columpna vari, item Sacheti, Thiochi, Fifantes et Barucci et Galli et Claramontenses, quorum iam unus deufradavit starium dogane salis comunis Florentie existens ibi superstes, et hoc est quod dicit hic textus, scilicet quod adhuc erubescunt hodie illi de illa domo dum eis hoc improperatur. item Gualterotti et Importuni morantes olim in illa contrata que dicitur Burgus Florentie, ubi Bondelmontes ut novi vicini ad standum supervenerunt, ut tangitur hic in textu; item Amidei et Gherardini eorum consortes, quorum Amideorum desponsata olim quodam iuvene per dictum dominum Bondelmontem per verba de futuro, dum dictus sponsus deberet annullare eam per verba de presenti et ducere quadam die destinata ad illud, et iam congregata gente, desponsavit quadam de Donatis eadem die suasione matris sponse. Ex quo dictus dominus Bondelmontis occisus fuit a dictis Amideis cum amicis Ghibellinis eorum de consilio domini Musce de dictis Lambertis, ut dicit hic auctor in Inferno in capitulo XXVIII apud Pontem Veterem, ubi tunc erat quedam statua lapidea Martis sine capite. Et hoc tangit hic textus de petra scema, idest diminuta, et de victima et de Ema, fluvio currente in contrata illorum de Bondelmontibus predictis; et hinc inceperunt civilia bella Florentie et divisiones et expulsiones civium eius, et lilium album, primitivum signum civitatis Florentie, pars guelfa florentina mutavit in rubeum, et si victoriam habebat contra Ghibellinos lilium album ponebat ad astam retreorsum, ut fit in banderiis defunctorum, et e contrario faciebant Ghibellini. Et ecce quod dicitur hic in textu in fine et quod auctor tangere vult.
+
+Manet etiam spectator desuper cunctorum prescius Deus visionisque eius presens semper eternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit bonis premia malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo posite species et preces, que, cum recte sunt, inefficaces esse non possunt. Nulla enim necessitas cogit incedere voluntate gradientem, quamvis eum tum, cum graditur, necesse est eum incedere. Eodem igitur modo, si quid providencia divina presens vidit, id esse necesse est; at ea futura, que ex arbitrij libertate proveniunt, prescientia contuetur. Tales enim locutiones, dicit ibi Glosa, sunt duplices hoc modo, scilicet Deus providit aliquid necessario illud evenire, quia si hec dictio necessario determinat totalem consequentiam, locutio est vera, et tunc talis est sensus. Hec consequentia si Deus prescivit aliquid illud evenire est necessarium, si vero determinat, tantum consequens est falsum.
+
+Inde dicit quomodo dicti tales spiritus in dicta hac ultima lictera M conglutinarunt se in forma cuiusdam aquile, addito collo et capite, ut dicit textus, in quo auctor vult tangere allegorice quod elicitur de Politica Phylosophi dicentis ibi quod Quando aliqua plura ordinantur ad unum oportet illud unum regulare seu regere, alia vero regulari et regi, et sic omnia particularia regimina et regna ordinari in iustitia debent et respicere ad unum principem seu principatum, qui est ipse monarcha seu imperator, et ideo dicit quedam Lex quod Totum Ius est in scrineis pectoris imperatoris, quod exponitur idest in curia sua, que debet egregiis habundare legum doctoribus, per quorum ora loquetur ut publica et totalis iustitia ex universis regnis particularibus resultans, pro qua hec talis aquila figuratur signum romane monarchie et imperii, cuius iustitie humane dicta stella Iovis seu planeta effector est, ut dicit hic auctor.
+
+Inde dicit dictum signum quod, licet vestra mens et intellectus ut radius quidam divine mentis superficialiter intueatur in levibus passionibus ratione divine iustitie, non tamen ita in profundis passibus, ut in presenti nostro casu. Et tamen ita est hic ibi sicut est in mari fundus quem iuxta litus videmus, non autem in pelago, et tamen ita est ibi in uno loco sicut in alio ut dicitur hic in textu, contingendo hoc ex defectu nostri visivi sensus non rei. Ex quibus subdit quod, nisi illuminetur a Deo intellectus humanus ad iustificandum opera Dei, iudicium nostrum per se ambulat in tenebra et umbra carnis idest in noctem sensuum corporalium, que venenum est in suis argumentis nobis.
+
+Item avaritia ibi patebit Federici regis Sicilie, in qua ynsula in civitate Trapani Anchises pater Enee mortuus est et sepultus in Senio, ut tangitur hic in textu, addendo quod eius bonitas et virtus erat ita modica quod in licteris truncis a suis dictionibus modicum occupabunt in predicto libro, exemplo Boetii in describendo phylosophiam et ponendo pro hac dictione theorica solum hanc licteram T et pro pratica P, inde dicit de rege Iacobo Aragone eius fratre et de eius patruo Iacobo etiam rege olim Maiolice ut patet in textu; inde dicit de rege Portugalli et Norvesie et rege Rascie, qui olim sub signo et conio Venetorum fabricavit adulterinam monetam ut dicit textus; item dicit de Ungaria et Navarra a monte Pirraneo divisa a Gallia ut hic dicitur.
+
+Ultimo dicit quomodo iam Nicosia et Famagosta civitates principales insule Cipri conqueruntur quod leo rubeus, armatura seu signum regni ipsius Cipri ynsule, non discedit in clipeo pictus a latere alterius leonis rubei super bandis, signi modernorum regum Cipri existentium de domo Lucimburge, quorum comitum est tale signum leonis.
+
+Secundo fingit auctor sibi ostendi ibi umbram Traiani imperatoris qui, ut scribit Elinandus, et hic dicitur, dum semel filius eius currens eques in urbe, casu suppeditasset et occidisset quendam puerum cuiusdam muliercule vidue, ita pietate et iustitia consolatus fuit eam, ut dictum eius filium tradiderit adoptivum dicte vidue, que ut mater eius inde semper venerata est, de cuius altera pia iustitia dicti Traiani scripsi in Purgatorio in capitulo X, et quia anima huius Traiani experta est modo, propter eius credere in Christum, vitam beatam, et ante experta fuerat infernalem; ideo subditur hic in textu quomodo nunc cognoscit etc.
+
+Et ex hoc Macrobius dicit quod tripliciter Deos loqui contingit, et secundum hanc distinctionem intelligatur hic auctor.
+
+Tertio vidit ibi umbram Constantini imperatoris qui cum ipso signo aquile et cum legibus transtulit suam curiam in Greciam apud Constantinopolim, et sic cessit beato Silvestro, tunc pastori Ecclesie, sub bona intentione etc.
+
+Quarto vidit ibi Guillelmum olim regem Sicilie et Apulie, que Sicilia, ut hic dicitur, Federicum eius regem vivum plorat et Apulia Karolum.
+
+O beata violentia que vim patienti bonitatem elicit et utilitatem tribuit: ex quo vult auctor in persona dicte acquile ostendere hic ut possibile fuerit propter eorum virtutes dictos Traianum et Ripheum ita esse salvatos, ut dicitur hic Traianum, scilicet baptismo aque et credulitate Christi iam venti. Nam ipsa quoque perempnis regni predestinatio ita est a Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore perveniant, quatenus postulando mereantur accipere quod eis Deus ante secula disposuit donare.
+
+Et sic predestinatio multis est causa standi, nemini cadendi, unde predestinati non possunt non salvari, presciti licet ab ecterno ubi sint dampnandi et reprobi, tamen possunt salvari, ut scribit Magister in I Sententiarum. Nam et angeli cum vident per essentiam et non tamen omnia sciunt, facit quod dicitur Marci XIII capitulo de nescientia diei iudicii qui quando erit Nemo scit neque angeli neque Filius nisi Pater; Filius dico in quantum homo non in quantum Deus est, nam, ut ipse dicit, qui videt Eum videt et Patrem eius.
+
+Que verba proprie concludunt ad dictas duas species Saturninorum contrariorum sibi, et ad id quod allegorice auctor vult tangere hic dum fingit se non audire ibi sonum vel cantum et splendorem Beatricis et risum, attenta obscuritate unius dictarum specierum et claritate intrinseca alterius et iocunditate, licet exterius tristes tales Saturnini appareant et sine alacritate et cantu.
+
+Post hec auctor fingit se ibi reperire umbram Petri Damiani, viri venerabilis olim in scriptura et sancta et contemplativa vita, et sibi dicere de karitate ardente dispariter inter dictis spiritis secundum diversitatem eorum splendoris, ita quod non maior amor movit enim solam ad sibi ibi congratulandum.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo fuit professa in heremo et monasterio Sante Crucis de la Vilana, posito in monte Catrie in comitatu Eugubii in ducatu Spoletano, qui mons Catrie ut gibbus tumuit in illis saxis, idest in illis montibus altis, adeo quod interdum tronitua inferius personant in aere. Si ergo, subdit dictus Leo papa, animal mutum insipientiam prophete reprehendit, multo magis subditi prelatos suos delinquentes reprehendere possunt et accusare licite etc.
+
+Ibi incipit tractare de octava spera et eius celo; tangit enim primo hic prohemialiter de spata, idest de vindicta divina, quomodo non percutit cito ad voluntatem cupientis vicere et ferire, nec tarde ad iudicium percussi.
+
+Nam dicit Phylosophus in sua Metaura quod Fulmen generatur in nube spissa de spissitudine ipsius nubis, qui per impetum motum a vaporibus siccis et calidis non valentibus exalari propter dictam spissitudinem nubis frigide descendit in terram et corruscat in aere propter siccitatem, fingendo in turba dictorum beatorum auctor sibi hic apparuisse Dominam Nostram ac Apostolos ut dapes, idest comestiones, eum ita spiritualiter letitia reficientes, quod excessit se ipsum, ut dicitur hic in textu. Inde fingit dictam Dominam Nostram elevari postea a dicto choro angelorum aput eius sementiam, idest aput Christum eius filium ita descendentem et ascendentem ibi, ut visus auctoris, idest intellectus, posset pertangere talia quasi comparative ad solem, qui interdum solo calore frangit nubem radiando per partem fractam alia umbram facientem, ut dicit hic auctor se iam vidisse in prato florido cooperto umbra nubis in parte et in parte inradiato a sole, ut etiam patet nobis sepe per experientiam, dicendo inde quod reale mantum, idest celum nonum omnium voluminum, idest omnium aliorum celorum continens distabat ita sibi ibi, ut dicit textus.
+
+Inde iterum respondet auctor quomodo habet certam fidem sine ullo forsan, et quomodo illam habet et percipit a Scripturis Veteris et Novi Testamenti et a sillogismo concludente sibi eam hoc modo: si Deus communicat sua bona ut communicat et iustus remunator est ut est, dabit ergo bonis bona et malis mala
+
+Ultimo querit Petrus quid ipse auctor credit, et unde eius credulitas processit, cui respondendo dicit primo auctor quomodo fervore fidei ipse Petrus vicit currendo versus sepulcrum Domini, audito a Magdalena quod corpus Domini ablatum foret, pedes iuniores, scilicet Iohannis Evangeliste: nam, licet ambo currerint illic et Iohannes preierit, tamen solus Petrus intravit sepulcrum, ut scriptum est Iohannis ultimo capitulo. Alia per se patent.
+
+Inducit inde Beatricem dicere beato Iacobo quomodo ipse auctor spem immensam habebat, ne se iactaret, et id subdit quod sibi conceditur ut veniat de Egypto, idest de servitute huius mundi, in Yerusalem, idest ad civitatem celestem, que est visio pacis, idest finis nostrorum bonorum, ut Augustinus interpretatur in XVIIII De Civitate Dei, antequam militare ipsius auctoris, idest eius vivere corporale, sit prescriptum idest completum.
+
+Post hoc, premissum talem examen Spei, fingit auctor ibi apparuisse umbram dicti Iohannis Evangeliste claram ut solem, quod volens transumptive ostendere dicit quod si in signo Cancri foret unum tale cristallum, idest lumen, eo quod oppositum est signo Capricorni a medio decembris, ubi incipit sol ingredi dictum Capricornum, in quo manet usque ad medium Ianuarii, esset solum unus dies in uno mense in yeme, cum occidente sole in dicto Cancro oriretur in dicto Capricorno vicissim, vocando auctor hic in persona Beatrici Christum pellicanum. In eo quod hic dicitur, videlicet quomodo per aspectum beati Iohannis ipse auctor cecutiatus erat quod non videbat Beatricem contra aliquid aliud, nichil aliud vult allegorice tangere nisi quod volendo profunditatem scripture ipsius Iohannis intimare, homo deficit in intellectuali visu et theologico, et maxime in eius Apocalipsi.
+
+Ad id quod dicitur de gonna, idest tunica, dicit Galienus quod Nostrum videre est in humore cristallino, inter quem et tunicam corneam interponitur alia quedam tunica post quam est alius humor dictus albugineus, inter quem et dictum cristallinum est tela aranea, cuius foramen est pupilla per quam spiritus visivus procedit. Inde vult auctor allegorice concludere ut, completo tractatu dicti Iohannis scribentis ita excelse quod eius visus intellectualis cum teologica scientia sua scripta attingere non potuit, cepit per Beatricem, idest per teologicam scientiam circa alia celestia prosequendo videre.
+
+Nam tunc dies erat duodecim horarum, scilicet in medio Martii quando sol procedit per duos quadratos aspectus in die solari, quorum quilibet est nonaginta graduum, sive sex horarum, et sic cum tunc ibi in sexta die predicta sol processit per tantum spatium temporis sequitur quod mutaverit dictum aspectum quadratum ulterius procedendo, et sic eius horam sextam in alium aspectum quadratum.
+
+Per que fingit hic auctor erubuisse, recitando hec ita dictum beatum Petrum, et transcoloratum fuisse, sicut si Iuppiter, planeta albus, efficeretur Mars, planeta rubeus, ut dicit textus hic, obiciendo contra modernos pastores ipse Petrus hic quomodo Ecclesia militans Christi non fuit instituta de sanguine ipsius Petri martirizati per Neronem, nec de sanguine Lini pape martirizati per Saturninum consulem romanum, nec de sanguine Cleti pape martirizati per Titum Vespasianum, nec de sanguine Sisti pape martizati per Adrianum imperatorem, nec de sanguinem Pii pape martirizati per Anthoninum Pium imperatorem, nec de sanguine Calisti pape martirizati per Anthoninum Caracallam, nec de sanguine Urbani martirizati per Anthoninum sequentem imperatorem, ut esset questus auri, idest pecunie, sed aquisitio celestis glorie. Item obicit quomodo dicti pastores favent Guelfis non sic Ghibellinis, item obicit de clavibus pictis in vexillis eorum et de sigillis sculptis sub figura ipsius Petri, ut dicit hic textus. Ego scio quoniam intrabunt post discessum meum lupi rapaces in vos non parcentes gregi, precando inde dictus Petrus ut providentia divina, que defensavit gloriam, idest monarchiam mundi secularem in persona Scipionis contra Annibalem in urbe romana, ut provideat monarchie spirituali ita labenti.
+
+Et ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum, scilicet Thauri, et plus existente auctore tunc secundum eius fictionem in signo geminorum, et sic directo ultra medium huius emisperii versus orientem videre non poterat propter orbitantem et spericam formam globi terre. Est enim circa premissa advertendum quod ab equinoctiali circulo citra versus septemptrionem terra habitabilis partitur per septem lineas per longitudinem de Oriente in Occidentem procedentes, que climata dicuntur, idest portiones, et vocantur secundum auctorem Spere longitudo climatis linea deducta ab Oriente in Occidentem eque distans ab equinoctiali; nam longitudo dicti primi climatis maior est longitudine secundi et longitudo secundi maior est longitudine tertii, et sic de singulis gradatim, et hoc propter angustias spere, unde Phylosophus in II Methaurorum dicit quod Longitudo terre habitabilis ita se habet ad latitudinem sicut quinque ad tria, hoc est quod in triplo superat longitudo latitudinem; extenditur enim quodlibet dictorum climatum per quadringenta miliaria in latere, sub quorum primo et secundo est Affrica, sub tertio Yerusalem, sub quarto Roma, sub quinto Lumbardia, sub sexto Alamania.
+
+Nam supra eum non potest esse naturale corpus tendens ad centrum ut terra et aqua vel tendens supra ut aer et ignis, vel circulare, ut est in superficie externa sub isto nono celo: nam si ibi esset, foret violentum corpus quod natura non patitur; et ideo dicitur hoc in textu quod solum lux et amor uno circulo comprehendit eum, scilicet celum Impireum incorporeum, sicut comprehendit dictum nonum celum alios celos; nam elementa elementata comprehenduntur et continentur a celis et a speris planetarum, et ipsi celi planetarum ab octava spera, et ipsa octava spera ab hoc nono celo, et ipsum nonum celum ab Impireo.
+
+Et ex hoc invehit hic auctor ultimo contra cupiditatem, idest contra concupiscentiam nostram humanam que in tempore primo, idest in nostra pueritia, pura viget, inde in processu in deterius procedit ut susina illa que propter nimiam pluviam efficitur buzachionum, idest quedam susina vacua et vana, vocando hic dictam naturam naturatam ita delirantem filiam solis. Adhuc etiam cum tota dicta provisione non potuit fieri quin omni centesimo anno non supersit una dies et est notandum adhuc quod illa dies qua dictus Numa adiunxit dictum mensem Ianuarii ut primum mensem totius anni minor dies fuit anni ut supra dixi. Igitur cum a dicto tempore Nume usque ad adventum Christi fluxerunt septingenti anni, sequitur quod Natale ipsius Domini, quod fuit die XXV mensis Decembris fuerit in minori die totius anni. Et sic XIIa dies Decembris hodie si bene advertatur debet esse minor dies totius anni, cum mille trecenti anni cucurrerint a nativitate Domini citra, et sic consequens est quod, nisi circa dictam centesimam aliter provideatur, continget quod adhuc dictus mensis Ianuarius et alii menses yemales et festivitates eorum adhuc erunt autumpnales et extive et verne. Quidam tamen e contra dicunt, scilicet quod omni centesimo anno deficit unus dies.
+
+Et primo scribit et fingit auctor hic quomodo, existens in dicto nono celo, vidit ibi desursum, scilicet in celo Impireo, substantiam divinam ut punctum quoddam radians suum lumen acute taliter quod eius visus illud actingere nequivit et pati non potuit. Et tamen in eius quantitate simulat eum lune in apparendo nostram hic excedenti visionem parvule stelle etc. Circa cuius luminis extremitatem ponit hic auctor, describendo dictos ordines angelorum, circuiri propinquius in forma circuli ordinem Seraphinorum ut ignem in quo denotatur summus amor quem habent in Deum dicti Seraphini, quasi aliis perardentes in karitate; nam Seraphim, idem est quod ardens, quem primum ordinem ut circulum ponit circumcintum ab ordine Cherubinorum, qui pre aliis in scientia preminent; nam interpretatur Cherubin plenitudo scientie, et hunc secundum circulum ponit circumcinctum ab ordine Tronorum, qui interpretatur sedes: nam, ut ait Gregorius, Troni vocantur qui tanta divinitatis gratia replentur ut in eis sedeat Deus, et per eos sua iuditia discernat, et quia primum etiam ternarium terminarunt, eodem modo istos Tronos circumcinctos ponit esse in forma circuli ab ordine Dominationum; Dominationes vocantur qui Potestates et Principatus trascendunt, et istos a Virtutibus circumcintos ponit: dicuntur isti angeli Virtutes quia per ipsos signa et miracula frequentius fiunt, et ab istis Virtutibus Potestates cinguntur; Potestates dicuntur illi angeli qui potentius ceteris hoc in suo ordine acceperunt, et ab istis Potestatibus Principatus; dicuntur illi angeli Principatus qui sibi subiectis que sunt agenda disponunt, et ab istis Archangelos, qui sunt illi angeli qui maiora nuntiant, et ab istis Angelos, qui minora, dicendo quomodo nuntius Iunonis, idest Iris, si integer esset, non esset equalis magnitudinis circumferentialis cum circulo septimo, scilicet dictorum Principatuum, tangendo deinde hic auctor quomodo gradatim plus et minus dicti ordines angelorum in celo beantur, secundum quod plus et minus distantes sint a dicto puncto et essentia deitatis. Et dicit Ugo de Sancto Victore, scribendo circa hanc materiam, quod Maius donum est karitas quam scientia, et ideo superior ordo a dignori nomen accepit, ideoque secundum excellentiam donorum assignatur excellentia domorum dictis ordinibus. In illa summa civitate quisque ordo eius rei nomine censetur, quam in munere plenius accepit. Ex istis dubitando opponit sic auctor: nos videmus quod in sensibili mundo elementa que magis remota sunt a centro terre magis divina et nobilitata sunt, et idem est in novem celis a celo Lune usque ad nonum celum modo accipiendo auctor hic punctum et lumen deitatis supradictum quasi ut centrum dictis ordinibus novem angelorum, et subsequenter dictis novem celis, arguebat quod dictus superior mundus ut exemplar non conformabatur cum inferiori, ut cum eius exemplo. Nam dicti Seraphini propinquiores dicto puncto deitatis quasi ut centro beatiores sunt Cherubinis, et Cherubini Tronis, et sic de singulis descensive, et idem de celis novem potest dici si bene advertimus.
+
+Ad que respondendo dicit Beatrix quod circuli corporales dictorum ordinum et celorum sunt ampli et arti secundum maiorem et minorem virtutem in eis singulis existentem, et subdit ergo dictum celum nonum beatius aliis, et quod totum aliud universum rapit correspondet circulo Seraphinorum predictorum qui magis amat et qui magis sapit in scientia. Nam dicit dictus Ugo de Sancto Victore qui dicti Seraphini non solum in karitate sed etiam in scientia preeminent aliis, et sic successive de aliis circulis angelorum gradatim descendendo et correspondendo novem celis a dicto nono celo usque ad lunare, dicendo de innumerositate dictorum angelorum de qua dicam in sequenti capitulo.
+
+Item tangit hic auctor quomodo beatitudo principaliter dictorum Angelorum consistit in visione, secundario in amore dependente ab ipsa eorum visione.
+
+Item dicit quomodo beatus Dionisius Areopagita in suo libro Ierarchiarum hos ordines angelorum eodem modo distinxit ut ipse auctor hic distinguit, licet Gregorius aliter distinxit; cui Dionisio magis credendum est eo quod a Paulo habuit, cuius fuit discipulus qui vidit talia dum raptus fuit in celum ut scripsi in Inferno in capitulo II.
+
+In conversis quasi in speculo cepit relucere Dei sapientia, qua ipsi boni angeli illuminati sunt et mali excecati. Illis stantibus et istis ruentibus, discrevit Deus lucem a tenebris, et data est gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura, non ex merito, quia adhuc nullum meritum erat, sed quod aliis non est data, culpa eorum fuit, non que precesserit tempore, sed in causa, quia sicut in illis est gratia causa meriti, tempore tamen non precessit meritum ipsum. Ita in istis culpa fuit causa, quare ex iudicio Dei iusto gratia non daretur, et tamen tempore hoc non precessit illud.
+
+Unde, cum in passione Domini luna fuerit decimaquinta, et sic in plenilunio, sic naturaliter non potuit tunc fieri talis eclipsis, sed miraculose tamen, ut fuit et subdit hic ammirative auctor in persona Beatricis, per quod tanta stultitia in hoc mundo cernit ut omnibus pastoribus illis qui vocantur fratres a campanellis creditur sine alia probatione, et sic per hoc vulgus impinguat porcum Sancti Anthonii et dictos pastores, solvendo de pecunia sive cibo, idest de blado, vino, oleo et aliis frugibus (que large dicit Lex quod appellatione pecunie seu monete continentur, sed stricte dicitur pecunia sive moneta que habet conium idest scultura et forma publica).
+
+Post hec ad secundam partem veniendo auctor, volens ostendere quomodo sacra theologia perficit suam pulcritudinem, idest suam intellectualem doctrinam, dum de nono celo transcendit ad Impyreum continens totam beatitudinem celestem et Paradisum, fingit nunc in tali passu et puncto Beatricem, in qua dicta theologia figuratur, se ita vidisse pulcerrimam, quod si esset Plautus, olim poeta grecus magnus, tam comicus quam tragedus, non posset refferre poetando eius presentem pulcritudinem talem, ut dicit hic textus, allegando causam quia, sicut sol magis tremulus, idest vibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo incipiente.
+
+Tamen dicit auctor quod statim sicut de mistica aqua grunda, idest extremitas palpebrarum suarum (dicitur palpebra Sinus occulorum a palpitatione dicta quia semper movetur) bibit, idest perspicaciter eius intellectus talia gustavit, apparuit sibi dicta fluvialis longitudo, beatitudo animarum situata, in forma rotunda in similitudine rose ut infra apparebit, accipiendo hic flores pro dictis animabus et favillas pro angelis; et ecce quod ait hic de mutatione dictorum florum et favillarum per quam vidit ambas curias celestes, scilicet beatarum animarum et angelorum.
+
+Inde dicit auctor quomodo videbat actus illarum animarum beatarum illustratos a lumine alterius, idest Dei, et suasivos karitatis.
+
+Ad quam recolendam ut recorder eius, eam contemplor. Intueor quid sit Deus in se ipso, quid in angelis, quid in sanctis, quid in creaturis, in se ipso incomprehensibilis, quia principium et finis et principium sine principio et finis sine fine. Ex me intelligo quod incomprehensibilis est quoniam me ipsum intelligere non possum quem ipse fecit.
+
+Et quia ad intimandum Deum non sufficit solus ipse Bernardus, idest sola ipsa virtus contemplativa sine gratia divina, et talis gratia a Virgine matre Domini citius impetrari potest et haberi quam ab aliquo alio sancto, facta congratulatione ad Beatricem ut patet hic in textu, fingit hic auctor subsequenter dictum beatum Bernardum ipsum inducere ad acuendum visum circa visionem Paradisi, interponendo comparationem de romipeta veniente de Croatia, contrata Grecie, visente sudarium Domini Rome, quod vocat auctor hic Veronicam eo quia ab ipsa beata Veronica inventum est, et forte illud quod habuit Abagarus, Sirus regulus quidam, ab ipso Christo. Nam, ut scribit Eusebius ac Magister in Ystoriis Scolasticis, cum dictus Abagarus egrotaret, audiendo miracula Christi, scripsit sibi ut iret ad eum, et cum Christus se excusasset, misit iterum dictus Abagarus quendam pictorem ad Christum, relaturum sibi designatam eius figuram, quod quidem cognoscens Christus, extersa sua facie cum linteo, ab ipso linteo habuit eius ymaginem.
+
+Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum ad ostendendum sibi excelsiorem locum et sedile Domine nostre in dicta figurata rosa, idest in dicta beatitudine animarum, et ita vincere in maiore luce et lumine ibi alia loca, ut pars illa orientalis in qua currus solis oritur et venit - cuius temon, ut dicit hic textus, male conduxit Feton, filius ipsius solis, ut plene scripsi in Inferno capitulo XVII - alias partes orizontis nostri emisperii. Alia testualia per se in hoc capitulo satis clare patent.
+
+Item dicit quod ibi vidit iuxta Petrum sedere illum qui vidit et previdit omnia tempora adversa Ecclesie dei militantis, scilicet Iohannem Evangelistam, in prosecutionum, ut scribit etiam eius Apocalipsis; item vidit Moisem iuxta dictum Adam sedere, sub cuius ducatu gens Israelita, ingrata, ut dicit hic textus, et pertinax, vixit de manna in deserto semper cum murmure et querela, ut in Exodo, capitulo XVII scribitur, ubi etiam dicitur quod dictum manna saporosum erat secundum appetitum uniuscuiusque; item in oppostitu dicti Petri vidit sedere Annam matrem Virginis; item vidit ibi Luciam in oppositum Adde, ut dicit textus hic, et ex hiis concludendo tangit quod ait Iohannes XIIII capitulo dicens.
+
+Qui tamen vult eum videre cor mundet, nam nemo potest videre faciem Dei et vivere mundo. Et ecce quod dicit hic idem Bernardus representans dictam virtutem contemplativam autori, quomodo scilicet cum eo dirigit auctor rursum ad primum amorem, idest ad lumen deitatis, et ut penetret in eum quantum possibile est, contemplando subaudi, et quia sine gratia contemplans hoc putat interdum in tali visione ultimum ire et retro abit, inducit auctor dictum beatum Bernardum ad dictam gratiam impetrandam a Domina nostra, quam Gabriel vocavit Gratia plena, ita orare ut in sequenti capitulo in principio continetur.
+
+Item dicit eam facellam karitatis in celo, et merito, cum ipsa sit virga de radice Iesse egressa, idest de incendio divini amoris interpetratur; enim Iesse idest incendium.
+
+Nam petit Bernardus eodem modo secondario ut ipsa Virgo faciat auctorem attingere et videre sua gratia intellectualiter divinam essentiam sicut ab infima lacuna, idest a Cocito lacu et stagno in fundo Inferni et centro terre existente, vidit usque ad hoc celum Impireum, et conservet sanos eius auctoris affectum post talem visionem, iuxta illud documentum Iuvenalis docentis nos orare debere taliter videlicet, quod quidem nichil aliud est petere quandoque beatam vitam humanam, unde Seneca in suo libro De Beata Vita sic ait.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt b/testi/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt
new file mode 100644
index 0000000..5741c6a
--- /dev/null
+++ b/testi/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt
@@ -0,0 +1,17 @@
+Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur salvatio vel salvamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commovebatur et tintinnabulum illius movebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat statua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat versus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum  erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur.
+
+Et quia hic tanta opera composuit, conveniens est scire vitam tanti hominnis vel poete. Ad cuius evidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua civitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de civitate sed de quodam suburbio nunc vocato Pietola, sed tunc vocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessavit adventui tanti poete. Fuit Virgilius natus parvis parentibus, scilicet matre, que vocabatur Maia, et patre, qui vocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit dives rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater vero, dum esset pregnans, somniavit se parere virgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus divertit ad quandam foveam et ibi peperit et maritus eam iuvit sicut scivit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu vivere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantavit quandam populum, que bene crevit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua vota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non vagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte volens exprimere dixit in Bucolicis. Et vocatus est Virgilius, quia mater somniavit se parere virgam et ideo voluit ut Virgilius vocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum sive nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax vel patiens; vel a Parthenope, id est omni virtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibi omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice sive tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum interfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc videns, inspexit serpentem venientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt.
+
+Dum vero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Unde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV vulneribus; verum est quod unum vulnus fuit iteratum sive dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius  recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus vexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra  Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottavianus fuit captus. Sed Catulus vir nobilis tractavit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diviserunt  sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam sive partem orientalem, Catulus vero habuit Affricam, Ottauianus vero habuit Europam sive partem occidentalem.
+
+Antonius vero Lucius, frater Antonii Marci, hoc videns ait. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam faventibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame devinctus mortuus est. Tunc Ottavianus distribuit militibus suis veteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione vicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni cives Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottavianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno vite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis complevit eam et correxit.
+
+Postea vero ductu istorum devenit in notitiam Ottaviani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos venturus erat Ottavianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos versiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottaviano, ipse voluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia vice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos versus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi versus; deinde addit, et item subdidit quartum. Quibus inuentis et pernotatis Ottaviano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottavianus ait; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo. Deinde habita notitia Ottaviani, petiit restitui sibi bona sua.
+
+Quibus restitutis venit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumviros, qui triumviri habebant  providere et distribuere veteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius evaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluvium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluvium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit, in egloga. Et tunc Virgilius reversus est Romam. Et Ottavianus hoc audiens, nolens turbare suos veteranos, providit sibi per aliam viam. Sed nichilominus sic impetravit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottavianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, convocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et venit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottavianus cum suo apparatu et primo devicit illos navali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottavianus iuit ad Parthos et subiugavit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugavit omnes orientales. Et ita Ottavianus cepit regnare in XVIII anno et regnavit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso devincto imperavit Ottavianus toti mundo universo XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus.
+
+Ad cuius Ottaviani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottavianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore vel nepote eius non per rectam lineam, vel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptaverat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui replevit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudavit XII annis et non complevit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius vult quod complevit, quia incepit a principio vite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non videtur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preventus non emendavit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam volens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottaviano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et voluit reducere  Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottaviano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in civitate Megarum; que Megare fuerunt civitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, evulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit civitas; nam fatatum erat quod civitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem navigando Virgilius pervenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit gravatus et deinde venit Tarentum et ibi mortuus est.
+
+Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in via Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in viis et campis. Sed mox non invenitur illud sepulcrum, quia forte eversum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam virgine ibi regnante vel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est novum et polis civitas, quasi nova civitas. Nam Ottavianus devincto Antonio post victoriam rediens pervenit ad istam transiens; et videns eam pulcram sed parvam amplificavit eam et dilatavit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi nova civitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottaviano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel veniret Romam oportuit gentium quod oppressisset eum.
+
+Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano sive fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuvabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottavianus noluit quod combureretur, quia, licet voluntas testatorís debebat pro lege servari, potius voluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit versus ad excusationem Vari et Tuchi non servantium voluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottavianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid videretur superfluum, detraherent. Et ideo invenietis in hoc opere quandoque unum solum verbum, quandoque dimidium versum et quandoque plus et quandoque minus.
\ No newline at end of file